تحفة الحرمین (نابی)
تحفة الحرمین ( نابی)، سفرنامه حج ترکی، نوشته یوسف نابی شاعر ترک‌زبان سده یازدهم ق.
این اثر سفرنامه‌ای ادبی است که با نثری دشوار و آمیخته به شعر، سفر یوسف نابی شاعر ترک‌زبان به سال ( 1079ق.) را گزارش می‌کند. این اثر از نمونه‌های برجسته ادبیات دوره عثمانی است و اهمیت آن بیش از آن‌که وامدار آگاهی‌های تاریخی یا جغرافیایی باشد، رهاورد ارزش ادبی آن است.
یوسف نابی از شاعران بزرگ دوره عثمانی ( 1052-1124ق./ 1642-1713م.) در شهر اورفا در جنوب شرقی ترکیه زاده شد و بعدها در دوران حکومت سلطان محمد چهارم ( حک: 1648-1687م.) از زادگاه خود به استانبول آمد. وی با مصطفی پاشا از بزرگان حکومت عثمانی آشنایی داشت و از حمایت او برخوردار بود. از او آثاری منظوم به ترکی و فارسی مانند دیوان اشعار ترکی و دیوانچه فارسی به جای مانده است.[۱]
تحفة الحرمین سفرنامه‌ای ادبی است که مطالب جغرافیایی آن گسترده نیست.[۲]گزارش‌های نابی از منازل سفر و شهرهای میان راه و حتی آداب و رسم‌های مردم، رنگی ادبی و شاعرانه دارد و بازتاب احساسات شاعرانه او است. هدف از نگارش این کتاب، برانگیختن مردم به سفر حج و یادآوری زیبایی و معنویت حج برای کسانی است که پیش‌تر به حج رفته‌اند. [۳]
نثر کتاب همواره با آرایه‌های ادبی و مضمون‌سازی‌ها و عبارت‌پردازی‌های شاعرانه دشوار و دیریاب آمیخته است. اشعار کوتاه و بلند فراوان در متن کتاب آمده که بسیاری از آن‌ها فارسی است. با این‌که نابی به زبان فارسی نیز شعر می‌سروده، بسیاری از اشعار فارسی کتاب برگرفته از منظومه‌های شاعران فارسی سرا همچون جامی و به‌ویژه منظومه فتوح الحرمین سروده شاعر ایرانی محیی الدین لاری در بزرگداشت حج و حرمین است.[۴] ( برای نمونه به این صفحات رجوع شود. [۵] ) نثر کتاب آمیخته به واژگان و تعابیر و جمله‌های فارسی است. ( برای نمونه به این صفحات رجوع شود. [۶] )
کتاب تحفة الحرمین سرمشق برخی از آثار پسین ازجمله نهجة المنازل نوشته محمد ادیب بوده است. این اثر در میان نویسندگان فارسی‌زبان نیز شناخته‌شده است. تحفة الحرمین رافع که به زبان فارسی نگاشته شده، ترجمه‌ای از سفرنامه نابی است.[۷]شواهدی بر تأثیرپذیری نایب الصدر شیرازی از این اثر در نگارش سفرنامه‌اش با عنوان تحفة الحرمین نیز در دست است. [۸]
یوسف نابی از مصطفی پاشا رخصت سفر گرفت و با میانجیگری او، قصیده‌ای در وصف حرمین که با تصاویر برخی از بناهای حرمین همراه بود، به شاه تقدیم کرد. بدین ترتیب، سلطان عثمانی هزینه‌های سفر وی را بر عهده گرفت و نامه‌ای برای رعایت حال او به حکمران مصر عبدالرحمن پاشا نوشت. [۹]
یوسف نابی با کاروانی کوچک سفر خود را از استانبول آغاز کرد. او با کاروان استانبول به حج نرفت؛ زیرا مسیری که پیمود و نیز مدت اقامتش در شهرهای مسیر، بیش از زمان اقامت کاروان حج رسمی بود. [۱۰] نابی در سفرنامه خود به شرح کامل منازل حج نپرداخته؛ اما سفرنامه او یکسره از آگاهی‌های تاریخی و جغرافیایی خالی نیست. وی در هر شهر به زیارت مکان‌های زیارتی رفته و گاهی به مناسبت، از اوضاع سیاسی یا رخدادهای تاریخی سخن رانده است.
