قبا
منطقه قُبا، قریه‌ای است که در فاصله دو کیلومتریِ جنوب مدینه و شش کیلومتری جنوب مسجدالنبی واقع شده است. کسانی که از مکه به مدینه می‌آیند، ابتدا وارد این قریه شده و سپس به مدینه می‌روند، که البته امروزه به سبب بزرگراه مدینه - مکه، از کنار آن می‌گذرند. این سرزمین، از نقاط خوش آب و هوا و از مناطق زراعی و پر آب اطراف مدینه به شمار می‌آید. به همین دلیل نخلستان‌ها و چاه‌های آب زیادی در قبا وجود داشته و دارد.
پیشینه تاریخی این مکان که در منابع و تواریخ ثبت شده، به دوران پیش از اسلام و لشکرکشی تُبّع؛ یکی از پادشاهان یمن، بازمی‌گردد. عمده ساکنان منطقه قبا را، قبائل عربی همچون بنی‌امیة بن زید و قبائل یهودی همچون بنی‌قریظه و بنی‌نضیر تشکیل می‌داده‌اند.
این قریه نخستین مکان قبل از مدینه است که قدوم پیامبر(ص) را مبارک داشت و ساکنان آن به استقبال پیامبر خدا رفتند. پس از ورود پیامبر اسلام(ص) به قبا، در سال سیزدهم بعثت، به دستور ایشان در این منطقه اولین مسجد در تاریخ اسلام ساخته شد و سلمان فارسی، در این سرزمین به حقانیت دعوت ایشان ایمان آورد.
در این منطقه مشاهد و اماکن منسوب به پیامبر، حضرت زهرا(س) و حضرت علی(ع) وجود داشته و وقایع مهمی چون ایجاد عقد اخوت بین مهاجران و انصار، تشریع وجوب زکات[۱] و دلایل و معجزاتی چون جوشیدن آب از انگشتان پیامبر(ص) به وقوع پیوسته است.[۲]
موقعیت جغرافیایی
منطقه قبا که اکنون جزیی از شهر مدینه است، در گذشته یکی از محله‌های پیرامون مدینه بود؛ به‌طوری‌که مقدسی، منطقه قبا را در دو میلی مدینه و در سمت چپ کسانی که از مدینه عازم مکه می‌شدند، معرفی کرده است.[۳]
این منطقه در دو کیلومتریِ جنوب مدینه و در فاصله شش کیلومتری جنوب مسجدالنبی واقع است. این قریه نخستین مکانی قبل از مدینه است که قدوم پیامبر(ص) را مبارک داشت و ساکنان آن به استقبال پیامبر خدا(ص)، رفتند.
پیش از اسلام
از حوادثی که نقش تاریخی منطقه قبا پیش از اسلام را برجسته می‌کند، برپایی اردوگاه «تُبّع»، یکی از پادشاهان یمن است که به مدینه لشکرکشی کرد و البته به دلیل مقاومت قبایل اوس و خزرج و یهودیان یثرب، مجبور به عقب‌نشینی شد.[۴] از آثار به جا مانده از این واقعه تاریخی، چاهی است که به دستور تُبّع در قبا حفر شده و به «بئر الملک» شهرت دارد.[۵]
علت نام‌گذاری
برخی علت نام‌گذاری این منطقه به قبا را وجود چاهی به این نام در این محله دانسته‌اند.[۶]
قبایل ساکن
ساکنان قبا را، که به «عالیه» نیز شهرت داشت،[۷] قبایل «خطمه»، «وائل»، «واقف»، «بنی‌امیة بن زید»، «بنی‌قریظه»، «بنی‌نضیر» و «بنی‌عمرو بن عوف» تشکیل می‌دهند.[۸]
در حال حاضر نیز شاخه‌ای از بنی‌اوس در قبا ساکن‌اند که متشکل از «شواشین»، «مواسمه» و «سعوده» هستند.[۹] منتسبین به این محله را «قبائی» می‌نامند؛ افرادی چون افلح بن سعید القبائی، مجمع بن یعقوب القبائی و عبدالرحمن بن عیاش الانصاری القبائی».[۱۰]
پس از اسلام
ورود پیامبر اسلام(ص) به قبا، در جریان هجرت از مکه به مدینه و اقامت چند روزه در این محل، از مهم‌ترین رخداد‌‌های تاریخی قبا به شمار می‌رود. تاریخ ورود پیامبر(ص) به قبا را ظهر روز دوشنبه، دوازدهم ربیع‌الاول، سال سیزدهم بعثت دانسته‌اند.[۱۱]
