کاربر:Seyedjavad/کارها

ابطح

مکانی شریف در پیرامون مکه

ابطح (جمع: اَباطِح) به معنای رودی فراخ است که کف آن را سنگریزه پوشانیده باشد. نیز به کف و داخل دره، ریگزار، مسیل آکنده از سنگریزه و گذرگاه سیل تنگ یا فراخ و به هرجای فرورفته، ابطح گفته‌اند. جا‌های فراوان به این نام شهرت یافته‌اند؛ اما مشهورترین آن‌ها ناحیه‌ای در شمال مکه، حد فاصل این شهر و سرزمین منا و ‌اندکی نزدیک‌تر به منا، میان دو کوه حجون و جبل نور و متصل به المُعَلّی است. اکنون بیشترین بخش ابطح در محدوده شهری مکه در منطقه مُعابده قرار گرفته است. در منابع از این سرزمین افزون بر ابطح به خیف (منزلگاه) بنی‌کنانه و مُحَصَّب یاد شده؛ زیرا از سنگریزه و شن پوشیده شده است. در گزارشی نیز از آن به ذی طُوی‌ٰ تعبیر شده که یاقوت حموی آن را رد کرده است. این مکان را به سبب هموار بودنش سیل فرامی‌گرفته است.

به نقل از امام صادق۷، حضرت آدم۷ به امر الهی تا طلوع فجر در ابطح درنگ کرد. برخی بر این باورند که این سرزمین را ابطح نامیدند، زیرا ایشان در آن‌جا درنگ کرد. سپس وی به دستور جبرئیل۷ شیطان را در منا رجم کرد. به نقل ازرقی، ابراهیم۷ نیز در ابطح حضور یافته است.

بر پایه گزارش‌هایی، قصی بن کلاب، جد چهارم پیامبر۹ در پی مرگ حلیل خزاعی بزرگ مکه، از این رو که داماد و جانشین او بود یا در پی نبرد با قبایل خزاعه و بنی‌بکر و چیرگی بر ایشان در ابطح، ریاست مکه را به دست گرفت. از کارهای مهم وی در دوران ریاستش آن بود که تیره‌های قریش را از پیرامون آن شهر فراخواند و برخی را در ابطح و شماری دیگر را در حومه مکه اسکان داد که به ترتیب به «قریش بطاح» (بطائح) و «قریش ظواهر» شهرت یافتند. خاندان پیامبر۹ از قریش بطاح بودند. عبدمناف و عبدالمطلب، اجداد رسول خدا و ابوطالب عموی ایشان را به ترتیب قمر البطحاء، ابوالبطحاء و سیدالبطحاء خوانده‌اند. رسول خدا۹ نیز همانند اجداد خود ابطحی بود. به نقل طبری، جبرئیل۷ در آن‌جا بر پیامبر۹ فرود آمد. دعوت آشکار رسول خدا۹ هم در ابطح آغاز شد. هنگامی که رسول خدا۹ عمرة القضاء را به سال هفتم ق. انجام داد، از ورود به خانه‌های مکه خودداری کرد و در ابطح چادر زد. در روز فتح مکه به سال هشتم ق. نیز خیمه خود را در آن مکان برافراشت. پس از فتح آن شهر، چند تن از زنان، از جمله هند همسر ابوسفیان، به جایگاه استقرار رسول خدا۹ در ابطح آمدند و با ایشان بیعت کردند. از همین مکان پیامبر۹ به مصاف قبیله هَوازِن رفت و نبرد حنین رخ داد. در حجة الوداع به سال دهم ق. رسول خدا۹ پس از حرکت از منا نماز ظهر و عصر را در ابطح به جای آورد. گویا ایشان چند بار در بازگشت از برخی غزوه‌ها و نیز پس از مناسک حج، در سال دهم ق. در ابطح فرود آمده و نماز خوانده است.

جای داشتن سرزمین ابطح در جوار بیت الله الحرام، سکونت برخی از تیره‌های ممتاز قریش در آن‌جا، و قرار داشتنش در مسیر حرکت حاجیان به منا و به عکس، مایه قداست این مکان گشته است. از این‌رو، برخی از قریش به خود نسبت ابطحی می‌داده و بدان افتخار می‌کرده‌اند؛ چنان‌که معاویه در مقام مفاخره به امام حسن۷ گفت: من پسر بطحاء و مکه‌ام. سپس ایشان با بیان افتخارات خود بدو پاسخ داد. نیز آن‌گاه که هشام اموی هنگام طواف کعبه، امام سجاد۷ را دید و وانمود کرد که ایشان را نمی‌شناسد، فرزدق شاعر گفت که او کسی است که سنگریزه‌های سرزمین بطحاء او را می‌شناسند:

هذالذی تعرف البطحاء وطأته

و البیت یعرفه و الحل و الحرم

بیشتر فقیهان شیعه بلند گفتن لبیک در ابطح را سنت و مستحب دانسته و در این حکم تفاوتی میان سواره و پیاده قائل نشده و استحباب استمرار آن را تا هنگام خروج به سرزمین منا یادآور شده‌اند. حرّ عامِلی بابی با عنوان «استحباب بلند گفتن لبیک در ابطح در حج تمتع» گشوده است. نیز گفته‌اند که مستحب است حاجیان برای تأسی به سیره پیامبر گرامی۹ پس از رسیدن به ابطح اندکی توقف و استراحت کنند و سپس به مکه وارد شوند. سیره امام باقر۷ همانند پیامبر۹ توقف کوتاه مدت در آن‌جا بوده است.

