تاجیکستان

تاجیکستان کشوری مسلمان‌نشین در جنوب شرقی آسیای مرکزی است.

کشور تاجیکستان با وسعتی حدود 143100 کیلومتر مربع، و جمعیت 7728400 نفری در همسایگی کشورهای ازبکستان، قرقیزستان، جمهوری خلق چین، و افغانستان قرار دارد.

تاجیکستان در سده‌های پیش از میلاد زیر سلطه حکومت‌های گوناگون قرار داشته است و در برهه‌ای هم زیر سلطه روسیه بود که پس از فروپاشی شوروی به سال ۱۹۹۱م. تاجیکستان به استقلال دست یافت. از آن جهت که تاریخ استقلال تاجیکستان کوتاه است لذا پیشینه حج‌گزاری مسلمانان این منطقه پیش از استقلال این کشور، با پیشینه حج‌گزاری مسلمانان ترکستان و ماوراء‌النهر مشترک است، و با توجه به اینکه سال‌ها پس از انقلاب اکتبر نیز تاجیکستان بخشی از جمهوری ازبکستان در اتحاد جماهیر شوروی بوده است، بدین‌رو، پیشینه و تاریخ حج‌گزاری تاجیکستان دست‌کم تا هنگام جدا شدن تاجیکستان از ازبکستان به سال ۱۹۲۹م. با این مناطق یکسان و همانند است. برای حاجیان راه‌های مختلفی جهت اعزام به حج بوده که گاه با مشکلات و دشواری‌ها و خطرهایی همراه بوده است.

تاجیکستان در دوران حکومت کمونیسم بر شوروی، به دلیل سیاست ضد دینی این حکومت، حج بسیار کم‌رنگ شده بود، ولی با فروپاشی شوروی و استقلال تاجیکستان، اجرای مراسم دینی در این کشور آزاد گشت و حج‌گزاری و افزایش شمار زائران حج نمود پیدا کرد و امروزه مسلمانان تاجیکستان هر ساله عازم مکه می‌شوند و در کنار دیگر مسلمانان این مراسم معنوی را بجا می‌آورند. مردم تاجیکستان مراسم حج را با آداب و رسوم خاصی بپا می‌دارند.

موقعیت جغرافیایی

جمهوری تاجیکستان با وسعتی حدود 143100 کیلومتر مربع، از شمال و مغرب با ازبکستان، از شمال شرقی با قرقیزستان، از مشرق با جمهوری خلق چین، و از جنوب با افغانستان همسایه است.

شهر دوشنبه پایتخت و پرجمعیت‌ترین شهر تاجیکستان است. این کشور دارای چهار استان به نام‌های خجند، کولاب، قرقان تپه، و ولایت خودمختار بدخشان کوهی است.

آمار جمعیتی

تاجیک‌ها و ازبک‌ها دو گروه عمده نژادی تاجیکستان را تشکیل می‌دهند. تاجیک‌ها حدود 80%، ازبک‌ها حدود 15% و روس‌ها و قزاق‌ها هر کدام 1. 1% از جمعیت 7728400 نفری (آمار اکتبر 2011م.) این کشور را در بر می‌گیرند. زبان رسمی این کشور، فارسی با گویش تاجیکی است.

ورود مسلمانان به این سرزمین در میان سال‌های 50ق. تا اوایل دهه 130ق. با فتح مهم‌ترین ولایات این منطقه صورت گرفت و اسلام به تدریج در میان مردم نفوذ کرد. امروزه حدود 90% از مردم تاجیکستان مسلمان هستند. از این تعداد، حدود 85% سنی و بیشتر حنفی مذهب هستند و حدود 5% شیعه اسماعیلی‌اند که بیشتر در بدخشان زندگی می‌کنند. مذهب روس‌ها نیز بیشتر مسیحی و ارتدکس است.

تاجیکستان در سده‌های متفاوت

در سده‌های پنجم و ششم پیش از میلاد، این منطقه جزئی از حکومت هخامنشیان بود. در سده چهارم پیش از میلاد، اسکندر مقدونی با تصرف قلمرو هخامنشیان، بر تاجیکستان کنونی تسلط یافت. پس از اسکندر، دولت‌های سلوکی، یونانی باختر، تخارستان، کوشانیان، ساسانیان، هفتالیان، و خیونان بر این منطقه چیره شدند.

