باب الصفا
باب الصفا: از درهای ضلع جنوبی مسجدالحرام روبه‌روی صفا می‌باشد. این باب به علت نزدیکی با کوه صفا به این نام شهرت یافت. این باب به نام‌های دیگری چون باب بنی‌عدی، باب بنی‌مخزوم، مشهور است. این در تا نیمه سده دوم ق. به شکل یک ورودی بود که در گسترش دوم دوران مهدی عباسی در پی توسعه مسجد از سمت جنوب، نخستین بار برای آن دری ساختند که بزرگ‌ترین در مسجد با چندین ورودی بود. طبق گزارش‌های تاریخ‌نویسان این باب به آیات قرآن و نقش و نگارهای متنوع تزیین گشته بود. در حکومت مراد سوم عثمانی، همه پنج ورودی این باب، با دو لنگه در چوبی بازسازی شد. طبق برخی گزارش‌ها این در محل ورود حضرت ابراهیم و فرزندش اسماعیل برای انجام مراسم حج بوده است همچنین در ماجرای ستیز قریش برای نصب حجرالاسود، پیامبر از همین در وارد مسجد شد، همچنین گفته‌اند که ایشان همراه امام علی(ع) و حضرت خدیجه برای اقامه نماز، از این در وارد مسجد می‌شدند، همچنین خروج پیامبر از این در به سوی صفا و همسایگی آن با مسعی، اهمیتی ویژه به این در بخشیده است.
سبب نامگذاری
باب الصفا سومین در از سمت شرق در دیوار جنوبی مسجدالحرام بود که به سبب نزدیکی با کوه صفا به این نام شهرت یافت.[۱]این ورودی به سبب قرار گرفتن در برابر خانه‌های بنی‌عُدَی بن کعب، از تیره‌های قریش، در دوران جاهلیت به باب بنی‌عُدی شهرت داشت. در پی نبردی که میان بنی‌عدی و بنی‌عبدالشمس روی داد، بنی‌عدی خانه‌های خود را ترک کردند و از آن پس، این ورودی به سبب جای داشتن در برابر خانه‌های بنی‌مخزوم، به باب بنی‌مخزوم مشهور شد.[۲]در گزارش برخی رویدادها مانند بیرون آمدن پیامبر(ص) از این باب به سوی صفا[۳]از آن با نام باب بنی‌مخزوم یاد شده است. در محاصره مسجدالحرام به دست حجاج بن یوسف ثقفی برای سرکوب قیام عبدالله بن زبیر به سال73ق. پاسداری از این باب به نیروهای اردنی وا‌گذار شد.[۴]
موقعیت باب
باب الصفا تا نیمه سده دوم ق. به شکل یک ورودی بود و در گسترش‌های مسجد، جایگاه آن به موازات مکان پیشین جابه‌جا می‌شد. به سال 167ق. در گسترش دوم دوران مهدی عباسی (حک: 158-169ق.) در پی توسعه مسجد از سمت جنوب، نخستین بار برای آن دری ساختند که بزرگ‌ترین در مسجد با چندین ورودی بود.[۵]این در پنج طاق و ورودی بر چهار ستون داشت که ارتفاع چهار ورودی 5/13 ذرع (کمی بیش از 5/6 متر) و ارتفاع ورودی وسطی 14 ذرع (نزدیک هفت متر)[۶]بود و زائران می‌توانستند به تاسی از پیامبر، از بالای کوه صفا، کعبه را از درون آن ببینند.[۷]پهنای باب الصفا 36 ذرع (بیش از 5/17متر) گزارش شده است.[۸]از آن‌جا که این در از سطح مسجد بالاتر بود، با 12یا شش پله به صحن مسجد می‌رسید.[۹]در پله چهارم، سنگی سیاه قرار داشت که نشان گام پیامبر(ص) بر آن نقش بسته بود. بعدها این اثر بریده شد، به گونه‌ای که سرانگشتان مبارک حضرت رو به سوی مسجد گشت.[۱۰]
نقوش باب
از چهار ستون باب الصفا، دو ستون میانی با نقش و نگارهای متنوع تزیین گشته و بر آن‌ها عباراتی با روکش آب طلا نقش بسته بود. ابن‌جبیر (م. 614ق.) گزارشی کامل از نوشته‌های این دو ستون ارائه داده است. به گزارش وی، بر روی یکی از این دو ستون میانی، به فرمان مهدی عباسی در سال 167ق. برای گسترش مسجدالحرام از سمت باب صفا به گونه‌ای که کعبه در وسط قرار گیرد، اشاره گشته است. بر ستون دیگر همین ورودی، از اقدام مهدی برای گسترش مسجد از جانب صفا و توسعه منطقه پیرامون مسجد یاد شده است. نیز در زیر نوشته‌های هر دو ستون، فرمان مهدی در گسترش ورودی میانی صفا که در مسیر حرکت پیامبر بوده، تکرار گشته است.[۱۱]
در برخی نوشته‌های معاصر، از عباراتی دیگر بر ستون‌های باب یاد شده است؛ از جمله: آیه 56 سوره احزاب: اِنَّ اللهَ وَ مَلاَئِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یَا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً و نیز صلوات بر پیامبر و دعا در حق خاندان ایشان؛ و نیز کلماتی گواه بر آن‌که این نوشته‌ها و تزیینات به دست کوفیان انجام گرفته است.[۱۲]
