ام البنین
اُمّ البنین، همسر امام علی(ع) و از دفن شدگان در بقیع، از قبیله بنی‌عامر بن صعصعه از عرب عدنانی است. به پیشنهاد عقیل به همسری امام علی(ع) درآمد. او مانند مادری واقعی از فرزندان امیر مومنان پرستاری می‌کرد. او به خاطر داشتن چهار فرزند پسر از امام علی(ع) به نام‌های عباس، جعفر، عبدالله و عثمان، ام البنین لقب گرفت. همه فرزندان او در کربلا و در رکاب امام حسین(ع) به شهادت رسیدند. هنگام باخبر شدن از واقعه کربلا او درباره امام حسین(ع) می‌پرسید و می گفت: اگر حسین زنده باشد، غمی نیست که فرزندانم را از دست داده باشم. ام البنین در 13 جمادی الثانی سال 64 یا 70ق درگذشت و در بقیع مدفون شد. نسل امام علی(ع) از ام البنین فقط از طریق عبیدالله بن عباس ادامه یافت.
.jpg) مزار حضرت ام البنین(س) در بقیع | |
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | فاطمه دختر حِزام بن خالد بن ربیعه |
| لقب | ام البنین |
| زادروز و زادگاه | سال پنجم قمری |
| محل زندگی | کوفه، مدینه |
| نسب/قبیله | بنی‌کلاب بن ربیعه از تیره‌های قبیله بنی‌عامر بن صعصعه |
| درگذشت/شهادت | ۱۳ جمادی الثانی سال ۶۴ یا ۷۰ق مدینه |
| مدفن | قبرستان بقیع |
زندگینامه
فاطمه دختر حِزام/ حرام[۱] بن خالد بن ربیعه، از تیره بنی‌کلاب بن ربیعه از قبیله بنی‌عامر بن صعصعه از عرب عدنانی است.[۲]برخی صحابه‌نگاران از حزام با تعبیر «له ادراک» یاد کرده‌اند؛ یعنی دوران پیامبر را درک کرده، اما صحابی نبوده است. [۳]مادر ام البنین، ثُمامه (لیلی[۴] دختر سهیل بن عامر بن مالک نیز به تیره بنی‌کلاب نسب می‌برد. [۵]عاتکه یکی از جده‌های ام البنین را دختر عبد شمس بن عبد مناف خوانده‌اند.[۶] عموی او، لبید بن ربیعه، از شاعران مشهور عرب است.[۷]هنگام ولادت وی مشخص نیست. برخی تولد او را حدود سال پنجم ق. دانسته‌اند.[۸]ام البنین را زنی شاعر و فصیح[۹]و از خانواده‌ای اصیل و شجاع شمرده‌اند.[۱۰]
ازدواج با امام علی
از زندگی او تا پیش از ازدواجش با امام علی(ع) خبری در دست نیست. پس از شهادت حضرت زهرا(س) به همسری امام علی(ع) درآمد. با توجه به تولد نخستین فرزند او، عباس، به سال 26ق.[۱۱]و وجود گزارش‌هایی درباره ازدواج حضرت علی با اُمامه، خواهر زاده حضرت فاطمه(س) بر پایه وصیت ایشان، [۱۲] به نظر می‌رسد ازدواج ام البنین حدود سال 25ق. رخ داده باشد. نیز گزارش‌هایی از ازدواج او به عنوان دومین همسر امام علی(ع) در دست است.[۱۳]
به هر روی، امیر مؤمنان(ع) از برادرش عقیل که به نسب عرب آشنا بود، خواست تا زنی از خاندانی اصیل و شجاع را برای او خواستگاری کند تا از او دارای فرزندانی شجاع شود. عقیل با اعتقاد به شجاعت پدران ام البنین، او را برای ازدواج با ایشان پیشنهاد کرد.[۱۴]بر پایه گزارش‌هایی، پدران و خویشان ام البنین از دلیران عربِ پیش از اسلام بودند؛ چنان‌که ابو‌بره عامر بن مالک، جد دوم او، در میان قبایل عرب در شجاعت بی‌نظیر خوانده شده و از او با تعبیر کنایی «مُلاعِب الاَسِنّه» (بازیگر با نیزه‌ها) یاد کرده‌اند.[۱۵]به گزارش ابن عبدالبر، وی پیش از مسلمان شدن نزد رسول خدا آمد و با تقدیم هدایایی، از ایشان خواست مبلغانی را به نجد اعزام کند.[۱۶]