در فاصله 261 تا 389ق. تاجیکستان بخشی از قلمرو سامانیان بود تا این‌که ترکان قراخانی با تصرف بخارا، سامانیان را سرنگون کردند و بر آسیای مرکزی تسلط یافتند. پس از ترکان قراخانی (حک: 382-609ق.) ترکان سلجوقی (حک: 431-590ق.) و خوارزمشاهی، مغولان و ازبکان شیبانی (حک: 906-1007 ق.) و اشترخانی بر این منطقه حکم راندند. در سده نوزدهم م. شمال تاجیکستان جزئی از خانات خوقند، و جنوب تاجیکستان بخشی از حکمرانی بخارا بود. خانات بخارا به سال 1866م. و خانات خوقند به سال 1868م. زیر سلطه روسیه تزاری درآمدند.

پس از انقلاب اکتبر 1917م. نخست جمهوری خودمختار شوروی سوسیالیستی تاجیکستان درون جمهوری شوروی سوسیالیسی ازبکستان قرار داشت. به سال 1929م. جمهوری شوروی سوسیالیستی تاجیکستان با الحاق ولایت خجند که پیشتر بخشی از ازبکستان بود، رسماً ایجاد شد. پس از فروپاشی شوروی به سال 1991م. تاجیکستان به استقلال دست یافت. کمی پس از استقلال، نبرد داخلی بین دولت زیر حمایت مسکو و مخالفان اسلام‌گرا درگرفت و سرانجام این نبرد به سال 1997م. پایان یافت.

در اوایل و میانه دهه 1920م. رژیم شوروی شعائر اسلامی را سخت محدود کرد. در دوران استالین و خروشچف، مبارزه برای نابودی اسلام و دیگر مذاهب به راه افتاد، ولی همچنان شعائر اسلامی در تاجیکستان رواج داشت. در این دوره، شخصیت‌های مذهبی بازداشت شدند، کتاب‌های مذهبی نابود شد، مدارس دینی منحل گشتند و تعلیم مذهبی به خردسالان جرم محسوب شد.

در اواخر دوران شوروی و اوایل دوران استقلال، جایگاه اسلام در این کشور تغییر کرد. کوشش‌های ضد اسلامی دولتی تقریباً از میان رفت و حتی یک حزب مسلمان به نام حزب نوزایی اسلامی تاسیس شد.

حج گزاری تاجیکستان

با توجه به تاریخ کوتاه تاجیکستان به عنوان کشوری مستقل، پیدا است که پیشینه حج‌گزاری مسلمانان این منطقه پیش از استقلال این کشور، با پیشینه حج‌گزاری مسلمانان ترکستان و ماوراء‌النهر مشترک است. در این میان، تاریخ ازبکستان به عنوان بخشی از منطقه ترکستان، بیش از همه با تاریخ تاجیکستان شباهت دارد، زیرا در طول سال‌های بسیار، حکمرانان ازبکی شیبانی و اشترخانی بر این منطقه حکومت کرده‌اند و سال‌ها پس از انقلاب اکتبر نیز تاجیکستان بخشی از جمهوری ازبکستان در اتحاد جماهیر شوروی بوده است. بدین‌رو، پیشینه و تاریخ حج‌گزاری تاجیکستان دست‌کم تا هنگام جدا شدن تاجیکستان از ازبکستان به سال 1929م. با این مناطق یکسان و همانند است.

با بررسی شرح حال بزرگان و عالمان سرزمین‌هایی چون بدخشان، خجند و... که بخشی از تاجیکستان امروزی را تشکیل می‌دهند، به افرادی بر می‌خوریم که در مسیر حج مورد احترام حکمرانان عثمانی قرار گرفته و یا در شهرهای مکه و مدینه ساکن و مجاور شده و گاه نیز امامت مقام حنفی در مسجدالنبی را بر عهده گرفته‌اند.

بیت خجندی از خاندان‌های مشهور مدینه، از آن جمله است. الجلال محمد بن احمد حنفی ملقب به «مقبول رسول الله» نخستین فرد از این خاندان است. وی به سال 766ق. به مدینه وارد شد. آورده‌اند که وی نخستین شخصی است که امامت مقام حنفی در مسجدالنبی را عهده‌دار گشت. واپسین فرد این خاندان، حسن خجندی بود که به سال 1182ق. وفات یافت. شیخ شمس‌الدین خجندی (م. 794ق.)، ابراهیم بن جلال خجندی، احمد بن طاهر خجندی (م. پیش از 880ق.) و ابوالنور ابوالحسن خجندی (م. 871ق.) از دیگر عالمان این منطقه هستند که مجاور مدینه شدند. برخی چون البرهان ابواسحاق بن شمس خجندی (م. 877ق.) و محمد بن احمد شمس (ت 873ق.) امامت مقام حنفی را نیز بر عهده گرفتند.

