کتابخانه حرم امام علی(ع)

نام

در منابع كهن و نو الخزانه الغرويه، الخزانة العلويه، خزانة الصن، خزانة اميرالمؤمنين(ع) ، مكتب الصحن العلوى، المخزن العلوى، المكتبة العلويه ،المكتبة الحيدريه ياد شده و نام اخير آن كه بر سردر كتابخانه به چشم مى‌خورد«مكتبة الروضة الحيدريه»

مکان

گرچه در گذر زمان، جاى آن تغيير يافته، لكن اكنون كه براى سومين بار بازسازى و تأسيس شده، در كنار مسجد عمران، طرف باب الطوسى قرار دارد و شامل دو طبقه است. مسئولان كتابخانه در فكر تهيه جايى با امكانات مناسب و متناسب با معيارهاى جهانى براى كتابخانه‌اند.

پایه‌گذاری

در تاريخ تأسيس اين كتابخانه، اشخاص بسيارى را مؤسس آن ذكر كرده‌اند؛ از اين رو نمى‌توان دقيقا نخستين مؤسس آن را نام برد. كسانى همچون عضدالدوله ديلمى (از سلاطين آل بويه) و سيد صدرالدين بن شرف‌الدين از گذشته دور ياد مى‌شوند؛ ولى كتابخانه فعلى، پس از سقوط صدام و به اهتمام و نظارت مرجعيت عظماى نجف تأسيس شده است كه البته بيشتر كتاب‌هاى آن جديد است.

اهمیت

كتابخانه حرم اميرمؤمنان، از قديمى‌ترين كتابخانه‌هايى است كه پذيراى نفايس بسيار و نسخه‌هاى خطى و كمياب بسيارى بوده و بسيارى از علما از اقصى نقاط جهان براى زيارت و بهره‌گيرى علمى از اين مجموعه، به حرم علوى مشرف شده‌اند. آنچه سبب شهرت اين كتابخانه گشته، وجود مرقد مطهر حضرت امير (ع) ، اهتمام سلاطين و اميران و وزيران به آبادانى آن، اهتمام عالمان و نويسندگان براى خريد يا وقف يا اهداى كتاب به آن، وجود كتب وقفى بسيار در طول تاريخ و حوزه علميه پررونق در كنار آن بوده است.

كتابخانه حرم حضرت امير (ع) نقش به‌سزايى در پشتيبانى فعاليت‌هاى علمى و فرهنگى و پژوهشى در نجف داشته و همواره مورد مراجعه محققين و اهل مطالعه از حوزويان و دانشگاهيان بوده است. از مشهورترين بهره‌گيرندگان اين كتابخانه در طول تاريخ مى‌توان از

يحيى بن عليان، سيد بن طاووس، شيخ خضر رازى، شيخ ابراهيم كفعمى، شيخ حسن صاحب معالم، علامه مجلسى، ميرزا عبدالله افندى، شيخ محمد بن يونس شويهى، كاظم الدجيلى، محدث نورى، شيخ آقا بزرگ تهرانى، شيخ عباس قمى، سيد محسن الأمينى، دكتر حسين على محفوظ، علامه امينى، شيخ محمد سماوى نام برد كه نشان دهنده مركزيت اين كانون علمى براى پژوهشگران است.

آمار کتاب

آمار دقيقى از تعداد كتاب‌ها در دست نيست؛ لكن از مجموع آمار پراكنده به دست مى‌آيد كه كتابخانه عظيم و مهمى بوده است. برخى محققان در گذشته، رقم ۴٠ هزار تا ۴٠٠ هزار را هم براى آن ياد كرده‌اند؛ ولى عدد چهل‌هزار قابل قبول‌تر به نظر مى‌رسد.

وقف كتاب، يكى از عوامل غنا و شكوفايى اين كتابخانه بوده است و انتساب آن به حرم اميرمؤمنان (ع) و جايگاه معتبر و علمى آن، از مهم‌ترين عوامل و انگيزه‌ها براى وقف كتاب، به‌ويژه مجموعه‌هايى از كتب (كتابخانه‌هاى شخصى) به آستان علوى است. در فهرست نام واقفين كتاب براى اين حرم، اسامى بسيارى از سلاطين، علما، وزرا، محققان و چهره‌هاى برجسته ديده مى‌شود. تعداد ١۶ كتابخانه غنى كلاً به كتابخانه حرم وقف يا اهدا شده است.