گویند: در ابطح مسجدی بوده که اکنون از آن اثری نیست. برخی از فقیهان اهل‌ سنت خواندن نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا را در این سرزمین، سنت می‌دانند. گویند: ابوبکر نماز ظهر را در ابطح خوانده است. از دیگر سنن، استحباب ورود به مکه از بلندای آن و ابطح است؛ زیرا رسول خدا۹ از این سوی به مکه درآمده است.

منابع

اخبار مکه: الازرقی (م.۲۴۸ق.)، بیروت،‌دار الاندلس، ۱۴۱۶ق؛ الاستبصار: الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش موسوی الخرسان، تهران،‌دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش؛ اضواء البیان: محمد امین الشنقیطی (م.۱۳۹۳ق.)، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ انساب الاشراف: البلاذری (م.۲۷۹ق.)، به کوشش زکار، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۱۷ق؛ البدایة و النهایه: ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق؛ تاج العروس: الزبیدی (م.۱۲۰۵ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۱۴ق؛ تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م.۳۱۰ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۳ق؛ تاریخ مدینة دمشق: ابن عساکر (م.۵۷۱ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م.۲۹۲ق.)، بیروت،‌دار صادر، ۱۴۱۵ق؛ جواهر الکلام: النجفی (م.۱۲۶۶ق.)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی؛ دعائم الاسلام: النعمان المغربی (م.۳۶۳ق.)، به کوشش فیضی، قاهره،‌دار المعارف، ۱۳۸۳ق؛ سبل الهدی: محمد بن یوسف الصالحی؛ (م.۹۴۲ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق؛ السیرة الحلبیه: الحلبی (م.۱۰۴۴ق.)، بیروت،‌دار المعرفه، ۱۴۰۰ق؛ الصحاح: الجوهری (م.۳۹۳ق.)، به کوشش احمد العطار، بیروت،‌دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق؛ الطبقات الکبری: ابن سعد (م.۲۳۰ق.)، بیروت،‌دار صادر؛ الکافی: الکلینی (م.۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران،‌دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛ لسان العرب: ابن منظور (م.۷۱۱ق.)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق؛ مجمع البحرین: الطریحی (م.۱۰۸۵ق.)، به کوشش الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ق؛ المحبّر: ابن حبیب (م.۲۴۵ق.)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت،‌دار الآفاق الجدیده؛ مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام: الشهید الثانی (م.۹۶۵ق.)، قم، معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق؛ مستدرک الوسائل: النوری (م.۱۳۲۰ق.)، بیروت، آل‌ البیت:، ۱۴۰۸ق؛ معجم البلدان: یاقوت الحموی (م.۶۲۶ق.)، بیروت،‌دار صادر، ۱۹۹۵م؛ المغازی: الواقدی (م.۲۰۷ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق؛ المغنی و الشرح الکبیر: عبدالله بن قدامه (م.۶۲۰ق.) و عبدالرحمن بن قدامه (م.۶۸۲ق.)، بیروت،‌دار الکتب العلمیه؛ المقنع: الصدوق (م.۳۸۱ق.)، قم، مؤسسة الامام الهادی۷، ۱۴۱۵ق؛ مناقب آل ابی‌طالب: ابن شهر آشوب (م.۵۸۸ق.)، به کوشش گروهی از اساتید، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۶ق؛ من لایحضره الفقیه: الصدوق (م.۳۸۱ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق؛ النهایه: الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش آغا بزرگ تهرانی، بیروت،‌دار الکتاب العربی،۱۴۰۰ق؛ وسائل الشیعه: الحر العاملی (م.۱۱۰۴ق.)، قم، آل‌ البیت:، ۱۴۱۲ق.

سید محمود سامانی

ابلیس

موجودی سرکش از فرمان الهی و وسوسه‌گر در برابر‌آدم هنگام انجام مناسک حج، و نیز برابر ابراهیم هنگام ذبح اسماعیل

ابلیس به معنای یأس، حُزن، ترس و پشیمانی آمده است و ابلیس از آن رو به این نام خوانده شد که از رحمت الهی مأیوس شد. برخی لغت‌شناسان و مفسران بر این باورند که ابلیس واژه‌ای عربی است؛ ولی بسیاری از خاورشناسان این واژه را برگرفته از کلمه یونانی دیابولس (diabolos) معادل لغت عبری stive (شیطان) دانسته‌اند که در عهد عتیق به کار رفته است. در میان یهودیان و مسیحیان نیز ابلیس موجودی منفی و منفور شناخته می‌شود. در کتاب مقدس، ابلیس مترادف شیطان است و درباره وسوسه‌ها و فریب‌هایش هشدار داده شده و از وی با عنوان «پدر واقعی کفر پیشگان» تعبیر کرده‌اند.

واژه شیطان و شیاطین ۸۸ بار در قرآن به کار رفته که در بسیاری از موارد به معنای ابلیس است. از بررسی کاربرد واژه شیطان در قرآن و گفتار مفسران برمی‌آید که معمولاً مقصود از شیطان یا مصداق بارز آن، ابلیس است. در قرآن کریم پس از سرباززدن ابلیس از سجده، از وی با عنوان (الشَّیطان} یاد شده است. (بقره/۲، ۳۶؛ اعراف/۷، ۲۰؛ طه/۲۰، ۱۲۰) از این رو، به نظر برخی، مقصود از (الشَّیطان} همه جا ابلیس است.

برابر برخی روایت‌ها، نام اصلی ابلیس، حارث / حرث بوده است که به سبب عبادت طولانی، او را عزازیل (عزیز خدا) خطاب می‌کردند. وی پس از غرور ورزیدن، ابلیس و پس از امتناع از سجده بر آدم و رانده شدن از درگاه الهی، شیطان نام گرفت.