پیامبر(ص) در این روز، پس از طی مسافرتی پرمخاطره، به محله قبا رسید و مورد استقبال مردم قرار گرفت.[۱۲] ایشان پس از ورود به قبا، خانه کلثوم بن هدم، بزرگ بنی‌عمرو را محل استراحت، و خانه سعد بن خیثمه را محل ملاقات تعیین کرد.[۱۳]
آخرین گروه از مهاجران، به راهبری علی بن ابی‌طالب(ع)، در پانزدهم همین ماه، به قبا رسیدند[۱۴] و در استراحتگاه پیامبر(ص) اقامت گزیدند.[۱۵] گرچه برخی مدت اقامت پیامبر(ص) در قبا را تا 14[۱۶] یا 23 روز رسانده‌اند،[۱۷] ولی مشهور منابع تاریخی، مدت حضور پیامبر(ص) در قبا را روز‌های دوشنبه، سه‌شنبه، چهارشنبه و پنج‌شنبه دانسته[۱۸] و روز جمعه را زمان خروج پیامبر(ص) از قبا، اقامه نماز جمعه در قبیله بنی‌سالم و ورود به مدینه دانسته‌اند.[۱۹]
ساخت مسجد
با مطالعه منابع تاریخی می‌توان مهم‌ترین عامل اقامت چند روزه پیامبر(ص) در قبا را ساخت مسجد، و پیوستن علی بن ابی‌طالب(ع) و وابستگان به ایشان دانست؛ زیرا ایشان کمی پس از ساخت مسجد قبا، و ورود بستگانش، عازم مدینه شد. انتظار چند روزه پیامبر(ص) در قبا، با وجود دلایل پیش‌گفته و مخالفت‌هایی که به دنبال داشت،[۲۰] زمینه‌ساز حوادثی بود که برخی از مهم‌ترین‌شان را می‌توان اسلام آوردن مخیرق یهودی[۲۱] و ملاقات سلمان فارسی با پیامبر(ص) دانست. سلمان فارسی، در مدت چند روز اقامت پیامبر(ص) در محله قبا، به سنجش رفتار و کردار پیامبر(ص) پرداخت و در نهایت به حقانیت دعوت ایشان ایمان آورد.[۲۲]
وقایع و رویدادها
محله قبا شاهد وقایع مهمی چون ایجاد عقد اخوت بین مهاجران و انصار، تشریع وجوب زکات[۲۳] و دلایل و معجزاتی چون جوشیدن آب از انگشتان پیامبر(ص) بود.[۲۴] اهمیت محله قبا در صدر اسلام به نحوی بود که در مواردی، پیامبر(ص) با وجود تعیین جانشین برای شهر مدینه، جانشینی جداگانه برای محله قبا بر می‌گزید.[۲۵]
مشاهد و اماکن
از آثار اسلامی به جا مانده در قبا، پس از مسجد قبا، مشاهدی مانند حجر فاطمه(س) بنت رسول الله(ص)[۲۶] و چاهی منسوب به پیامبر(ص) است. این چاه را برخی به دلالت نامش، «الخاتم» یا «التفله»، شیرین شده به واسطه انگشتر یا آب دهان رسول خدا(ص) نامیده‌اند.[۲۷]
منابع تاریخی، به نقل از امام محمد باقر(ع)، از چاهی به نام «غرس» نیز نام می‌برند که پیامبر(ص) آن را چشمه‌ای از چشمه‌‌های بهشت می‌خواند، از آب آن غسل می‌کرد و برای آشامیدن به همراه خود می‌برد.[۲۸] انس بن مالک در گزارشی به خشک شدن این چاه، و پرآب شدنش به واسطه آب دهان پیامبر(ص) اشاره کرده است.[۲۹] مقدسی نیز در گزارش خود از قبا، به زیارتگاه‌‌های دیگری از پیامبر(ص) و علی بن ابی‌طالب(ع) اشاره کرده است.[۳۰]
پانویس
- ↑ تاریخ الاسلام، ج2، ص32.
- ↑ دلائل النبوة، ج4، ص123.
- ↑ احسن التقاسیم، ص82.
- ↑ سیرة ابن اسحاق، ج1، ص30؛ دلائل النبوة، ج1، صص115 و 116؛ تفسیر مجمع البیان، ج10، ص443؛ بحارالانوار، ج15، ص134.
- ↑ بحارالانوار، ج15، ص134.
- ↑ امتاع الاسماع، ج10، ص70.
- ↑ الطبقات الکبری، ج2، ص16.