او سفر خویش را از اسکودار آغاز کرد و با گذر از ازنیک، اسکی شهر، آق شهر، و لادیک به قونیه رسید و در آنجا به زیارت قبر جلال‌الدین مولوی رفت و از کتابخانه شهر دیدار کرد. [۱۱] در ادامه مسیر، با گذر از ارگلی به انطاکیه رسید و قبر حبیب نجار را زیارت کرد. [۱۲] سپس به حلب رفت و در آنجا قبر زکریای پیامبر را زیارت نمود. [۱۳] آنگاه از راه رود فرات به زادگاهش اورفا سفر کرد و 50 روز در آنجا ماند. [۱۴] سپس به حلب بازگشت و ازآنجا به حمص رفت و در آنجا قبر بایزید بسطامی را زیارت کرد. [۱۵] مقصد پسین وی دمشق بود. او در سفرنامه خود، از جامع اموی و صالحیه شام گزارش‌هایی آورده است. [۱۶]
نابی از دمشق به قدس رفت و مدتی کوتاه در آن شهر ماند و سپس راهی قاهره شد. [۱۷] با گذر از عسقلان، غزه، عریش، صحرای سینا و صالحیه به قاهره رسید. [۱۸] در قاهره، با استقبال عبدالرحمن پاشا روبه‌رو شد و این آغازی بر دوستی دیرین آنان بود. جمعیت قاهره تعجب نابی را برانگیخته است. او از فراوانی مساجد و رقابت چراکسه و کردها بر سر ساخت مسجد گزارش داده است. [۱۹] در قاهره از جامع الازهر، جامع ابن طولون، راس‌الحسین و اهرام مصر دیدار کرد. [۲۰] سرانجام در ( بیستم شوال 1089ق.) به کاروان حج مصر پیوست و از راه حج مصریان که از منازلی مانند صحرای تیه، طور سینا، عقبه، بدر، حنین، و رابغ می‌گذشت، به مکه رسید. [۲۱]
نابی با زبانی شاعرانه برخی از مناظر و رخدادهای اجتماعی را گزارش کرده است. برای نمونه، یکجا به شرح قهوه‌خانه‌های شام پرداخته [۲۲] و جای دیگر از جشن بزرگی در دمشق که به مناسبت فتح قلعه چهرین به دست لشکر عثمانی برپاشده بود، گزارشی به دست داده است. [۲۳]
آگاهی‌های جغرافیایی و تاریخی سفرنامه درباره مکه و مدینه بسیار اندک است. نابی در مکه و مدینه بیشتر به بیان احساسات معنوی و مدح و بزرگداشت مکان‌های مذهبی مکه و مدینه پرداخته است. وی پس از گزاردن مناسک حج برای رفتن به مدینه با کاروان شام همراه شد و در اول محرم سال ( 1090ق.) به مدینه رسید. [۲۴] درباره مدینه، افزون بر بزرگداشت مسجدالنبی ( ص)، از بقیع و قبرهای عباس ( ع) و امام حسن ( ع) و امام زین‌العابدین ( ع) و امام جعفر صادق ( ع) و امام محمدباقر ( ع) و عقیل و خواجه محمدپارسا سخن گفته و به وصف احد، مسجد ذوقبلتین و مسجد قبا پرداخته است. [۲۵] وی راه بازگشت خود را در چند کلمه خلاصه کرده و گمان می‌رود با کاروان شام به وطن بازگشته است. [۲۶]
تحفة الحرمین نابی را مندرس جوشقون تصحیح کرده و به الفبای لاتینی برگردانده و مقدمه‌ای مفصل درباره کتاب بدان افزوده است. این کتاب را وزارت فرهنگ ترکیه به سال ( 2009م.) در آنکارا در 359 صفحه وزیری به چاپ رسانده است.
پانویس
- ↑ . عثمانلی مولفلری، ج2، ص448-450.
- ↑ . تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص519.
- ↑ تحفة الحرمین، ص163
- ↑ . فتوح الحرمین، ص32، 71-72، 80.
- ↑ تحفة الحرمین، ص251، 300، 324
- ↑ تحفة الحرمین، ص 248-249، 251
- ↑ مقالات تاریخی، دفتر13، ص162-165
- ↑ تحفة الحرمین، ص105، 108
- ↑ تحفة الحرمین، ص58
- ↑ تحفة الحرمین، ص55
- ↑ تحفة الحرمین، ص165-175
- ↑ تحفة الحرمین، ص175
- ↑ تحفة الحرمین، ص176
- ↑ تحفة الحرمین، ص64، 177
- ↑ تحفة الحرمین، ص187
- ↑ تحفة الحرمین، ص 201-205
- ↑ تحفة الحرمین، ص219
- ↑ تحفة الحرمین، ص233
- ↑ تحفة الحرمین، ص237-238
- ↑ تحفة الحرمین، ص238-244
- ↑ تحفة الحرمین، ص248-255
- ↑ تحفة الحرمین، ص195
- ↑ تحفة الحرمین، ص207
- ↑ تحفة الحرمین، ص68
- ↑ تحفة الحرمین، ص336-346
- ↑ تحفة الحرمین، ص355
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل تحفة الحرمین (1).
- [1]. تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، کراچکوفسکی، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی و فرهنگی، 1379ش؛
- [2]. عثمانلی مولفلری، محمد طاهر بروسه لی، استانبول، مطبعه عامره، 1333ق؛
- [3]. فتوح الحرمین، محیی لاری، به کوشش جعفریان، قم، انصاریان، 1373ش؛
- [4]. مقالات تاریخی، دفتر13؛