ماهیت ابلیس: بسیاری از مفسران ابلیس را از جن شمرده و از وی با عنوان پدر جن (ابوالجن) یاد کرده‌اند. صاحبان این رأی، افزون بر برخی روایت‌ها، به آیاتی همچون {فَسَجَدُوا إِلّا إِبلِیسَ کانَ مِنَ الجِنِّ فَفَسَقَ عَن أَمرِ رَبِّهِ...} (کهف/۱۸، ۵۰) استناد کرده‌اند.

بر اساس آیات قرآن، انسان از خاک و جن از آتش آفریده شده (حجر/۱۵، ۲۶-۲۷) و برپایه روایت‌ها، آفرینش ملائک از نور، ریح و روح بوده است. ابلیس، جنس خود را از آتش معرفی کرده است: {خَلَقتَنِی مِن نَارٍ وَخَلَقتَهُ مِن طِینٍ} (ص/۳۸، ۷۶)، بر این اساس، ابلیس از جنیان است که از آتش آفریده شده‌اند. گروهی دیگر از مفسران، ابلیس را از جنس ملائک دانسته‌اند. آلوسی این رأی را به بیشتر صحابه و تابعان نسبت داده است. صاحبان این نظر افزون بر روایت‌ها به ظاهر آیاتی مانند {وَإِذ قُلنَا لِلمَلائِکةِ اسجُدُوا} (بقره/۲، ۳۴) تمسک کرده‌اند و درباره آیه {کانَ مِنَ الجِنِّ} (کهف/۱۸، ‌۵۰) توجیه‌هایی آورده‌اند. از بررسی مجموع ادلّه و روایت‌ها برمی‌آید که ابلیس از جنّ بوده؛ ولی به سبب عبادت فراوان، در جایگاه قدسی فرشتگان قرار داشته و از همین رو، امر به سجده او را نیز در برگرفته است.

واژه ابلیس در قرآن کریم ۱۱ بار از جمله نُه بار در داستان آفرینش آدم و فرمان سجده برای وی آمده است. بر پایه آیات قرآن (ص/ ۳۸، ۷۱-۷۶) پس از خلقت آدم۷ خداوند به فرشتگان فرمان داد نزد وی سجده کنند. فرشتگان اطاعت کردند؛ اما ابلیس که خود را برتر ازآدم می‌پنداشت، با این فرمان الهی مخالفت کرد و خداوند او را از مقامش راند و لعنت کرد. از آن پس ابلیس از خداوند خواست که او را تا روز قیامت مهلت دهد: {قَالَ رَبِّ فَأَنظِرنِی إِلَی یومِ یبعَثُونَ قَالَ فَإِنَّک مِنَ المُنظَرِینَ} (حجر/۱۵، ۳۶-۳۷)؛ آن‌گاه که ابلیس مهلت یافت، سوگند یاد کرد که غیر از بندگان مُخْلَص همه را گمراه کند: {إِلَی یومِ الوَقتِ المَعلُومِ قَالَ فَبِعِزَّتِک لأُغوِینَّهُم أَجمَعِینَ إِلّا عِبَادَک مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ} (ص/ ۳۸، ۸۱-۸۲) بر پایه آیه {لأَقعُدَنَّ لَهُم صِرَاطَک المُستَقِیمَ} ابلیس بر سر راه راست بندگان خداوند کمین کرده است. (اعراف/ ۷، ۱۶)

وسوسه‌گری ابلیس: بر پایه آیات قرآن، ابلیس و خاندان و دستیارانش حتی در برابر پیامبران به دشمنی برخاسته‌اند: {وَکذَلِک جَعَلنَا لِکلِّ نَبِی عَدُوًّا شَیاطِینَ الإنسِ وَالجِنِّ} (انعام/۶، ۱۱۲) و برای رویارویی با اهداف و آرزوهای انبیا، کوشش‌هایی فریبکارانه پی افکنده‌اند. (نحل/۱۶، ۶۳؛ حجّ/۲۲، ۵۲)

تلاش‌های دشمنانه ابلیس بر ضد آدم۷ مشتمل بر وسوسه: {فَوَسوَسَ إِلَیهِ الشَّیطَانُ} (طه/ ۲۰، ۱۲۰)، سوگند دروغ خیرخواهی: {وَقَاسَمَهُمَا إِنِّی لَکمَا لَمِنَ النَّاصِحِینَ} (اعراف/ ۷، ۲۱)، فریبکاری و ایجاد زمینه هبوط از بهشت: {فَأَزَلَّهُمَا الشَّیطَانُ عَنهَا فَأَخرَجَهُمَا مِمَّا کانَا فِیهِ وَقُلنَا اهبِطُوا} (بقره/ ۲، ۳۶) است.

