باب اجیاد کبیر
باب اجیاد کبیر از درهای پیشین ضلع جنوبی مسجدالحرام بوده است. این در به علت قرار گرفتن در برابر دره اجیاد کبیر، به این نام مشهور شد. درباره وجه تسمیه این در گزارش‌های مختلفی ذکر شده ازجمله: اسبان تیزرو سمیدع، امیر قطورا که تیره‌ای از عمالقه بود، از این منطقه برای نبرد با قبیله یمنی جرهم که در مکه ساکن بودند، حرکت کردند و یا خون ۱۰۰ تن از مردم قطورا که در پی شکست از جرهم گردن زده شدند، در آن‌جا ریخته شد. این در به نام‌های مختلفی ذکر شده مثل باب بنی مخزوم؛ باب التمارین؛ باب الرحمه و باب المجاهدیه. این باب در گسترش دوم دوران مهدی عباسی که مسجدالحرام را از سمت جنوب گسترش دادند و درهایی در آن سمت ساختند، میان باب صفا و باب بنی‌تیم ساخته شد. این باب در گسترش اول دوره سعودی (۱۳۶۸-۱۳۷۵ق.) برداشته شد.
معرفی اجمالی
این باب، پنجمین در از درهای ضلع جنوبی مسجدالحرام از سمت شرق بود که به سبب قرار گرفتن در برابر دره اجیاد کبیر، بدین نام مشهور شد.[۱] اجیاد که گاه به صورت جیاد نیز تلفظ شده،[۲] جمع جَید به معنای اسب تیزرو و نیز گردن است.[۳] [۴] این نام بر منطقه‌ای در جنوب شرقی مسجدالحرام[۵] نهاده شده بود که از دو دره به نام‌های اجیاد صغیر و کبیر در دامنه کوه ابوقُبَیس تشکیل می‌شد.[۶]
وجه تسمیه به اجیاد
درباره سبب اشتهار این مکان به اجیاد، سخنان گوناگون گزارش شده است که از آن جمله است: اسبان تیزرو سَمَیْدَع، امیر قطورا که تیره‌ای از عَمالقه بود، از این منطقه برای نبرد با قبیله یمنی جرهم که در مکه ساکن بودند،[۷] حرکت کردند و یا خون 100 تن از مردم قطورا که در پی شکست از جرهم گردن زده شدند،[۸] در آن‌جا ریخته شد.
نام‌های دیگر باب
از این باب در سده‌های گوناگون با نام‌های دیگر یاد شده است. از جمله این نام‌ها است: باب بنی‌مخزوم ـ زیرا با خانه‌های بنی‌مخزوم روبه‌رو بود[۹] ـ و نیز باب اجیاد در سده سوم؛[۱۰] باب التمارین در سده پنجم؛[۱۱] و باب الرحمه در سده نهم.[۱۲] با ساخته شدن مدرسه مجاهدیه به سال 739ق. به دست ملک مجاهد علی بن داود، از حاکمان یمن (حک: 721-764ق.) کنار مسجدالحرام[۱۳] و در برابر باب اجیاد، این در به باب المجاهدیه مشهور شد.[۱۴] گویا باب المجاهدین،[۱۵] باب مجاهد،[۱۶] و باب الجهادیه[۱۷] از نام‌های تصحیف شده المجاهدیه هستند.