ساخت ستون
به فرمان مهدی عباسی، درون مسجد و روبه‌روی ورودی میانی، دو ستون برای مشخص شدن مسیر حرکت پیامبر(ص) از مسجد به سوی صفا ساخته شد. بر روی یکی از این دو ستون، عباراتی شامل دستور ساخت این دو ستون از سوی مهدی و دلیل ساخت آن و نام یقطین بن موسی (م. 186ق.) و ابراهیم بن صالح (م. 176ق.) از کار‌گزاران این گسترش، نوشته شده بود.[۱۳]بر ستون دیگر، جمله «الله اولی بالمؤمنین» را نگاشتند که در سده سوم ق. به سبب فرسودگی، به سختی خوانده می‌شد.[۱۴]
ساخت در چوبی
به سال 825ق. در دوران حکومت سیف‌الدین بَرسبای مملوکی (حک: 825-841ق.) در چوبی جدیدی برای ورودی میانی این باب، به دست امیر مُقبِل قُدَیدی، کارگزار گسترش حرم، ساخته شد.[۱۵]
بازسازی در حکومت عثمانی
به سال 984ق. در حکومت مراد سوم عثمانی (حک: 982-1003ق.) همه پنج ورودی این باب، با دو لنگه در چوبی بازسازی شد. بر بالای هر یک از ورودی‌ها، طاقی با نمای سنگی و رنگارنگ ساختند. پهنای ورودی میانی، سه متر و دو ورودی کنار آن، دو متر و دو ورودی کناری 5/1 متر بود. ارتفاع ورودی وسطی نیز از دیگر ورودی‌ها بیشتر بود و از ارتفاع ورودی دو طرف آن به ترتیب کاسته می‌شد. از ورودی میانی، کعبه قابل مشاهده بود. نیز بر بالای این طاق‌ها 29 کنگره با تزیینات به سبک معماری رومی ساخته شد که بر بالای هر یک از آن‌ها عباراتی با خط ثلث در قابی مستطیل نوشته بودند. هنگام ورود به مسجد، بر بالای نخستین ورودی از سمت شرق، پس از بسمله، آیه 158 سوره بقره: اِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللهِ فَمَنْ حَجَّ و بر بالای ورودی دوم، ادامه همان آیه: الْبَیْتَ اَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیْهِ اَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَاِنَّ اللهَ شاکِرٌ عَلیمٌ نقش بسته بود. بر بالای ورودی میانی، آیه 133 سوره آل عمران: وَ سارِعُوا اِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْاَرْضُ و بر ورودی چهارم، ادامه همان: اُعِدَّتْ لِلْمُتَّقینَ الَّذینَ یُنْفِقُونَ فِی السّـَرَّاءِ وَ الضَّـرَّاءِ وَ الْکاظِمینَ و بر ورودی پنجم، ادامه آن آیه: الْغَیْظَ وَ الْعافینَ عَنِ النَّاسِ وَ اللهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ نگاشته شده بود. ارتفاع این در از کف مسجدالحرام 10 پله بود. برای هر ورودی، دو لنگه در چوبی تدارک دیده بودند.[۱۶]
اهمیت باب
به گزارش برخی منابع، این در محل ورود حضرت ابراهیم و فرزندش اسماعیل برای انجام مراسم حج بوده است.[۱۷]نیز گزارش داده‌اند که در ماجرای ستیز قریش برای نصب حجرالاسود، پیامبر(ص) از همین در وارد مسجد شد.[۱۸]همچنین گفته‌اند که ایشان همراه امام علی(ع) و حضرت خدیجه(س) برای اقامه نماز، از این در وارد مسجد می‌شدند.[۱۹]
خروج پیامبر از باب الصفا به سوی صفا
خروج پیامبر از این در به سوی صفا و همسایگی آن با مسعی، اهمیتی ویژه به این در بخشیده است. به همین روی، بیرون آمدن حاجیان از این در پس از طواف برای انجام سعی، مستحب شمرده شده[۲۰]و بزرگان و صاحبان مناصب، از این سنت در دوره‌های گوناگون یاد کرده‌اند.[۲۱]در دوران ممالیک، امیران مکه پس از دریافت خلعت امارت، با موکب رسمی خویش از باب الصفا بیرون می‌شدند.[۲۲]این کار به عنوان یک رسم از جانب دیگران تقلید شد و آن‌ها با دریافت مناصب دولتی، بدون موکب پس از پوشیدن خلعت، از این در بیرون می‌رفتند.[۲۳]
پانویس
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص87-89؛ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص190-191؛ نصب الرایه، ج3، ص134؛ تاریخ عمارة الحرم المکی، ص159.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص90، 261؛ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص191؛ ج3، ص334.