بر پایه روایتی، هنگامی که خداوند خواست توبه آدم را بپذیرد، جبرئیل را نزد او فرستاد تا مناسک حج را که زمینه پذیرش توبه‌اش را فراهم می‌کرد، به او بیاموزد. آن دو نخست به سوی بیت ‌الله و سپس عرفات و مزدلفه رفتند. جبرئیل به آدم۷ فرمان داد تا سنگریزه‌هایی از آن مکان جمع‌ کند و با خود همراه ببرد. پس از ورود به منا و انجام اعمال ویژه آن، آن دو به سوی خانه خدا حرکت کردند و در محل جمره عقبه با ابلیس روبه‌رو شدند. ابلیس خواست آدم۷ را از ادامه همراهی با جبرئیل منصرف سازد. آدم به امر جبرئیل، با پرتاب هفت سنگ او را از خود دور کرد و با پرتاب هر سنگ تکبیر ‌گفت. در روز دوم نیز ابلیس در مکان جمره اول و دوم و سوم به آدم۷ نزدیک شد که به فرمان جبرئیل هر بار با زدن هفت سنگ همراه با تکبیر او را از خود دور کرد. همین کار در روزهای سوم و چهارم نیز ادامه یافت. آن‌گاه جبرئیل به آدم گفت: از این پس هرگز او را نخواهی دید. بر پایه روایتی از امام صادق۷، نخستین کسی که رمی جمرات کرد، آدم۷ بود که به فرمان جبرئیل چنین کرد؛ زیرا شیطان در آن مکان بر او نمایان شده بود.

نمونه دیگر از وسوسه‌های ابلیس، وسوسه ابراهیم۷ بود. بر پایه آیات قرآن، پس از آن که ابراهیم۷ در خواب دید فرزندش اسماعیل۷ را قربانی می‌کند، از خود او در این باره نظر خواست. اسماعیل۷ گفت: آنچه را بدان امر شده‌ای، انجام ده. من به خواست خدا صبر خواهم کرد: {قَالَ یا بُنَی ‌إِنِّی أَرَی فِی المَنَامِ أَنِّی أَذبَحُک فَانظُر مَاذَا تَرَی قَالَ یا أَبَتِ افْعَل مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِن شَاءَ اللهُ مِنَ الصَّابِرِینَ}. (صافّات/۳۷، ۱۰۲) بر پایه نقل مفسران، هنگامی که ابراهیم۷ خواست فرمان خدا را اجرا کند، ابلیس کوشید با وسوسه و تردید افکنی در دل او و همسر و فرزندش، نگذارد فرمان خدا را عمل کند. ابلیس که می‌پنداشت اگر در این هنگام بر آل ابراهیم پیروز نشود، از آن پس هرگز موفق نخواهد شد. نخست به سراغ همسر ابراهیم رفت و او را از تصمیم ابراهیم۷ آگاه و او را وسوسه کرد تا نگذارد فرزندش را قربانی کند. همسر ابراهیم۷ به او گفت: چون فرمان خداست، ما به آن راضی و تسلیم هستیم. چون ابلیس از او نومید شد، نزد اسماعیل رفت و او را نیز وسوسه کرد. وی پاسخ داد: چون فرمان خداست، به حکم الهی راضی و تسلیم امر او هستم. آن‌گاه نزد ابراهیم۷ رفت و به ایشان گفت: شنیده‌ام که شیطان تو را در خواب، خیالی فاسد در سر افکنده که پسر خویش را قربانی کنی. ابراهیم۷ دانست که او شیطان است و وی را از خود راند. ابلیس از او هم نومید شد.

بر پایه نقل ابن عباس، چون ابراهیم۷ به مشعر الحرام آمد تا پسرش را قربانی کند، شیطان بشتافت تا نزد ابراهیم۷ آید که ایشان بر وی سبقت گرفت. از آن‌جا به جمره اولی آمد تا از امتثال امر الهی به دست ابراهیم۷ پیشگیری کند. ایشان با پرتاب هفت سنگ او را از خود دور کرد. از آن‌جا به جمره دوم رفت و شیطان را دید و با زدن هفت سنگ دیگر او را از خود دور کرد. سپس به سوی جمره عقبه رفت و شیطان را دید و هفت سنگ دیگر به او زد. این پرتاب سنگ در جمرات از جمله مناسک حج شد. روایتی از علی۷ درباره رمی ابلیس به فرمان جبرئیل به دست ابراهیم۷ در جمرات سه‌گانه و سنت شدنش در مناسک حج، مؤید همین مطلب است. بر پایه روایتی از امام سجاد۷ تمامیت حج هر حج‌گزار به این است که هنگام رمی جمرات، قصد رمی دشمن خویش ابلیس و خاندان او کند.

در این‌که ذبیح کدام یک از فرزندان ابراهیم۷ بوده، در میان مفسران اختلاف نظر است. برخی او را اسحاق و گروهی دیگر اسماعیل دانسته‌اند. با توجه به شواهد روایی، رأی اخیر قوی‌تر به ‌نظر می‌رسد. بر پایه روایتی، ابراهیم۷ هنگامی که خواست گوسفندی را به جای اسماعیل قربانی کند، ابلیس بر او ظاهر شد و خواست که ایشان قسمت‌هایی از آن ذبیحه را به او بدهد. وی فقط طحال آن را به او داد.

بر پایه روایتی از امام صادق۷ سعی میان صفا و مروه بدین ‌رو تشریع شد که ابلیس در این مکان بر ابراهیم۷ ظاهر گشت و جبرئیل به ایشان فرمان داد تا بر او سخت گیرد و او را از خود دور کند. ابراهیم۷ به صورت هروله در پی ابلیس حرکت کرد و ابلیس گریخت و از این رو هروله در آن مکان سنت شد. بر پایه روایتی دیگر از آن امام، هنگام ورود به مسجدالحرام از در بنیشیبه تکبیر گفتن سفارش شده است؛ زیرا ابلیس و یاورانش در این مکان راه را بر حاجیان و زائران تنگ می‌کنند و هنگامی که با صدای تکبیر وارد شوندگان روبه‌رو می‌شوند، وحشت‌زده از این مکان می‌گریزند و فرشتگان تا راهی دور آنان را تعقیب می‌کنند.

