وادی قناة
 بخشی از وادی قناة، که از جنوب کوه احد می‌گذرد. | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| مکان | از شرق مدینه آغاز شده، به سمت شمال رفته و از شمال شرقی وارد مدینه شده، از جنوب مزار شهدای احد گذشته و به وادی عقیق می‌پیوندد. |
| نام‌های دیگر | سیل سیدنا حمزة، وادی شَظاة |
وادی قناة یا سیل سیدنا حمزة یا وادی شَظاة، یکی از مهم‌ترین و بزرگترین رودهای فصلی مدینه است. این وادی، از شرق مدینه آغاز شده، به سمت شمال رفته و از شمال شرقی وارد مدینه شده، از جنوب مزار شهدای احد گذشته و به وادی عقیق می‌پیوندد. طول این وادی، نزدیک به ۲۳ کیلومتر است.
پس از این که حضرت محمد(ص)، طلب باران کرد، به مدت یک ماه آب از این وادی در جریان بود. آب این وادی بارها طغیان کرده است.
واژه‌شناسی
«وادی»، واژه‌ای عربی، به معنای شکاف میان کوه‌ها، زمین‌های بلند و تپه‌ها است که مسیر عبور سیل است.[۱] به باور برخی، «وادی» بستر ریزش آبی است که از سیل به وجود آمده؛ از این رو، به درّه نیز وادی گفته‌اند.[۲] ریشه وادی، «و، د، ی» به معنای روان شدن است.[۳] جمع وادی، «اودیة» بوده[۴] و در آیه فَسالَتْ أَوْدِيَةٌ بِقَدَرِها[یادداشت ۱][۵] به کار رفته است.
برخی، برای برابرِ فارسی وادی، واژگان «رود فصلی»[۶] و «رود-دره فصلی» را به کار برده‌اند.[۷] واژه‌هایی مانند آبراهه،[یادداشت ۲][۸] مَسیل،[۹] آبکند و کال، دیگر واژه‌های مترادف «وادی» در زبان فارسی است.[۱۰]
واژه «قناة»، به معنای کندن چندین چاه و وصل کردن آنها به یکدیگر است؛ به طوری که پس از جریان آب در این چاه‌ها، آب به سطح زمین می‌رسد.[۱۱] برخی نیز، قناة را شکافِ حفر شده‌ای که در آن آب جاری است معنا کرده‌اند.[۱۲]
نام
وادی قناة، به «سیل سیدنا حمزة بن عبدالمطّلب»[۱۳] و «شَظاة» نیز نامیده شده است.[۱۴] به گفته بسیاری از تاریخ‌نگاران، «ملک حمیر تُبّع» در این وادی فرود آمده و آن را «قناتِ زمین» خواند. از آن پس، این وادی «قناة» نامیده شد.[۱۵] علت نامگذاری آن به «سیل سیدنا حمزة»، گذر کردن آن از جنوب قبر حمزة بن عبدالمطلب، عموی حضرت محمد(ص) است.[۱۳]
به گفته برخی، به مسیر این وادی به صورت عام، «قناة» گفته شده و به بخشی که از نزدیک مزار شهدای احد می‌گذرد، «سیل سیدنا حمزة» گفته می‌شود.[۱۶] برخی نیز بر این باورند که در گذشته، از آغازِ این وادی تا کوه احد، «شظاة» نام داشته است.[۱۷][یادداشت ۳][۱۸]
مکان
نخستین آبی که در این وادی می‌ریزد، مفیض قاع العاقول است که در شرق مدینه قرار دارد.[۱۹] پس از آن به سمت شمال رفته و از شمال شرقی وارد مدینه می‌شود.[۲۰] آنگاه به سوی جنوب رفته و از پایینِ «پل مصمم» که در پایین «طریق المطار» است، به سمت غرب می‌رود. آنگاه از جنوب کوه احد[۲۱] و جنوب مزار شهدای احد گذر کرده،[۱۴] به وادی عقیق پیوسته[۲۱] و با نام «وادی حمض»،[۱۹] تا «غابه»، جای گرد آمدن وادی‌های مدینه، می‌رود.[۲۱]
ویژگی