پرستاری از فرزندان حضرت زهرا
بر پایه گزارش‌هایی که در شماری از منابع متاخر آمده‌اند، ام البنین پس از خواستگاری امام علی(ع)، سوگند یاد کرد که برای فرزندان ایشان همچون مادری دلسوز باشد. با ورود ام البنین به خانه امیر مؤمنان، او ضمن پرستاری از کودکان امام، همانند مادر واقعی با آنان رفتار می‌کرد. آنان نیز او را بسیار دوست می‌داشتند.[۱۷]آورده‌اند که ام البنین از امام علی(ع) خواست که او را فاطمه صدا نکند؛ زیرا ممکن است فرزندان حضرت زهرا(س) با شنیدن این نام، به یاد مادرشان افتند و غمگین شوند.[۱۸]
فرزندان
ثمره ازدواج ام البنین با علی(ع)، فرزندانی به نام‌های عباس، جعفر، عبدالله و عثمان بود.[۱۹]شماری دیگر، ابوبکر را نیز بر فرزندان او افزوده[۲۰]و شماری از عثمان یاد نکرده‌اند.[۲۱]به سبب داشتن این پسران، فاطمه به ام البنین (مادر پسران) شهرت یافت. منابع بیش از این به زندگی او در مدینه و هجرتش به کوفه در دوران خلافت امیر مؤمنان (35-40ق.) و نیز به ازدواج او پس از شهادت امام علی(ع) اشاره نکرده‌اند. این شاید از این رو است که وی دیگر ازدواج نکرد و حتی آن گاه که برخی همسران امام علی(ع) برای مشورت درباره ازدواجشان نزد ام البنین آمدند، به آنان سفارش کرد که سزاوار نیست پس از علی، با مردی دیگر پیمان همسری ببندند و آنان نیز به سفارش وی عمل کردند.[۲۲]
شهادت فرزندان در کربلا
ام البنین در کربلا حضور نداشت؛ اما فرزندانش همگی در رکاب امام حسین(ع) به شهادت رسیدند. عثمان با کنیه ابوعمرو در 21 سالگی، جعفر با کنیه ابوعبدالله در 29سالگی[۲۳]و عبدالله (اکبر)[۲۴]با کنیه ابومحمد در 25 سالگی به شهادت رسیدند.[۲۵]عباس که از او با لقب عباس الاکبر و با کنیه ابوالفضل یاد شده است، [۲۶] از دیگر برادران تنی خود بزرگ‌تر و واپسین شهید از آنان است.[۲۷]در شب تاسوعا عبدالله بن ابی‌المحل بن حزام، برادرزاده ام البنین، و نیز شمر بن ذی الجوشن کلابی، از قبیله ام البنین، امان‌نامه‌ای را از عبیدالله بن زیاد برای فرزندان ام البنین در کربلا آوردند؛ اما با واکنش تند ایشان روبه‌رو شدند.[۲۸]
سوگواری برای امام حسین و فرزندان
به گزارش شماری از منابع، ام البنین در پی آگاهی از واقعه کربلا، برای جان امام حسین(ع) بیش از پسرانش نگران بود. او از حال امام جویا شد و گفت: اگر حسین زنده باشد، غمی نیست که فرزندانم را از دست داده باشم.[۲۹]این سخن او را دلیل اخلاص کامل او به اهل بیت به ویژه امام حسین(ع) دانسته‌اند.