نسخه‌های خطی

گرچه در گذشته، اهمال و كوتاهى در حفظ اين گنجينه سبب از بين رفتن برخى از آثار ارزشمند آن شده، ولى فهرست آثار خطى باقى مانده هم در خور تأمل است.

بخشى از اين نفايس خطى، شامل قرآن‌هايى به خط مشهورترين خطاطان، همراه با تذهيب است. نيز قرآن‌هايى به خط اميرالمومنين، امام حسن و امام حسين (عليهم السلام) و برخى قرآن‌هاى بسيار زيبا و نفيس از دوره‌هاى مختلف نيز در ميان اين آثار وجود دارد.

در بين كتب خطى، آثارى به خط مؤلفان برجسته يا خطاطان معروف وجود دارد كه برشمردن همه آنها به درازا مى‌كشد؛ از اين رو تنها به چند نمونه از مشهورترين آنها اشاره مى‌شود:

آداب الصلاة، علامه مجلسى

الارشاد، ركن الدين محمد سمرقندى

الاستبصار، شيخ طوسى

الاسرار الخفيّه فى العلوم العقليه، علامه حلى

الانوار البدريّه، عزالدين حسن بن محمد مهلبى

انوار التنزيل، قاضى ناصرالدين بيضاوى

الانوار المضيئه، سيدبهاءالدين على بن غياث الدين نيلى

بحر الحقايق و المعانى، ابوبكر عبدالله بن محمد اسدى

التبيان فى تفسير القرآن، شيخ طوسى

تفسير الجلالين، جلال‌الدين شافعى و جلال‌الدين سيوطى

التنقيحات فى شرح التلويحات، سعد بن منصور بن كمونه

خلاصة الاقوال فى معرفة احوال الرجال، علامه حلى

دلائل الامامه، محمد بن حرير طبرى

رجال نجاشى، احمد بن على بن امد نجاشى

رسالة فى العشق، بوعلى سينا

زاد المعاد، علامه مجلسى

شرح الفيه، ابن مالك نحوى

شرح چغمينى، عبدالرحمن بن محمد حلى

شرح ديوان متنبّى، عبدالرحمان بن محمد (ابن عتائقى)

شرح المقاصد، سعدالدين تفتازانى

شرح نهج البلاغه، عبدالرحمان بن محمد (ابن عتائقى)

صحيفه سجاديه، امام سجاد (ع)

طوالع الانوار، ناصرالدين عبدالله بن عمر بيضاوى

عوارف المعارف، شهاب‌الدين سهروردى

غريب القرآن، ابن قتيبه دينورى

القضاء و القدر، قاضى عبدالجبار معتزلى

الكافيه فى النحو، ابن حاجب نحوى

كتاب فى اللّغه، زمخشرى

المباحثات، شيخ الرئيس بوعلى سينا

المبسوط، شيخ طوسى

المحيط الاعظم و البحر الخضم، سيد ركن‌الدين حيدر آملى

المتخلف او المنتهى، علامه حلى

مسائل المحقق الكركى، على بن حسين الكركى.

المطوّل، سعدالدين تفتازانى

معجم الأدباء، ياقوت حموى

مناقب اهل البيت، احمد بن حنبل

من لايحضره الفقيه، شيخ صدوق

المواهب العليه، كمال‌الدين حسين بن على كاشفى سبزوارى

النفس، بوعلى سينا

نكته مهم درباره نسخ اين كتابخانه اين است كه در پشت كتاب يا صفحات اول برخى از اين نسخه‌ها نوشته‌ها، اسناد، تاريخ‌ها و نكات مهمى يادداشت شده كه مجموعه آنها خود، گنجينه اطلاعات ناب و ارزشمندى است؛ مطالبى چون آمدن عضدالدوله به زيارت اميرمؤمنان، آتش‌سوزى در حرم حضرت امير، بناى ديوار شهر نجف، شهادت ابوعبدالله بن مكى (شهيد اول) ، بارش باران عظيم و بى‌سابقه در نجف، و نيز اشعار نابى در اول يا آخر اين نسخه‌ها مكتوب است كه خواندنى است.