تاریخچه باب
این باب در گسترش دوم دوران مهدی عباسی (حک: 167-169ق.) که مسجدالحرام را از سمت جنوب گسترش دادند و درهایی در آن سمت ساختند، میان باب صفا (بنی مخزوم) و باب بنی‌تیم ساخته شد. به گزارش ازرقی (م. پس از 241ق.) این باب با دو ورودی و دو طاق به طول 5/13 ذرع (حدود شش و نیم متر) و عرض 15 ذرع (حدود هفت و نیم متر) ساخته شد. این دو طاق در وسط بر ستونی مرمرین که بر پایه‌ای چوبی و دارای آب طلا استوار بود، تکیه داشت.[۱۸] از وجود 12[۱۹] یا هفت پله[۲۰] در سده سوم ق. برای این باب گزارش شده است. برخی علت اختلاف در تعیین شمار پله‌ها را جمع شدن گل و لای‌هایی می‌دانند که همراه سیل‌های مکه از سمت جنوب مسجدالحرام به درون می‌ریخت و به تدریج پله‌ها را می‌پوشاند.[۲۱]
یاسر، خادم زبیده همسر هارون الرشید، وضوخانه‌ای کنار این باب ساخت.[۲۲] نزدیک این در مناره‌ای قرار داشت[۲۳] که فاصله آن با مناره‌ای که در مسعی وجود داشت، 278 ذرع (حدود 140 متر) بوده است.[۲۴]
به سال 826ق. ستونِ طاق‌های در، هم‌زمان با حکومت سلطان بَرَسبای مملوکی (حک: 825-840ق.) تعمیر شد. در 984ق. هنگام حکومت سلطان مراد سوم عثمانی (حک: 982-1003ق.) درگاه باب کاملا بازسازی شد؛ اما شکل هندسی آن به همان‌سان حفظ گشت. بر بالای آن، دو طاق به شکل نیم دایره از جنس سنگ‌های رنگی وجود داشت که به صورت شطرنجی چیده شده بودند. تکیه‌گاه این دو طاق در وسط ستونی مستطیل‌شکل بود و بر بالای ورودی‌های در، دو قاب مستطیل وجود داشت. در قسمت غربی طاق، بسمله همراه آیه 95 سوره نساء: فَضَّلَ اللهُ الْمُجاهِدینَ بِاَمْوالِهِمْ وَ اَنْفُسِهِمْ عَلَی الْقاعِدینَ و بر قسمت شرقی آن، ادامه همان آیه: دَرَجَةً وَ کُلاًّ وَعَدَ اللهُ الْحُسْنی وَ فَضَّلَ اللهُ الْمُجاهِدینَ عَلَی الْقاعِدینَ اَجْراً عَظیما نقش بسته بود. کنار هر یک نیز جایی مربع‌شکل وجود داشت که در آن تاریخ ساخت در به سال 984ق. نوشته شده بود. بر بالای در 20 کنگره به شکل برگ‌های درخت دیده می‌شد که کنگره وسطی که دقیقاً بر بالای تک ستون طاق‌ها قرار داشت، بزرگ‌تر از بقیه بود.[۲۵]
به سال 830ق. تدابیری برای مصون ماندن مسجد از سیل اندیشیده شد که ارتفاع بخشیدن به این باب و قرار دادن پله برای آن، از جمله این کارها بود.[۲۶] این باب در گسترش اول دوره سعودی (1368-1375ق.) برداشته شد.[۲۷]
پانویس
- ↑ تاریخ عمارة المسجدالحرام، ص119-123؛ موسوعة مکة المکرمه، ج4، ص281.
- ↑ البلدان، ص153؛ معجم البلدان، ج1، ص104؛ النهایه، ج1، ص27، «اجیاد.
- ↑ الصحاح، ج2، ص461-462، «جود.
- ↑ تاج العروس، ج4، ص409، «جید.
- ↑ مرآة الحرمین، ج1، ص179.
- ↑ رحلة ابن بطوطه، ج1، ص368.
- ↑ السیرة النبویه، ج1، ص112؛ اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص82؛ معجم البلدان، ج1، ص105.
- ↑ معجم البلدان، ج1، ص105.
- ↑ مرآة الحرمین، ج1، ص232.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص81؛ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص181؛ الاعلاق النفیسه، ص44.
- ↑ سفرنامه ناصر خسرو، ص128؛ اثارة الترغیب و التشویق، ج1، ص290.