از آن پس وی در خانه‌اش با حضور زنان بنی‌هاشم مجلس سوگواری برپا می‌کرد.[۳۰]او هر روز با نوه‌اش عبیدالله، فرزند عباس، به بقیع می‌رفت و سروده‌هایی را که خود در رثای عباس سروده بود، می‌خواند و دردمندانه می‌گریست. وی در این سروده‌ها، مردم را از ام البنین خواندن خود نهی می‌کرد؛ زیرا چهار پسرش را که همچون شیر بیشه بودند، از دست داده بود و دیگر پسری نداشت که به نام آنان «مادر پسران» خوانده شود. نیز در سروده‌های دیگر، از شاهدان نبرد پسرانش می‌پرسد: چگونه گرز آهنین بر سر عباس فرود آمد؟ و خود پاسخ می‌دهد: اگر عباس دست داشت و شمشیرش در دستانش بود، کسی به او نزدیک نمی‌شد.[۳۱]مردم نزد او گرد می‌آمدند و با وی در گریستن هم‌نوا می‌شدند. گفته‌اند که حتی مروان بن حکم اموی، از دشمنان اهل بیت، نیز با شنیدن سروده‌های جانسوز او می‌گریست.[۳۲]
محبت خالصانه ام البنین به اهل بیت و نیز شهادت فرزندانش در رکاب سیدالشهدا(ع) موجب شده تا شیعیان برای او جایگاهی والا و ارزشی ویژه قائل باشند و از او نزد خدا شفاعت طلبند.
رحلت
هنگام درگذشت وی را 13 جمادی الثانی سال 64 یا 70ق. گزارش کرده‌اند.[۳۳]برخی مدفن او را در بقیع، سمت چپِ ورودی و کنار صفیه و عاتکه، عمه‌های پیامبر(ص) دانسته‌اند.[۳۴]اما شماری دیگر این سخن را رد کرده‌اند؛ زیرا افزون بر فقدان شاهد تاریخی در منابع اصیل، حتی در سفرنامه‌های دو سده اخیر، از این گزارش خبری در دست نیست. از این رو، می‌توان گفت قبر وی می‌بایست کنار دیگر همسران امیرمؤمنان(ع) و فرزندان ایشان در بقیع باشد؛ اما مکان دقیق آن مشخص نیست.[۳۵]
نسل امام علی از ام البنین
نسل امام علی(ع) از همسرش ام البنین تنها از طریق عُبیدالله بن عباس استمرار یافت: [۳۶]
1. عبیدالله بن حسن بن عبیدالله بن عباس که به سال 204ق. به امارت حرمین رسید و امیر الحاج آن سال بود.[۳۷]
2. فضل بن حسن بن عبیدالله که به وی ابن هاشمیه می‌گفتند و نزد خلفا دارای حشمت و احترام بود.[۳۸]
3. محمد بن علی بن حمزه که شاعر و راوی حدیث امام حسن عسکری(ع) بود و مادر امام پس از شهادت فرزندش در منزل او ماند.[۳۹]
4. عباس بن حسن بن عبیدالله که به اعتقاد علویان در شعر سرآمد فرزندان ابوطالب بود و در بقیع دفن شد.[۴۰]
امام‌زادگان از نسل ام البنین
در ایران، شماری از تبار حضرت عباس دارای آرامگاه و بارگاه هستند و مردم به زیارت آنان می‌روند. امامزاده سید ( شاه سید علی ) در قم از آن جمله است که نسب او را این گونه گزارش کرده‌اند: علی بن ابراهیم بن جعفر بن عباس بن امیر المؤمنین.[۴۱]البته بیشتر نوادگان عباس در عربستان و کشورهایی مانند عراق، مصر، اردن و ترکمنستان پراکنده‌اند که از ایشان برخی در دانش و ادب و شعر و حدیث سرآمد دوران خویش بوده‌اند؛ از جمله ابویعلی حمزة بن قاسم بن علی بن حمزة بن حسن بن عبیدالله بن عباس از محدثان مورد اعتماد شیعه و صاحب کتاب التوحید، الزیاره و المناسک که مزار او در حله عراق معروف است و مردم به زیارتش می‌روند.[۴۲]
پانویس
- ↑ مروج الذهب، ج3، ص63؛ العقد الفرید، ج5، ص134.
- ↑ المعارف، ص88؛ تاریخ یعقوبی، ج2، ص213؛ جمهرة انساب العرب، ص37.
- ↑ الاصابه، ج2، ص145.
- ↑ عمدة الطالب، ص356.
- ↑ انساب الاشراف، ج3، ص389؛ جمهرة انساب العرب، ص282.
- ↑ مقاتل الطالبیین، ص87؛ ابصار العین، ص56.
- ↑ انساب الاشراف، ج2، ص412؛ تاریخ طبری، ج11، ص541.
- ↑ ام البنین سیدة نساء العرب، ص9؛ اعیان الشیعه، ج8، ص389؛ ستاره درخشان، ص12.