وادی قناة، یکی از مهم‌ترین و بزرگترین وادی‌های مدینه بوده[۱۱] و آب آن، از گواراترین آبِ وادی‌های مدینه شمرده شده است.[۲۲] آبِ این وادی، از وادی وجّ طائف می‌آید[۲۳] و در مسیر، آب بسیاری از دیگر وادی‌ها[۲۴] و از ارتفاعات و دره‌ها در آن سرازیر می‌شود؛ مانندآبِ دره‌های کوه اُحدِ جنوبی و کوه تیم.[۲۵]
پس از قطع شدن جریان آب، گاهی تا دو ماه، در بخش‌هایی از وادی قناة، آب باقی می‌ماند. بهترینِ آن بخش‌ها را «غدیر الکبیر»، در شمال مصرع دانسته‌اند.[۲۲]
این وادی، از دریاچه عاقول در شرق مدینه، تا پیوستن به وادی عقیق، نزدیک به ۲۳ کیلومتر طول دارد. بیشترین پهنای آن، نزدیک به ۱۸۰ متر و کمترین پهنای آن، ۱۰ متر است.[۲۱]
در تاریخ
به گفته برخی، پس از این که حضرت محمد(ص) در مدینه طلب باران کرد، از وادی قناة به مدت یک ماه آب جاری شد؛ به طوری که مردم مدینه به محلی بالاتر، سوی شرق، پشت «حرة»[یادداشت ۴][۲۶] رفته و بیش از یک هفته در آنجا ساکن شدند.[۱۴]
این وادی بارها در گذشته طغیان کرده،[۲۷] به گونه‌ای که ترس غرق شدن مدینه وجود داشته است.[۲۴] در یکی از این طغیان‌ها، در سال ۷۳۴ق. بخش شمالی مدینه به زیر آب رفته و تا چهار ماه، رسیدن به مزار شهدای احد دشوار بوده است.[۲۸]
در طول تاریخ سدهای گوناگونی نیز در مجرای این وادی ساخته شده است.[۲۹]
پانوشت
- ↑ كتاب العين، ج8، ص98؛ لسان العرب، ج15، ص384.
- ↑ مفردات ألفاظ القرآن، ص862؛ ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، ج4، ص436.
- ↑ تهذيب اللغة، ج14، ص163؛ المصباح المنير، ج2، ص654.
- ↑ كتاب العين، ج8، ص98.
- ↑ سوره رعد، آیه 17.
- ↑ رویکردهای زیبایی‌شناسی شهری برای کناره رود فصلی، ص۲.
- ↑ اصول و معیارهای طراحی ساماندهی رود-دره‌های فصلی؛ مجله مدیریت شهری، ش۳۳، ص۲۵۹.
- ↑ فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژه «آبراهه».
- ↑ فرهنگ جامع واژگان مترادف و متضاد زبان فارسی، ذیل واژه «وادی».
- ↑ فرهنگ جامع واژگان مترادف و متضاد زبان فارسی، ذیل واژه «کال».
- ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ عمدة الاخبار فی مدینة المختار، ص۳۳۹؛ معالم المدینه المنوره بین العمارة و التاریخ، ج۲، ص۶۳۵؛ الرحلة الورثيلانية، ج2، ص608.
- ↑ معالم المدينة المنورة بين العمارة و التاريخ، ج1، ص197.
- ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ معالم المدینه المنوره بین العمارة و التاریخ، ج۲، ص۶۳۴.
- ↑ ۱۴٫۰ ۱۴٫۱ ۱۴٫۲ الرحلة الورثيلانية، ج2، ص608.
- ↑ الرحلة الورثيلانية، ج2، ص608؛ المعالم الأثيرة فى السنة و السيرة، ص35؛ معالم المدينة المنورة بين العمارة و التاريخ، ج1، ص198 و ص636.
- ↑ معالم المدينة المنورة بين العمارة و التاريخ، ج1، ص197.
- ↑ المعالم الأثيرة فى السنة و السيرة، ص۱۴۹ و 150.
- ↑ الرحلة الورثيلانية، ج2، ص608؛ المعالم الأثيرة فى السنة و السيرة، ص35؛ معالم المدينة المنورة بين العمارة و التاريخ، ج1، ص198.
- ↑ ۱۹٫۰ ۱۹٫۱ اطلس الحج و العمرة، ص۲۷۸.
- ↑ مرآة الحرمين، ج1، ص434.