- ↑ المجموع، ج8، ص10؛ نصب الرایه، ج3، ص134؛ تلخیص الحبیر، ج7، ص271.
- ↑ تاریخ طبری، ج6، ص190.
- ↑ رحلة ابن جبیر، ص76؛ رحلة ابن بطوطه، ج1، ص376.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص89؛ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص190.
- ↑ مستفاد الرحله، ص227.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص89؛ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص190.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص89؛ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص191.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص89؛ سفرنامه ناصر خسرو، ص127-128.
- ↑ رحلة ابن جبیر، ص6، 76-77.
- ↑ تاریخ عمارة الحرم المکی، ص148-149.
- ↑ رحلة ابن جبیر، ص61.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص84.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص303؛ نک: اتحاف الوری، ج3، ص757.
- ↑ تاریخ عمارة المسجد الحرام، ص122؛ تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص100-101.
- ↑ علل الشرایع، ج2، ص586.
- ↑ الاعلام باعلام بیت الله الحرام، ص85؛ منائح الکرم، ج1، ص457.
- ↑ الفصول المختاره، ص274؛ المناقب، ص56؛ کشف الغمه، ج1، ص82.
- ↑ المهذب، ج1، ص240؛ المختصر النافع، ص95؛ المجموع، ج8، ص49.
- ↑ اتحاف الوری، ج1، ص545-546؛ بلوغ القری، ج2، ص911؛ ج3، ص1765؛ نیل المنی، ج2، ص725.
- ↑ اتحاف الوری، ج3، ص579-580، 605؛ ج4، ص196؛ بلوغ القری، ج2، ص1042.
- ↑ اتحاف الوری، ج3، ص605.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل باب الصفا.
- اتحاف الوری: عمر بن محمد بن فهد (م. 885ق.)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، 1408ق؛
- اخبار مکه: الازرقی (م. 248ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق؛
- اخبار مکه: الفاکهی (م. 279ق.)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق؛
- الاعلام باعلام بیت الله الحرام: محمد بن احمد النهروالی (م. 990ق.)، به کوشش هشام عبدالعزیز، مکه، المکتبة التجاریه، 1416ق؛
- بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری: عبدالعزیز بن فهد المکی (م. 920ق.)، به کوشش صلاح الدین و دیگران، دار القاهره؛
- تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م. 310ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
- تاریخ عمارة الحرم المکی الشریف: فوزیه حسین مطر، جده، تهامه، 1402ق؛
- تاریخ عمارة المسجدالحرام: حسین عبدالله باسلامه، جده، تهامه، 1400ق؛
- تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجدالحرام: طه عبدالقادر، مکه، جامعة‌ام القری؛
- تلخیص الحبیر: ابن حجر العسقلانی (م. 852ق.)، دار الفکر؛
- رحلة ابن بطوطه: ابن بطوطه (م. 779ق.)، به کوشش التازی، رباط، المملکة المغربیه، 1417ق؛
- رحلة ابن جبیر: محمد بن احمد (م. 614ق.)، بیروت، دار مکتبة الهلال، 1986م؛
- الروضة البهیة فی شرح اللمعه: الشهید الثانی (م. 965ق.)، به کوشش کلانتر، قم، مکتبة الداوری، 1410ق؛
- سفرنامه ناصر خسرو: ناصر خسرو (م. 481ق.)، تهران، زوّار، 1381ش؛
- شفاء الغرام: محمد الفاسی (م. 832ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق؛
- علل الشرایع: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، 1385ق؛
- الفصول المختاره: المفید (م. 413ق.)، به کوشش جعفریان و دیگران، بیروت، دار المفید، 1414ق؛
- کشف الغمه: علی بن عیسی الاربلی (م. 693ق.)، بیروت، دار الاضواء، 1405ق؛
- المجموع شرح المهذب: النووی (م. 676ق.)، دار الفکر؛
- المختصر النافع: المحقق الحلی (م. 676ق.)، تهران، البعثه، 1410ق؛
- مستفاد الرحلة و الاغتراب: قاسم بن یوسف التجیبی السبتی (م. 730ق.)، به کوشش عبدالحفیظ، لیبی ـ تونس، دار العربیه للکتاب؛
- المناقب: الخوارزمی (م. 568ق.)، به کوشش مالک محمودی، قم، نشر اسلامی، 1411ق؛
- منائح الکرم: علی بن تاج الدین السنجاری (م. 1125ق.)، به کوشش المصری، مکه، جامعة ام القری، 1419ق؛
- المهذب: القاضی ابن البراج (م. 481ق.)، قم، نشر اسلامی، 1406ق؛
- نصب الرایه: الزیلعی (م. 762ق.)، به کوشش ایمن صالح، قاهره، دار الحدیث، 1415ق؛
- نیل المنی بذیل بلوغ القری: جارالله محمد بن فهد المکی، به کوشش الهیله، مؤسسة الفرقان، 1420ق؛
- وسائل الشیعه: الحر العاملی (م. 1104ق.)، به کوشش ربانی شیرازی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.