- ↑ اعلام النساء، ج4، ص40؛ اعیان الشیعه، ج8، ص389.
- ↑ عمدة الطالب، ص357؛ اعیان الشیعه، ج8، ص389.
- ↑ تنقیح المقال، ج2، ص128.
- ↑ المناقب، ج3، ص137؛ اسد الغابه، ج6، ص22.
- ↑ تاریخ طبری، ج5، ص153؛ تذکرة الخواص، ص57.
- ↑ عمدة الطالب، ص357؛ تنقیح المقال، ج2، ص128؛ اشعار النساء، ص131.
- ↑ عمدة الطالب، ص356؛ الاصابه، ج2، ص396؛ تنقیح المقال، ج2، ص128.
- ↑ الاستیعاب، ج4، ص1450؛ اسد الغابه، ج3، ص36.
- ↑ ام البنین سیدة نساء العرب، ص50؛ ادب الطف، ص74؛ العباس رجل العقیدة و الجهاد، ص34.
- ↑ ستاره درخشان، ص94.
- ↑ الطبقات، ج3، ص14؛ انساب الاشراف، ج3، ص390؛ المنتظم، ج5، ص69.
- ↑ الامامة و السیاسه، ج2، ص12؛ العقد الفرید، ج5، ص134؛ جمهرة انساب العرب، ص38.
- ↑ المعارف، ص88؛ مروج الذهب، ج3، ص63؛ الاختصاص، ص82.
- ↑ ستاره درخشان، ص48.
- ↑ الطبقات، ج3، ص14؛ انساب الاشراف، ج2، ص413؛ المناقب، ج3، ص259.
- ↑ المجدی، ص15.
- ↑ مقاتل الطالبیین، ص87؛ رجال طوسی، ص99، 102؛ اعلام الوری، ج1، ص395.
- ↑ انساب الاشراف، ج2، ص413؛ مقاتل الطالبیین، ص89؛ المجدی، ص15.
- ↑ مقاتل الطالبیین، ص84؛ شرح الاخبار، ج3، ص184.
- ↑ تاریخ طبری، ج5، ص415؛ الفتوح، ج5، ص94؛ الارشاد، ج2، ص89.
- ↑ شرح الاخبار، ج3، ص186؛ تنقیح المقال، ج3، ص70؛ اشعار النساء، ص133.
- ↑ ادب الطف، ص74.
- ↑ شرح الاخبار، ج3، ص186؛ ابصار العین، ص64؛ مع رکب الحسین، ج6، ص410.
- ↑ مقاتل الطالبیین، ص90؛ شرح الاخبار، ج3، ص186؛ بحار الانوار، ج45، ص56.
- ↑ ام البنین، ص41.
- ↑ آثار اسلامی، ص349.
- ↑ تاریخ حرم، ص275.
- ↑ انساب الاشراف، ج2، ص412؛ تاریخ طبری، ج5، ص153؛ الشجرة المبارکه، ص184.
- ↑ نهایة الارب، ج22، ص211؛ عمدة الطالب، ص357.
- ↑ المجدی، ص232؛ عمدة الطالب، ص357.
- ↑ رجال النجاشی، ص347؛ المجدی، ص235؛ عمدة الطالب، ص358.
- ↑ المجدی، ص236؛ عمدة الطالب، ص395.
- ↑ تربت پاکان قم، ج1، ص150؛ تربت پاکان آثار و بناهای قدیم، ج2، ص103.
- ↑ رجال النجاشی، ص140؛ بحار الانوار، ج48، ص315؛ ج53، ص286؛ الکنی و الالقاب، ج1، ص186.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل ام البنين.