خسارت‌ها

گفتيم كه اين كتابخانه، تاريخ پرفراز و نشيبى را پشت سرگذاشته است. گاهى در اوج رونق و شكوه بوده و گاه دچار سوانح و حوادث، حتى آتش‌سوزى شده؛ برخى از كتاب‌هاى نفيس آن به يغما رفته و گم شده و توسط برخى كتاب‌هاى آن كه مهر وقف هم داشته، حتى توسط دست‌فروش‌ها به فروش رسيده و گاهى كتاب‌ها دچار آسيب‌هاى طبيعى و موريانه شده و از بين رفته است و بعضى كتاب‌ها به اشخاص عاريه داده شده و ديگر برنگشته و در دوره‌هايى مسئول و مدير مشخصى نداشته و آسيب‌هاى جدى به اين گنجينه گران‌بها وارد شده كه مستندات اين ضايعات موجود است و از تأسف‌بارترين حوادث مربوط به اين كتابخانه به شمار مى‌رود.

اکنون

پس از سقوط رژيم صدام، فرصتى پيش آمد تا مراكز و نهادهاى علمى و فرهنگى و دينى نجف مورد توجه خاص قرار گيرد. كتابخانه حرم اميرالمؤمنين (ع) نيز يكى از آنها بود كه در شكل و شمايل جديد، در تاريخ ٢٠ جمادى‌الثانى ١۴٢۶ قمرى بازگشايى شد.

مرحوم «شيخ فارس حسون» سهم عمده‌اى در بازسازى كتابخانه داشت و با حمايت آيةالله العظمى سيستانى كتابخانه‌هاى عمومى عتبات مقدسه در حرم علوى و حرم حسينى و حرم عباسى احيا شد و كتاب‌هاى فراوانى خريدارى گشت. مؤلفان آثار بسيارى را اهدا كردند و اكنون اين كتابخانه بسيار فعال و در خدمت پژوهشگران است. بخش‌هاى مختلف آن عبارت است از:

١. كتابخانه عمومى: كه سالن اصلى و عمومى مطالعه به صورت قفسه‌باز است و چينش كتاب‌ها بر اساس ٣٩ موضوع، صورت گرفته است و مورد مراجعه طلاب حوزه، دانشجويان، پژوهشگران و. . . است.

٢. كتابخانه تخصصى اميرالمؤمنين (ع) : كه كتاب‌هاى مخصوص به آن امام را در بر دارد.

٣. كتابخانه صوتى: كه دربردارنده هزاران لوح فشرده و نرم‌افزارهاى علوم و فنون مختلف است.

۴. فهرست‌نگارى: كه به تنظيم كتابخانه و فهرست‌نويسى فنى براى آثار موجود مشغول است و براساس معيارهاى جهانى كار مى‌كند.

۵. انتشارات: اين بخش به تدوين و چاپ و نشر كتاب‌هايى به نام كتابخانه، در موضوعات مربوط به امام على (ع) و نجف و نهج‌البلاغه و. . . مى‌پردازد كه تاكنون ده‌ها اثر عرضه كرده است. همچنين برخى آثار آن «احياء تراث» است كه با تحقيق جديد عرضه شده است.

۶. سايت: براى ارتباط با شبكه‌هاى جهانى و استفاده ديگران، پايگاه اينترنتى«مكتبة الروضة الحيدريه» با آدرس www. haydarya. com طراحى شده است.

٧. حفاظت و بازسازى: اين بخش به نگه‌دارى و صحافى و جلد كردن كتب موجود و تجليد كتاب‌هاى قديمى و اهدايى مى‌پردازد.

٨. استنساخ: بخش كپى و نسخه‌بردارى از كتاب‌ها براى پژوهشگرانى كه از استان‌ها و شهرهاى مختلف مراجعه مى‌كنند.

٩. بخش ويژه بانوان: اين بخش تازه تأسيس است و براى پاسخ‌گويى به نياز بانوان پژوهشگر به وجود آمده است.

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله کتاب نامه حرم امام علی(ع)، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره نهم، زمستان 1390، ص 110 است.