ابلیس و تغییر تلبیه قریش: تلبیه قریش و عرب در حج چنین بود: «لَبَّیک اللهم لَبَّیک، لا شَریک لَک لَبَّیک، إنَّ الحمد و النعمة لَک والمُلْک لا شَریک لَک». این تلبیه ابراهیم۷ و دیگر پیامبران الهی بود تا آن که روزی ابلیس به صورت پیرمردی بر آنان ظاهر شد و با این استدلال که پیشینیان و نیاکان آنان چنین تلبیه نمی‌گفته‌اند، تلبیه ایشان را چنین تغییر داد: «لَبَّیک اللهّم لَبّیک، لا شریک لَک إلّا شریک هُوَ لَک تَمْلِکه و ما یملِک». از آن پس قریش به همین صورت تلبیه می‌گفتند تا آن که پیامبر گرامی۹ به رسالت مبعوث شد و چنین تلبیه‌ای را شرک دانست.

حضور ابلیس در‌دار الندوه و غدیر: بر پایه نقل‌های تاریخی، ابلیس در جلسه‌ای که با حضور سران قریش در‌دار الندوه مکه برای تصمیم‌گیری درباره قتل پیامبر۹ تشکیل شده بود، به صورت پیرمردی نجدی شرکت داشت و پیشنهاد کسانی را که به حبس یا تبعید رسول خدا۹ قائل بودند، با تردید روبه‌رو ساخت و پیشنهاد ابوجهل را برای قتل ایشان با مشارکت ۴۰ نفر از قبایل مختلف مشرکان تأیید کرد. از این رو، در میان مشرکان اتفاق‌نظر بر قتل پیامبر۹ حاصل شد.

بر پایه روایتی از امام صادق۷ ابلیس و خاندانش در روز عید غدیر خم هنگام ابلاغ امامت و ولایت علی۷ از سوی پیامبر حاضر بودند و ابلیس به خاندانش اختلاف و تفرقه در میان اصحاب پیامبر۹ در این زمینه را خبر داد.

منابع

اعلام القرآن: شبستری، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۷۹ش؛ بحار الانوار: المجلسی (م.۱۱۱۰ق.)، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ البحر المحیط: ابوحیان الاندلسی (م.۷۵۴ق.)، به کوشش عادل احمد و دیگران، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق؛ البدایة و النهایه: ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق؛ البرهان فی تفسیر القرآن: البحرانی (م.۱۱۰۷ق.)، قم، البعثه، ۱۴۱۵ق؛ تاج العروس: الزبیدی (م.۱۲۰۵ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۱۴ق؛ تاریخ بلعمی: بلعمی (م.۳۲۵ق.)، به کوشش محمد تقی بهار و گنابادی، تهران، زوار، ۱۳۵۳ش؛ تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م.۳۱۰ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی؛ التبیان: الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش العاملی، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی؛ تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم): ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت،‌دار المعرفه، ۱۴۰۹ق؛ تفسیر العیاشی: العیاشی (م.۳۲۰ق.)، به کوشش رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه؛ تفسیر القمی: القمی (م.۳۰۷ق.)، به کوشش الجزائری، قم،‌دار الکتاب، ۱۴۰۴ق؛ التفسیر الکبیر: الفخر الرازی (م.۶۰۶ق.)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق؛ تفسیر بیضاوی (انوار التنزیل): البیضاوی (م.۶۸۵ق.)، به کوشش عبدالقادر، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۱۶ق؛ تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن): القرطبی (م.۶۷۱ق.)، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛ جامع احادیث الشیعه: اسماعیل معزی ملایری، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۹۹ق؛ جامع البیان: الطبری (م.۳۱۰ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ نور الثقلین: العروسی الحویزی (م.۱۱۱۲ق.)، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش؛ الدر المنثور: السیوطی (م.۹۱۱ق.)، بیروت،‌دار المعرفه، ۱۳۶۵ق؛ روح المعانی: الآلوسی (م.۱۲۷۰ق.)، به کوشش علی عبدالباری، بیروت، ۱۴۱۵ق؛ روض الجنان: ابوالفتوح رازی (م.۵۵۴ق.)، به کوشش یاحقی و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۵ش؛ علل الشرایع: الصدوق (م.۳۸۱ق.)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق؛ العین: خلیل (م.۱۷۵ق.)، به کوشش المخزومی و السامرائی،‌دار الهجره، ۱۴۰۹ق؛ فتح الباری: ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، بیروت،‌دار المعرفه؛ قاموس کتاب مقدس: مستر هاکس، تهران، اساطیر، ۱۳۷۷ش؛ الکتاب المقدس: بیروت،‌دار الکتاب المقدس فی الشرق الاوسط، ۱۹۹۳م؛ الکشاف: الزمخشری (م.۵۳۸ق.)، قم، بلاغت، ۱۴۱۵ق؛ کشف الاسرار: میبدی (م.۵۲۰ق.)، به کوشش حکمت، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۱ش؛ مجمع البحرین: الطریحی (م.۱۰۸۵ق.)، به کوشش الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ق؛ مجمع البیان: الطبرسی (م.۵۴۸ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق؛ معانی الاخبار: الصدوق (م.۳۸۱ق.)، به کوشش غفاری، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱ش؛ معجم اللاهوت الکتابی: به کوشش سید اروس و سلیم دکاش الیسوعی، بیروت،‌دار المشرق، ۱۹۸۶م؛ معجم مقاییس اللغه: ابن فارس (م.۳۹۵ق.)، به کوشش عبدالسلام، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۰۴ق؛ مفردات: الراغب (م.۴۲۵ق.)، نشر الکتاب، ۱۴۰۴ق؛ من لایحضره الفقیه: الصدوق (م.۳۸۱ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق؛ المیزان: الطباطبایی (م.۱۴۰۲ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق؛ نهج البلاغه: الرضی (م ۴۰۶ق.)، به کوشش عبده، قم،‌دار الذخائر، ۱۴۱۲ق.