مسیر اصلی حجاج

مسیر اصلی کاروان‌های ماوراء‌النهر از جمله تاجیکستان، از درون ایران می‌گذشت. این مسیر در بیشتر دوران حکومت صفویان، به دلیل نبرد منطقه ترکستان با این حکومت، بسته بود. البته راه ایران در هنگام صلح به صورت موقت بر حاجیان این منطقه گشوده می‌شد. پس از صفویان نیز این طریق همچنان یکی از راه‌های اصلی حاجیان ماوراء‌النهر به شمار می‌رفت.

حاجیان در این مسیر در پی عبور از ری، همدان و کرمانشاه به بغداد می‌رسیدند و در آن‌جا منتظر قافله‌های کشورهای دیگر می‌ماندند تا با هم به سوی مکه حرکت کنند.

مسیر جایگزین راه ایران در دوران صفوی، طریق دریای خزر به سوی قلمرو عثمانی بود. حاجیان پس از رسیدن به ساحل شرقی دریای خزر و عبور از عرض این دریا و یا گذر از خان‌های شمال دریای خزر، به بندر آستاراخان و یا بندر دربند رسیده، از راه رود ولگا یا رود ترک و یا سفر از راه خشکی، به یکی از بنادر دریای سیاه می‌رفتند و سپس با کشتی به استانبول سفر می‌کردند. این حاجیان سپس به مصر یا شام رفته، با قافله دیگر حجاج همراه می‌شدند. حاجیان در این مسیر مورد احترام حکمرانان عثمانی بودند و همواره به دست کارگزاران این دولت در مسیر حج حمایت می‌شدند.

سلطان سلیمان قانونی، سلطان عثمانی، با امیران و بزرگان این منطقه روابطی دوستانه داشت. از آن جمله، درویش محمد بدخشانی است که از راه استانبول به حج رفت. مسیر دیگری که حاجیان این منطقه را به جده می‌رساند، راه بندر بمبئی بود. این مسیر نیز در دوران صفوی به دلیل دوستی دولت هند با ایران، بسته بود.

مشکل حجاج در مسیر

مشکل اصلی راه حاجیان ماوراء‌النهر، دشواری و خطرهای آن بود؛ چرا که حاجیان از سرزمین‌های بدون آبادی عبور می‌کردند و با قبایل گوناگون ترکمن که گاه به غارت و برده بردن کاروانیان شهرت داشتند، برخورد می‌کردند.

در نیمه نخست سده نوزدهم م. این منطقه زیر سلطه امپراتوری بزرگ روس درآمد. با توجه به تاثیر حج بر روحیه ضد استعماری حاجیان و انتشار گزارش‌های شورش‌ها و اعتراض‌ها در میان آن‌ها، روس‌ها گاه به بهانه‌های گوناگون همچون رواج بیماری‌های واگیردار، حج را ممنوع می‌کردند. حکومت نیز از دادن گذرنامه به حاجیان خودداری می‌کرد و همین باعث می‌شد که حاجیان با رفتن به بندر ادسه و پرداخت هزینه‌های گزاف، گذرنامه فراهم کرده، به سفر به سوی حجاز بپردازند.

راه آسان و کوتاه

در این دوران، دو راه عمده برای حاجیان آسیای میانه وجود داشت. راه آسان‌تر و کوتاه‌تر، طریق شمال ماوراء‌النهر با عبور از دریای خزر بود. مسافران از راه بندر آستاراخان به سوی دریای سیاه می‌رفتند و یا خود را از راه بندر باکو یا بهره‌گیری از راه آهن قفقاز، به بندر باتوم و سپس استانبول و مصر می‌رساندند.

راه دوم این حاجیان، عبور از افغانستان و رفتن به سوی بمبئی و سپس سفر دریایی در اقیانوس هند برای رسیدن به جده بود. حاجیان ترکستانی به دلیل دشواری گرفتن گذرنامه برای سفر از سرزمین‌های روسیه و عثمانی، مسیر دوم را ترجیح می‌دادند.

