مقام نخل مریم (کربلا)

نام

مقام نخل مریم، با نام‌های نخلة مریم و جذع النخلة نیز خوانده شده است. نخل مریم، به درخت خرمایی اشاره دارد که حضرت مریم هنگام به دنیا آوردن حضرت عیسی(ع) به آن پناه برد. بر پایه روایتی از امام سجاد(ع)، مکان به دنیا آمدن حضرت عیسی(ع)‌، کربلا، در محل قبر امام حسین(ع)‌ بود. نام جذع النخلة نیز، به واژگان «جذع النخلة» به معنای تنه درخت خرما، در آیه ۲۳ سوره مریم اشاره دارد.

موقعیت

مقام نخل مریم، در حرم امام حسین(ع)، ديوار جنوبى بالاسر، رو به روی ضریح، به فاصله تقريبى دو متر از آن، در محل خواندن دو رکعت نماز زیارت قرار داشت. عضد الدوله نیز، در سفرنامه خود،‌ در سال ۱۲۸۴ق. نخل مریم را در «پيش روى مبارک و بالا سر مطهر» دانسته است.

بنا

این مقام، محرابی با سنگ‌های مرمر و دارای دو ستون به درازای نزدیک به نیم‌متر بود؛ وسط و بالای این دو ستون، سنگ مرمر گردی، به رنگ سیاه مایل به قرمز نصب بود و روی آن آیه‌ای از قرآن نوشته شده بود که به حضرت مریم(س) پس از به دنیا آوردن عیسی(ع) می‌گفت: «هُزّى اِلَيكِ بِجِزعِ النَّخلِ تُساقِط عَلَيكِ رَطباً جَنياً» بر پایه گزارشی، این سنگ سیاه، در حفاری‌های حرم پیدا شده بود، البته مردم بر این باور بودند که این سنگ، با امداد غیبی، بدون دخالت بشر، به این مکان آمده است.

این مقام، با سنگ‌های مرمر خالص زینت داده شده بود، به گونه‌ای که بیننده درآغاز می‌پنداشت جنس آن‌ها آینه است. در وسط این محراب، سنگ سیاهی به شکل دایره با قطر نزدیک به ۴۰ سانتی‌متر قرار داشت. بر پایه گزارشی در سال ۱۲۸۴ق. این سنگ سیاه، میان دو ستون باريك تراشيده به ارتفاع يك ذراع، نصب شده بود. ناصرالدین شاه قاجار، در سال ۱۲۸۷ق. (۱۲۴۹ش)، از این دو ستون کوتاه یاد کرده و سنگ گرد را به رنگ سیاه مایل به قرمز گزارش کرده است. وی از زبان مردم گفته این سنگ ۱۵سال پیش خودش از خراسان با زائران می‌غلتیده و تا این جا آمده است. بنا بر گزارشی در سال ۱۲۸۴ق. مردم بر این باور بودند که این سنگ بدون امداد بشر به آن آستان آمده است. برخی گزارش کرده‌اند روی سنگ مرمر سیاه، نوشته شده بود: «هُزّى اِلَيكِ بِجِزعِ النَّخلِ تُساقِط عَلَيكِ رَطباً جَنياً» سید سلمان هادی آل طعمه (ت.۱۳۵۴ق) گفته این سنگ را دیده است.

ساخت

محراب نخل مريم، به دستور سلطان اويس جلائرى (م.۷۷۴ق)، در ضمن دیگر بازسازی‌های او، در سال ۷۶۷ق. ساخته شد. تاریخ ساخت آن، در همان محل نوشته شده و حتی پس از یورش وهابیان به کربلا، در سال ۱۲۱۶ق. باقی بود. هنگامی که عثمانیان حکومت را به دست گرفتد، آن تاریخ را برداشتند. به گزارش برخی، در سال ۱۲۱۶ق. تاریخ بازسازی حرم که سلطان اویس جلائری انجام داده بود،‌ از روی دیوار برداشته شد و به جای آن سنگ مرمر معروف به نخل مریم نصب شد.

تخریب

در سال ١٣۶۶ق (١٩۴۶م)، طاهر قیسی، برای نابودی مکان تاریخی نخل مریم بسیار پافشاری کرده، آن را از بین برد. او اهل سنت بوده و بر این باور بود که مردم نباید به این سنگ تبرک بجویند. پیش از تخریب، مردم به این سنگ تبرک کرده، سپس به زیارت قبر حبیب بن مظاهر می‌رفتند.

مکان ولادت حضرت عیسی

بر پایه قرآن، حضرت مریم(س)، پس از این که به مکانی دور رفت، درد زایمان او را به سمت تنه درخت خرمایی کشاند. مریم(س) آرزو کرد کاش پیش از این می‌مرد و از فراموش‌شدگان می‌بود. حضرت عیسی(ع) به دنیا آمده، به امر خدا از زیر پای مریم(س) نهر آبی جاری شد و درخت خرما به بار نشست. در قرآن، به مکان دقیق ولادت حضرت عیسی(ع) اشاره نشده و تنها گفته شده مریم به مکانی دور، کناره گرفت. روایات، در این‌باره گوناگون است؛ برخی از مکان‌های گفته شده در روایات عبارتند از: بیت لحم، کربلا در محل قبر امام حسین(ع) و صخره‌ای سفید در زمین براثا که محل مسجد براثای کنونی است. بر پایه روایتی، امام سجاد(ع) پس از خواندن آیه «پس مریم به عیسی باردار شد و با او به مکان دوری پناه جست»، مکان دور را کربلا دانسته است. بنا بر این روایت، حضرت مریم(س) از دمشق بیرون رفت تا این که به کربلا رسید. او عیسی را در محل قبر امام حسین(ع) به دنیا آورد و همان شب بازگشت.

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله گفت و گو با نويسنده سخت‌كوش استاد سيد سلمان هادى آل طعمه، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۴، ص۵۰ و مقاله حاشیه و متن حائر حسینی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره سوم و چهارم، تابستان و پاییز 1389، ص 232 است.

• بحار الأنوار، محدباقر مجلسى، بحار الأنوار (ط - بيروت) - بيروت، چاپ: دوم، 1403 ق.
• تاریخ مرقد الحسین و العباس(ع)، سلمان هادی آل طعمه، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، ۱۴۱۶ق. سفرنامه عضد الملك به عتبات، علیرضا عضدالملك، موسسه پژوهشي و مطالعات فرهنگي، تهران، 1370ش.
• تهذيب الأحكام، محمد بن الحسن طوسی، تحقيق خرسان، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1407ق.
• دائرة المعارف الحسینیة، تاریخ المراقد، الحسین و اهل بیته و انصاره، محمدصادق محمد کرباسی، المرکز الحسینی للدراسات، لندن، ۱۴۱۴ق.
• سفرنامه عضد الملك به عتبات، علیرضا عضدالملك، موسسه پژوهشي و مطالعات فرهنگي، تهران، 1370ش.
• شهریار جاده‌ها، سفرنامه ناصرالدین شاه به عتبات، به کوشش محمدرضا عباسی، پرویز بدیعی، انتشارات سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۷۲ش.