- ↑ تاریخ مکة المشرفه، ج1، ص157؛ اتحاف الوری، ج3، ص637؛ شفاء الغرام، ج1، ص315.
- ↑ العقود اللؤلؤیه، ج2، ص105-106؛ اتحاف الوری، ج3، ص217-218.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص315؛ التاریخ القویم، ج4، ص422.
- ↑ الانس الجلیل، ج1، ص408.
- ↑ موسوعة مرآة الحرمین، ج2، ص750.
- ↑ الرحلة الحجازیه، ص207.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص86-90.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص90.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص193-194؛ الاعلاق النفیسه، ص50.
- ↑ تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجدالحرام، ص52.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص218؛ اخبار مکه، فاکهی، ج4، ص101.
- ↑ الاستبصار، ص24؛ رحلة ابن بطوطه، ج1، ص378.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص82؛ اخبار مکه، فاکهی ج2، ص181.
- ↑ تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجدالحرام، ص107.
- ↑ اتحاف الوری، ج3، ص637.
- ↑ تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجدالحرام، ص106.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل باب اجیاد کبیر.
- اتحاف الوری: عمر بن محمد بن فهد (م. 885ق.)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، 1408ق؛
- اثارة الترغیب: محمد بن اسحق الخوارزمی (م. 827ق.)، به کوشش ذهبی، مکه، مکتبة نزار، 1418ق؛
- اخبار مکه: الازرقی (م. 248ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق؛
- اخبار مکه: الفاکهی (م. 279ق.)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق؛
- الاستبصار فی عجائب الامصار: مراکشی (م. قرن6ق.)، بغداد، دار الشؤون، 1986م؛
- الاعلاق النفیسه: ابن رسته (م. قرن3ق.)، بیروت، دار صادر، 1892م؛
- الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل: مجیر الدین الحنبلی (م. 928ق.)، قم، امیر، 1368ش؛
- البلدان: احمد بن یعقوب (م. 292ق.)، به کوشش صناوی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1422ق؛
- تاج العروس: الزبیدی (م. 1205ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1414ق؛
- تاریخ عمارة المسجدالحرام: حسین عبدالله باسلامه، جده، تهامه، 1400ق؛
- تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجدالحرام: طه عبدالقادر، مکه، جامعة‌ام القری؛
- التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1420ق؛
- تاریخ مکة المشرفه: محمد ابن الضیاء (م. 854ق.)، به کوشش علاء و ایمن، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1424ق؛
- رحلة ابن بطوطه: ابن بطوطه (م. 779ق.)، به کوشش التازی، رباط، المملکة المغربیه، 1417ق؛
- الرحلة الحجازیه: اولیا چلبی، قاهره، دار الآفاق العربیه، 1999م؛
- سفرنامه ناصر خسرو: ناصر خسرو (م. 481ق.)، تهران، زوّار، 1381ش؛
- السیرة النبویه: ابن هشام (م. 213/218ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه؛
- شفاء الغرام: محمد الفاسی (م. 832ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق؛
- الصحاح: الجوهری (م. 393ق.)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، 1407ق؛
- العقود اللؤلؤیه: علی بن الحسن الزبیدی (م. 812ق.)، به کوشش الاکوع، بیروت، دار الآداب، 1403ق؛
- مرآة الحرمین: ابراهیم رفعت پاشا (م. 1353ق.)، قم، المطبعة العلمیه، 1344ق؛
- معجم البلدان: یاقوت الحموی (م. 626ق.)، بیروت، دار صادر، 1995م؛
- موسوعة مرآة الحرمین الشریفین: ایوب صبری پاشا (م. 1290ق.)، قاهره، دار الآفاق العربیه، 1424ق؛
- موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره: احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، 1429ق؛
- النهایه: مبارک ابن اثیر (م. 606ق.)، به کوشش الزاوی و الطناحی، قم، اسماعیلیان، 1367ش.