لطف‌الله خراسانی

ابن ابی‌ساج: Ñ بنوساج

ابن‌ ابی‌کبشه: Ñ محمد بن عبدالله

ابن ابی‌الهَیجاء

از وزیران دولت فاطمی و دارای آثار عمرانی در مدینه

سیف الدین حسین بن ابی‌الهیجاء از نژاد کُرد و از وزیران فاطمی و داماد طلائع بن رُزَیک (م.۵۵۶ق.) وزیر عاضد آخرین خلیفه فاطمی است.

ابن ابی‌الهیجاء در پی شورش شاور حاکم شهر قوص در مصر بر طلائع بن رزیک و قدرت یافتن وی، به مدینه کوچ کرد؛ اما زمان آن دانسته نیست. وی سال‌های پایانی عمرش را در این شهر سپری کرد و افزون بر احسان به مردم مدینه و اعطای مال و لباس به آنان، خدماتی فراوان در اماکن مقدس این شهر انجام داد؛ مانند پرده کشیدن دیوارهای حرم نبوی و پوشاندن مرقد پیامبر گرامی۹ با پرده‌ای از ابریشم سفید گلدوزی شده با حاشیه‌ای از ابریشم قرمز که بر روی آن سوره یس نوشته شده بود. آن‌گاه که شریف قاسم بن مُهنّا امیر مدینه نصب این پرده را منوط به اجازه خلیفه دانست، ابن ابی‌الهیجاء با اعزام قاصدی از المستضیء بالله خلیفه عباسی اجازه گرفت. سپس این پرده حدود دو سال بر مرقد رسول خدا۹ قرار گرفت. برخی از منابع تاریخی، پوشاندن حرم نبوی را برای نخستین بار به خیزران مادر هارون الرشید نسبت می‌دهند. اما برخی نیز ابن ابی‌الهیجاء را نخستین کسی می‌دانند که به این کار مبادرت ورزید.

ابن ابی‌الهیجاء در سال ۵۴۶ق. مرقد اسماعیل فرزند امام صادق۷ را تجدید بنا کرد. مطری به استناد قطعه سنگی که نام ابن ابی‌الهیجاء و سال تجدید بنای مرقد در آن ذکر شده، این مطلب را بیان کرده است. به بیان سمهودی، وقف باغی برای حرم اسماعیل بن جعفر در سمت غربی مرقد او، با استناد به قطعه سنگ نصب شده در آن مرقد، از دیگر اقدام‌های ابن ابی‌الهیجاء بود.

نیز او مسجد فتح یا خندق را که ویران شده بود، در سال ۵۷۵ق. بازسازی کرد. وی این مسجد را که از شمال به جنوب ۲۰ ذراع و از شرق به غرب ۱۷ ذراع بود، با یک رواق و سه ستون بنا کرد و گنبدی بر آن قرار داد. نیز دو مسجد دیگر را به نام‌های علی بن ابی‌طالب۷ و سلمان فارسی که در پایین مسجد فتح از جهت قبله قرار داشت، در سال ۵۷۵ق. تجدید بنا کرد.

ساخت مسجد وادی یا مسجد عسکر در سال۵۸۰ق. که به سبب قرار داشتن در محل شهادت حمزه سیدالشهداء به مسجد مَصرع (شهادتگاه) معروف بوده، از دیگر آثار عمرانی ابن ابی‌الهیجاء است که در سمت شرقی دامنه جبل الرماة قرار داشته است. نیز وی در حدود سال ۵۶۰ق. شعبه‌ای از چشمه الزرقاء را از سمت باب‌ السلام به حیاط نزدیک مسجد پیامبر و شعبه کوچکی را نیز به داخل صحن مسجد کشید و در آن فواره‌ای نصب کرد تا مردم از آن آب وضو بگیرند.

آرامگاه ابن ابی‌الهیجاء در قبرستان بقیع دارای بقعه کوچکی نزدیک قبه عباس بن عبدالمطلب و ائمه: بود که به دست آل سعود ویران شد.

منابع

آثار اسلامی مکه و مدینه: رسول جعفریان، قم، مشعر، ۱۳۸۶ش؛ اتعاظ الحنفاء: المقریزی (م.۸۴۵ق.)، به کوشش الشیال، مصر، وزارة الاوقاف، ۱۴۱۶ق؛ تاریخ حرم ائمه بقیع: محمد صادق نجمی، تهران، مشعر، ۱۳۸۰ش؛ تاریخ مکة المشرفه: محمد بن احمد ابن الضیاء (م.۸۵۴ق.)، به کوشش علاء و ایمن، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق؛ التحفة اللطیفه: شمس الدین السخاوی (م.۹۰۲ق.)، قاهره،‌دار الثقافه، ۱۳۹۹ق؛ صبح الاعشی: احمد بن علی القلقشندی (م.۸۲۱ق.)، به کوشش زکار، دمشق، وزارة الثقافه، ۱۹۸۱م؛ قاموس الحرمین: محمد رضا نعمتی، قم، مشعر، ۱۳۷۶ش؛ کشف الارتیاب: سید محسن الامین (م.۱۳۷۱ق.)، به کوشش امین، مکتبة الحریس، ۱۳۸۲ق؛ معجم البلدان: یاقوت الحموی (م.۶۲۶ق.)، بیروت،‌دار صادر، ۱۹۹۵م؛ المواعظ و الاعتبار: المقریزی (م.۸۴۵ق.)، به کوشش المنصور، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ وفاء الوفاء: السمهودی (م.۹۱۱ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.

