گنبد

قُبِّه و برآمدگی که بر بالای معابد و مساجد می سازند.

سقف یا ساختمان بیضی‌شکل که غالباً با آجر بر فراز معابد و مساجد و یا قبور و آرامگاه‌ها می‌سازند. در گذشته به مجاز، به آسمان گنبد کبود و به غنچه گل، گنبد گل گفته‌ می‌شد.

گنبد. [ گُم ْ ب َ ] (اِ) پهلوی گومبت (گنبد، قبه )

جستن و خیز کردن، نوعی از جستن است چناچه به چهار پا جستن آهو و است.

به سقف مدوّر و برجسته‌اى كه از خشت، گل، آجر، سيمان و آهن يا مصالح ديگر ساخته مى‌شود، «گنبد» گويند كه مترادف با قبه است كه حالت نيم كره دارد و تجلّى مفهوم آسمان است. سقف‌هاى بسيارى از مساجد و حرم‌ها و برج‌هاى قديمى و برخى معابد و كليساها، گنبدى شكل مى‌باشند و به آسمان نيز گنبد كبود و گنبد دوار گويند.

زيارتگاه‌ها اغلب گنبدى دارند كه كاشى كارى يا طلا كارى است. قبة الخضراء، به گنبد سبز رنگ مرقد پيامبر اكرم (ص) در مدينه گفته مى‌شود و به برج‌ها و مقبره‌هايى كه روى قبور بعضى از بزرگان و مشاهير است نيز گنبد و بارگاه گفته مى‌شود.

در تحليل ذوقى و عرفانى دربارۀ گنبد مساجد و معابد و حرم‌ها، آسمان به طور نمادين به فضاى مسقف مساجد متصل مى‌شد و اتصال گنبد به فضاى مربع زيرين، نمادى از اتصال آسمان به زمين و ناسوت به لاهوت است و نيز بيان معمارانه اين امر است كه در اسلام، عالم مادّه و معنى، متصل و پيوسته به يكديگرند.

از آن جا كه گنبد، نماد آسمان است، گنبد معابد، مقابر، مساجد بزرگ، تالارهاى غسل تعميد، تالارهاى مجالس ترحيم و قبه‌هاى كوچك، اغلب به صورت تصاوير آسمان، فرشتگان، ستاره‌ها و پرندگان، ارابۀ خورشيد و غيره مرصع يا زينت مى‌شوند. اين تزيينات، بنا را به صورتى آسمانى در تمام كائنات عرضه مى‌كنند. گنبد كه اغلب بر پايه اى مربع قرار مى‌گيرد، خطوط منحنى و خطوط مستقيم پايه را به هم مى‌آميزد و نماد وحدت آسمان و زمين است.

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله فرهنگ نامه زیارت، جواد محدثی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره هجدهم، بهار 1393، ص38 است.

حرم در واژه‌ها، از مجموعه «رهنما»، سید ابراهیم موسوی‌پناه، آستان قدس رضوی، ۱۳۹۱ش.