- ↑ معجم قبائل العرب، عمر رضا کحاله، ج2، ص834.
- ↑ معجم قبائل العرب، عمر رضا کحاله، ج4، ص280.
- ↑ الانساب، ابو‌سعید عبدالکریم بن محمد بن منصور التمیمی السمعانی، ج10، ص323.
- ↑ السیرة النبویه، ج1، ص492.
- ↑ اعلام الوری باعلام الهدی، شیخ طبرسی، ج1، ص150.
- ↑ تاریخ الامم و الملوک، ج2، ص382؛ اعلام الوری باعلام الهدی، ج1، ص150.
- ↑ الطبقات الکبری، ج3، ص15.
- ↑ تاریخ الامم و الملوک، ج2، ص382.
- ↑ الطبقات الکبری، ج1، ص222.
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، ج1، ص263.
- ↑ السیرة النبویه، ج1، ص494؛ الطبقات الکبری، ج1، ص222.
- ↑ الطبقات الکبری، ج1، ص222.
- ↑ الکافی، ج8، ص340.
- ↑ معالم المدرستین، ج2، ص132.
- ↑ زندگانی محمد پیامبر اسلام، ج1، صص144 و 145؛ الطبقات الکبری، ج4، ص67.
- ↑ تاریخ الاسلام، ج2، ص32.
- ↑ دلائل النبوة، ج4، ص123.
- ↑ امتاع الاسماع، ج9، ص227.
- ↑ احسن التقاسیم، ج1، ص145.
- ↑ احکام و آداب حج، ص582.
- ↑ الطبقات الکبری، ج1، ص473.
- ↑ الطبقات الکبری، ج1، ص474.
- ↑ احسن التقاسیم، ج1، ص145.
منابع
- مجمع البیان فی تفسیر القرآن، فضل بن الحسن الطبرسی (م54٨ق)، بیروت، دار المعرفه و افست، تهران، ناصر خسرو، ١4٠6ق.
- اعلام الوری باعلام الهدی، فضل بن حسن طبرسی، قم، آل البیت، ١4١٧ق.
- انساب الاشراف، بلاذری احمد بن یحیی، تحقیق سهیل زکّار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، ١4١٧ه. ق١٩٩6/م.
- السیرة النبویة، عبدالملک بن هشام الحمیری المعافری (م ٢١٨)، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
- بحارالانوار، محمدباقر المجلسی، ط ٢، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403ه. ق - ١٩٨٣م.
- الانساب، ابو سعید عبدالکریم بن محمد بن منصور التمیمی السمعانی (م56٢)، تحقیق عبدالرحمان بن یحیی المعلمی الیمانی، چاپ اول، حیدر آباد، مجلس دائرة المعارف العثمانیة، ١٩6٢م.
- معالم المدرستین، عسکری، مرتضی، موسسة البعثة، مرکز الطباعة و النشر، تهران - ایران.
- سیرة ابن اسحاق (کتاب السیر والمغازی)، محمد بن اسحاق بن یسار المطلبی، تحقیق: سهیل زکار، دار الفکر-بیروت، 1398ه/1978م.
- معجم قبائل العرب القدیمة والحدیثة، عمر بن رضا بن محمد راغب بن عبد الغنی کحالة الدمشق، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1414 ه - 1994 م.
- احسـن التقاسـیم فـی معرفة الاقـالیم، ابوعبدالله محمد بن احمد مقدسـی، تـرجمه علینقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، ١٣٦١ش.
- الطبقات الکبری، ابن سعد، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، چاپ اول، بیروت، دارالکتب العلمیة، ١4١٠ه. ق١٩٩٠/م.
- احکام و مناسک حج، منتظری، حسینعلی، ناشر: نشر سایه، قم - ایران، 1386ش.
- امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، تقی الدین احمد بن علی المقریزی (م ٨45)، تحقیق محمد عبدالحمید النمیسی، چاپ اول، بیروت، دار الکتب العلمیة، ١٩٩٩م.
- دلائل النبوة، بیهقی، تهران ١٣6١ ه. ق.
- تاریخ الامم و الملوک، ابو جعفر محمد بن جریر الطبری (م ٣١٠)، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، چاپ دوم، بیروت، دار التراث، ١٩6٧م.
- زندگانی محمد(ص) پیامبر اسلام، ابن هشام، عبد الملک بن هشام، مترجم: رسولی،هاشم، تهران - ایران، 1348ش.
- الکافی، کلینی، چاپ دوم، تهران، اسلامیه، ١٣6٢ه. ش.