مهدی امیریان

ابن اُمّ مکتوم

مؤذن و جانشین پیامبر۹ در مدینه در برخی غزوه‌ها برای اقامه نماز

عمرو/ عبدالله بن قیس بن زائدة‌ بن اصم از تیره بنی‌عامر بن لؤی قریش، از عرب عدنانی است که با پیامبر۹ در جدّ هشتم (لؤی) به هم می‌رسند. مادرش ام‌ مکتوم عاتکه، دختر عبدالله ‌بن عنکثة بن عامر از تیره بنیمخزوم قریش است. از این رو، عمرو به «ابن ام مکتوم» شهرت یافت. وی پسر دایی حضرت خدیجه۳ محسوب می‌شد، زیرا مادر خدیجه۳ خواهر قیس بن زائده بود. در منابع، از زمان تولد وی تا مسلمان شدنش، جز اشاره به نابینایی او در کودکی، گزارشی در دست نیست. برخی حدیث قدسی «پاداش بهشت از آنِ کسی است که خداوند چیز با ارزشی را از او بگیرد» را درباره وی دانسته‌اند. مردم مدینه او را عبدالله؛ و اهل شام و عراق او را عمرو می‌خواندند.

ابن ام مکتوم از نخستین مسلمانان بود؛ اما دانسته نیست که چندمین نفر است. از حضور او در رویدادهای دوران مکی پیامبر۹ اطلاع چندان در دست نیست. مفسران ذیل آیات ۱-۱۰ عبس/۸۰: {عَبَس و تَوَلّی أَنَ جاءَهُ الأعمی...} شأن نزول آن را رفتار نامناسب فردی دانسته‌اند که با دیدن ابن ام‌ مکتوم چهره ترش کرد و از او روی برگرداند. برخی مفسران اهل‌ سنت، این رفتار را به پیامبر نسبت داده و آیات یاد شده را در شأن ایشان دانسته‌اند. به نقلی، روزی پیامبر در پی اندرز دادن به عتبة بن ربیعه، ابوجهل و عباس بن عبدالمطلب بود که ابن ام مکتوم نابینا، به سوی ایشان آمد و بی‌توجه به گفت‌وگوی پیامبر۹ خواست تا ایشان آیه‌ای از قرآن را بدو بیاموزد. رسول خدا از وی روی برگرداند و به گفت‌و‌گوی خود با افراد یاد شده ادامه داد. در پی آن، آیات آغازین عبس/۸۰ نازل شد. از آن پس، پیامبر او را گرامی می‌داشت و نیاز وی را برمی‌آورد.

بر پایه اعتقاد بزرگان شیعه، چنین سخنی درباره پیامبراکرم۹ پذیرفتنی نیست. طبرسی پس از بیان داستان پیشین، به نقل از سید مرتضی یادآور شده است که ظاهر این آیات هیچ دلالتی ندارد که مخاطب آن، پیامبر۹ باشد؛ بلکه قراینی می‌توان یافت که مقصود فردی غیر از رسول خداست؛ زیرا ترش‌رویی حتی در رویارویی با دشمنان سرسخت، از صفات پیامبر نیست، چه رسد با مؤمنان.

مؤید این سخن، آیات {وَإِنَّک لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ} (قلم/۶۸‌، ۴) و {وَلَو کنتَ فَظًّا غَلِیظَ القَلبِ لَانفَضُّوا مِن حَولِک} (آل‌عمران/۳، ۱۵۹) است. از امام صادق۷ نیز نقل شده که آیه درباره مردی از بنی‌امیه است. علامه طباطبایی و جعفر مرتضی عاملی، به تحلیل تاریخی، کلامی و اخلاقی درباره شأن نزول این آیات پرداخته‌ و نتیجه گرفته‌اند که آن‌ها ارتباطی با رسول خدا ندارند.

ابن ام مکتوم از نخستین مهاجران به یثرب بود که در مأموریت مُصعب بن‌ عمیر به سال دوازدهم بعثت برای تبلیغ اسلام و آشنا ساختن مردم با قرآن به آن شهر هجرت کرد. اما در گزارشی دیگر، او اندکی پس از غزوه بدر در سال دوم ق. به آن شهر رفته و در خانه مخرمة بن نوفل که به‌دار القراء معروف بود، فرود آمده است.

ابن ام مکتوم در کنار بلال از مؤذنان پیامبر۹ در مدینه بود و هر یک زودتر به جماعت می‌رسید، اذان و دیگری اقامه می‌گفت. بر پایه روایتی، امساک روزه‌داران در ماه رمضان با ندای ابن ام‌ مکتوم آغاز می‌شد. اما به روایتی از امام صادق۷، ابن ام مکتوم پیش از صبح اذان می‌گفت و مردم با اذان بلال، روزه خود را آغاز می‌کردند. برخی گزارش‌ها حکایت دارند که ابن ام‌ مکتوم تنها در غیاب دیگر مؤذنان همانند بلال، اذان می‌گفت.