تاثیر دوران کمونیسمم بر حج

در دوران حکومت کمونیسم بر شوروی، به دلیل سیاست ضد دینی این حکومت، حج بسیار کم‌رنگ شد و از هفتاد میلیون تن مسلمان شوروی تنها هفده تا بیست تن به حج مشرف می‌شدند. همین افراد هم کسانی بودند که به عنوان ناظر در مساجد به استخدام «کا. گ. ب» درآمده بودند و در ایام حج و در دوران حکومت شوروی، کسی به عنوان حاجی واقعی وجود نداشت.

با فروپاشی شوروی و استقلال تاجیکستان، اجرای مراسم دینی در این کشور آزاد گشت و شمار زائران افزایشی بسیار یافت. اکنون سالانه حدود 5500 تن از این کشور به حج اعزام می‌شوند. در برخی سال‌ها شمار حاجیان این کشور از سهمیه کمتر گزارش شده است.

هزینه حج به سال 2004م./1424ق. برابر با 1530 دلار گزارش شده است. این هزینه به سال 2010م./1431ق. برابر با 3191 دلار بود که در سال 2011م./1432ق. به 3448 دلار افزایش یافت. این رقم، هزینه اسکان، تغذیه و حمل و نقل حاجیان را نیز شامل می‌شود. خواستاران با رجوع به کمیته دین تاجیکستان، ثبت نام کرده، از طریق دو شرکت هواپیمایی سامان ایر و تاجیک ایر به مکه منتقل می‌شوند.

طبق قانون دولت تاجیکستان، افراد زیر 18 سال و بالای 80 سال حق ثبت نام و سفر به حج را ندارند.

حاجی در این کشور از احترام و جایگاهی خاص برخوردار است. از دیرباز رسم بوده که مردم صد کیلومتر به بیرون شهر رفته، به استقبال حاجی می‌شتافتند و حتی لباس احرام او را چند تکه کرده، برای تبرک نزد خود نگاه می‌داشتند. جشن‌های با شکوه استقبال که در آن حاجی برای مسلمانان سخنرانی کرده، دیده‌ها و شنیده‌های خود را بیان می‌کند، از دیگر مراسم حج در این کشور است. حاجیان این کشور سوغاتی همچون تسبیح، خرما، آب زمزم و کلاه سفید همراه می‌آورند.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل تاجیکستان.

• پژوهشی درباره مکتوبات تاریخی فارسی ایران و ماوراء النهر (صفویان، اوزبکان و امارات بخارا) همراه با گزیده مکتوبات: منصور صفت گل، نوبواکی کندو، توکیو، مؤسسه مطالعات زبان‌ها و فرهنگ‌های آسیا و افریقاـ دانشگاه مطالعات خارجی، 1385ش.

• تاجیکستان: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، تهران، وزارت امور خارجه، 1387ش.

• تاریخ المدینة المنوره (نصیحة المشاور): ابن‌فرحون (م. 769ق.)، به کوشش شکری، بیروت، دار الارقم.

• تاریخ حج‌گزاری ایرانیان: اسرا دوغان، مشعر، 1389ش.

• التحفة اللطیفه: شمس الدین السخاوی (م. 902ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق.

• تحفة المحبین و الاصحاب: عبدالرحمن الانصاری (م. 1195ق.)، به کوشش العرویسی، تونس، المکتبة العتیقه، 1390ق.

• جغرافیای تاریخی تاجیکستان: ایرج افشار (سیستانی)، انتشارات بین المللی الهدی، 1383ش.

• الحج قبل مئة سنه: یفیم ریزفان، بیروت، دار التقریب بین المذاهب الاسلامیه، 1419ق.

• دائرة المعارف بزرگ اسلامی: زیر نظر بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ، 1372ش.

• دائرة المعارف جهان نوین اسلام: جان ال اسپوزیتو، ترجمه و تحقیق’‘‘: طارمی و دیگران، تهران، نشر کتاب مرجع، 1388ش.

• سیاحت درویش دروغین در خانات آسیای میانه: آرمینیوس وامبری، ترجمه’‘‘: خواجه نوریان، تهران، علمی و فرهنگی، 1374ش.

• مقالات تاریخی: رسول جعفریان، قم، دلیل ما، 1387-1388ش.

• میقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.

• نیمی ز ترکستان نیمی ز فرغانه (گامی در بازشناسی ترکمنستان، تاجیکستان و ازبکستان): مهدی سیدی، مشهد، نشر حمیم، 1371ش.