- ↑ ۲۱٫۰ ۲۱٫۱ ۲۱٫۲ ۲۱٫۳ معالم المدينة المنورة بين العمارة و التاريخ، ج1، ص197.
- ↑ ۲۲٫۰ ۲۲٫۱ الجواهر الثمينة فى محاسن المدنية، ص188.
- ↑ تاريخ المدينة المنورة، ابن شبه، ج1، ص172؛ الجواهر الثمينة فى محاسن المدنية، ص188؛ الرحلة الورثيلانية، ج2، ص608؛ معالم المدينة المنورة بين العمارة و التاريخ، ج1، ص197.
- ↑ ۲۴٫۰ ۲۴٫۱ معالم المدینه المنوره بین العمارة و التاریخ، ج۲، ص۶۳۵.
- ↑ معالم المدينة المنورة بين العمارة و التاريخ، ج1، ص197.
- ↑ كتاب العين، ج3، ص24.
- ↑ المعالم الأثيرة فى السنة و السيرة، ص35؛ معالم المدينة المنورة بين العمارة و التاريخ، ج1، ص198.
- ↑ مرآة الحرمين، ج1، ص434.
- ↑ رک: الجواهر الثمينة فى محاسن المدنية، ص189.
منابع
- اصول و معیارهای طراحی ساماندهی رود-دره‌های فصلی؛ نمونه موردی: رود-دره فصلی ورودی شهرستان کرج، محمدرضا بمانیان، محمدرضا پورجعفر، زهرا محقق دولت‌آبادی، مجله مدیریت شهری، شماره۳۳، ص۲۵۹.
- اطلس الحج و العمرة (تاریخا و فقها)، سامی بن عبدالله بن احمد المغلوث، العبیکان للنشر، ۱۴۳۵ق، ۲۰۱۴م.
- تاریخ المدینة المنوره، عمر بن شبه (ابن شبه)، دار الفکر، قم، ۱۴۱۰ق.
- ترجمه و تحقيق مفردات الفاظ قرآن، حسين بن محمد راغب اصفهانى، ، مرتضوي، تهران، 1374ش.
- تهذيب اللغة، محمد بن احمد ازهرى، احياء التراث العربي، بيروت، 1421ق.
- الجواهر الثمينة فى محاسن المدينة، محمد كبريت حسينى مدنى، دار الكتب العلمية، بيروت، 1417ق.
- الرحلة الورثيلانية الموسومة بنزهة الانظار فى فضل علم التاريخ و الاخبار، حسين بن محمد ورثيلانى، مكتبة الثقافة الدينية، قاهره، 1429ق.
- رویکردهای زیبایی‌شناسی شهری برای کناره رود فصلی (نمونه موردی مهرانه رود تبریز)، مسعود وحدت طلب، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، ۱۳۹۵ش.
- عمدة الاخبار فی مدینة المختار، احمد عباسی، السعد درابزوئی، عربستان، دوم، بی‌تا.
- فرهنگ جامع واژگان مترادف و متضاد زبان فارسی، فرج‌الله خداپرستی، شیراز، دانشنامه فارس، ۱۳۷۶ش.
- فرهنگ فارسی عمید، حسن عمید، سرپرست تألیف و ویرایش فرهاد قربان‌زاده، اشجع، ۱۳۸۹ش.
- كتاب العين، خليل بن احمد فراهيدى، نشر هجرت، قم، 1409ق.
- لسان العرب، محمد بن مكرم (ابن منظور)، دار صادر، بيروت، 1414ق.
- مرآة الحرمين أو الرحلات الحجازية و الحج و مشاعره الدينية محلاه بميات الصور الشمسية، ابراهيم رفعت پاشا، المكتبه الثقافيه الدينيه، قاهره، اول.
- المصباح المنير فى غريب الشرح الكبير للرافعى، احمد بن محمد فيومى، مؤسسه دار الهجرة، قم، 1414ق.
- المعالم الأثيرة فى السنة و السيرة، محمد محمد حسن شراب، دار الشاميه-دار القلم، بيروت-دمشق، 1411ق.
- معالم المدینه المنوره بین العمارة و التاریخ، عبدالعزیز کعکی، دار المکتبة الهلال، بیروت ۱۴۱۹ق.
- مفردات ألفاظ القرآن، حسين بن محمد راغب اصفهانى، دار القلم، بيروت، 1412ق.