- آثار اسلامی مکه و مدینه: رسول جعفریان، قم، مشعر، 1386ش
- ابصار العین فی انصار الحسین: محمد السماوی، به کوشش الطبسی، مرکز الدراسات الاسلامیه، 1419ق
- الاختصاص: المفید (م. 413ق.)، به کوشش غفاری و زرندی، بیروت، دار المفید، 1414ق
- ادب الطف او شعراء الحسین: جواد شبّر، بیروت، مؤسسة التاریخ، 1422ق
- الارشاد: المفید (م. 413ق.)، بیروت، دار المفید، 1414ق
- الاستیعاب: ابن عبدالبر (م. 463ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412ق
- اسد الغابه: ابن اثیر (م. 630ق.)، بیروت، دار الفکر، 1409ق
- اشعار النساء المؤمنات: ام علی، نشر سعید بن جبیر، 1413ق
- الاصابه: ابن حجر العسقلانی (م. 852ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق
- اعلام النساء فی عالمی العرب و الاسلام: عمر رضا کحاله، دمشق، المکتبة الهاشمیه
- اعلام الوری: الطبرسی (م. 548ق.)، قم، آل البیت، 1417ق
- اعیان الشیعه: سید محسن الامین (م. 1371ق.)، به کوشش حسن الامین، بیروت، دار التعارف
- ام البنین سیدة نساء العرب: السید مهدی السیوج، المکتبة الحیدریه، 1377ق
- ام البنین3: ام زینب الکتبی، المکتبة الحیدریه
- الامامة و السیاسه: ابن قتیبه (م. 276ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، الرضی، 1413ق
- انساب الاشراف: البلاذری (م. 279ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق
- بحار الانوار: المجلسی (م. 1110ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق
- تاریخ حرم ائمه بقیع: محمد صادق نجمی، قم، مشعر، 1380ش
- تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م. 310ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی
- تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م. 292ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق
- تذکرة الخواص: سبط بن الجوزی (م. 654ق.)، قم، الرضی، 1418ق
- تربت پاکان آثار و بناهای قدیم قم: مدرس طباطبایی، قم، مهر
- تربت پاکان قم شرح حال مدفونین در سرزمین قم: عبدالحسین جواهر کلام، قم، انصاریان، 1424ق
- تنقیح المقال فی علم الرجال: المامقانی (م. 1351ق.)، نجف، المرتضویه، 1352ق
- جمهرة انساب العرب: ابن حزم (م. 456ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق
- رجال طوسی: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش قیومی، قم، نشر اسلامی، 1415ق
- رجال النجاشی: النجاشی (م. 450ق.)، به کوشش شبیری زنجانی، قم، نشر اسلامی، 1418ق
- ستاره درخشان مدینه حضرت‌ام البنین: علی ربانی خلخالی، مکتب الحسین(ع)، 1425ق
- الشجرة المبارکة فی انساب الطالبیه: الفخر الرازی (م. 606ق.)، به کوشش الرجائی، قم، مکتبة النجفی، 1409ق
- شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار: النعمان المغربی (م. 363ق.)، به کوشش جلالی، قم، نشر اسلامی، 1414ق
- الطبقات الکبری: ابن سعد (م. 230ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق
- عباس رجل العقیدة و الجهاد: محمد علی یوسف الاشیقر، به کوشش محمد صادق، محبین، 1422ق
- العقد الفرید: احمد بن عبد ربه (م. 328ق.)، به کوشش مفید قمیحه، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1404ق
- عمدة الطالب: ابن عنبه (م. 828ق.)، به کوشش آل الطالقانی، نجف، المطبعة الحیدریه، 1380ق
- الفتوح: ابن اعثم الکوفی (م. 314ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الاضواء، 1411ق
- الکنی و الالقاب: القمی (م. 1359ق.)، تهران، مکتبة الصدر
- المجدی فی انساب الطالبیین: علی بن محمد العلوی (م. 709ق.)، به کوشش المهدوی، قم، مکتبة النجفی، 1409ق
- مروج الذهب: المسعودی (م. 346ق.)، به کوشش اسعد داغر، قم، دار الهجره، 1409ق
- مع رکب الحسین من المدینة الی المدینه: محمد امین الامینی، قم، کوثر غدیر، 1423ق
- المعارف: ابن قتیبه (م. 276ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، 1373ش
- مقاتل الطالبیین: ابوالفرج الاصفهانی (م. 356ق.)، به کوشش سید احمد صقر، بیروت، دار المعرفه
- مناقب آل ابی طالب: ابن شهرآشوب (م. 588ق.)، به کوشش گروهی از اساتید، نجف، المکتبة الحیدریه، 1376ق
- المنتظم: ابن الجوزی (م. 597ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412ق
- نهایة الارب: احمد بن عبدالوهاب النویری (م. 733ق.)، قاهره، دار الکتب و الوثائق، 1423ق.