ابن ام مکتوم در غزوه‌های بسیار جانشین پیامبر۹ در مدینه بود. برخی شمار آن را ۱۳ غزوه دانسته‌اند. بر پایه گزارشی، او نخستین کسی بود که به جانشینی ایشان گماشته شد. غزوه‌های قرقرة الکدر، بَدر، بَواط، بنیسلَیم، سویق، ذوالعُشَیره، اَبواء در سال دوم ق.، اُحُد، حَمراء الاَسد، غَطْفان، بَحْران در سال سوم، ذات الرِقاع در سال چهارم، بنی‌قرَیظه در سال پنجم، ذوقَرَد در سال ششم، فتح مکه به سال هشتم، و حجة الوداع در سال دهم از غزوه‌ها و سفرهایی هستند که از جانشینی ابن ام‌ مکتوم در آن‌ها سخن به میان آمده است. به تصریح برخی، جانشینی او تنها در نماز بود؛ زیرا فرد نابینا مجاز به حکم‌کردن میان مردم نیست، چرا که نمی‌تواند طرفین را ببیند.

بر پایه گزارشی، وی پیش از نبرد بدر به سال دوم ق. همراه ابواحمد بن جحش اسدی که وی نیز نابینا بود، به حضور پیامبر رسید و نظر ایشان را درباره شرکت در جنگ جویا شد. در این هنگام، آیه {لایستَوِی الْقاعِدُونَ مِن‌ المُؤمنینَ غَیرُ أُولِی الضَّررِ و الْمُجاهِدُونَ فِی سَبیلِ اللهِ بأَمْوالِهِم و أنفسِهِم} (نساء/۴، ۹۵) نازل شد و آن دو را از نبرد معاف نمود. در این آیه، خداوند جهادگران را با فرونشستگان، جز ناتوانان، نابرابر دانسته است. طبرسی نزول این آیه را درباره متخلفان از جنگ تبوک در سال نهم دانسته که با نزول {غَیرُ أُولِی الضّررِ} ابن ام مکتوم از آن استثنا شده است. در غزوه بدر، نخست رسول خدا ابن ام مکتوم را جانشین خود قرار داد؛ اما در میان راه ابولبابه اوسی را بدین منظور به آن شهر بازگرداند. پیامبر از غنایم بدر برای ابن ام‌ مکتوم سهمی در نظر گرفت. وی در غزوه اُحد به سال سوم، هنگامی که شایعه کشته شدن پیامبر۹ را شنید، با سرزنش فراریان از نبرد، از مردم خواست تا او را به اُحد ببرند. در میان راه، به هرکسی که می‌رسید، از حال پیامبر جویا می‌شد و آن‌گاه که از سلامتی پیامبر آگاهی یافت، به مدینه بازگشت.

از زندگی ابن ام مکتوم پس از رحلت پیامبر۹ گزارشی در دست نیست، جز حضور او در نبرد قادسیه به سال ۱۶‌ق. که با ایرانیان انجام شد. بر پایه گزارشی، وی در این نبرد، پرچمی سیاه در دست داشت و طبق نقلی، در همین جنگ به شهادت رسید. اما برخی دیگر از بازگشت وی از قادسیه به مدینه و درگذشت وی در این شهر در زمان خلافت عمر سخن گفته‌اند. ابن شبّه از خانه او میان آل زمعة بن اسود و شرق‌دار القمقم در مدینه منوره یاد کرده است.

منابع

الادارة فی عصر الرسول: احمد عجام کرمی، قاهره،‌دار السلام، ۱۴۲۷ق؛ الاستیعاب: ابن عبدالبر (م.۴۶۳ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت،‌دار الجیل، ۱۴۱۲ق؛ اسد الغابه: ابن اثیر علی بن محمد الجزری (م.۶۳۰ق.)، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۰۹ق؛ الاصابه: ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، به کوشش علی محمد و دیگران، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق؛ اقضیة رسول‌ الله۹: ابن طلاّع قرطبی (م.۴۹۷ق.)، بیروت،‌دار الکتاب العربی، ۱۴۲۶ق؛ انساب الاشراف: البلاذری (م.۲۷۹ق.)، به کوشش زکار، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۱۷ق؛ تاریخ خلیفه: خلیفة بن خیاط (م.۲۴۰ق.)، به کوشش سهیل زکار، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۱۴ق؛ تاریخ المدینة المنوره: ابن شبّة النمیری (م.۲۶۲ق.)، به کوشش شلتوت، قم،‌دار الفکر، ۱۴۱۰ق؛ تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م.۲۹۲ق.)، بیروت،‌دار صادر، ۱۴۱۵ق؛ جامع البیان: الطبری (م.۳۱۰ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ جمهرة انساب العرب: ابن حزم (م.۴۵۶ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ الدر المنثور: السیوطی (م.۹۱۱ق.)، بیروت،‌دار المعرفه، ۱۳۶۵ق؛ سیر اعلام النبلاء: الذهبی (م.۷۴۸ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق؛ السیرة النبویه: ابن هشام (م.۸-۲۱۳ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه؛ الصحیح من سیرة النبی۹: جعفر مرتضی العاملی، قم،‌دار الحدیث، ۱۴۲۶ق؛ الطبقات الکبری: ابن سعد (م.۲۳۰ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ الکافی: الکلینی (م.۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران،‌دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛ کشف الاسرار: میبدی (م.۵۲۰ق.)، به کوشش حکمت، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۱ش؛ مجمع البیان: الطبرسی (م.۵۴۸ق.)، بیروت،‌دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛ المعارف: ابن قتیبه (م.۲۷۶ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، شریف رضی، ۱۳۷۳ش؛ المغازی: الواقدی (م.۲۰۷ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق؛ من لایحضره الفقیه: الصدوق (م.۳۸۱ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق؛ المیزان: الطباطبایی (م.۱۴۰۲ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق.

سید علی رضا واسعی