مزار زینب بنت علی(ع) و سکینه بنت حسین(ع) (دمشق)

مکان

قبرستان باب الصغیر دمشق

اهمیت

از مهم‌ترین زیارتگاه‌های قبرستان باب‌الصغیر دمشق به شمار می‌آید و مورد توجه زائران شیعه از کشورهای مختلف است.

بنا

بنای زیارتگاه، همانند سایر زیارتگاه‌های باب‌الصغیر، با سنگ‌های دو رنگ ساخته شده است.

این بنا شامل دو مقبره متصل به یکدیگر است که هر یک دارای گنبد سبزرنگی است. مقبره جنوبی، زیارتگاه منتسب به زینب یا ام‌کلثوم است و مقبره شمالی، مزار منتسب به سکینه دختر امام حسین(ع) است. (تصویر ۱۳۲) در شرق بنا، حیاط کوچکی وجود دارد که با دیوار، از فضای قبرستان جدا شده است. این حیاط دارای یک ورودی به شکل طاق سنگی است.

ورودی اصلی بنا، در ضلع شرقی زیارتگاه زینب یا ام‌کلثوم قرار دارد و دارای طاق مرتفعی است. بر سردر بنا، لوح سنگی حاوی نام زیارتگاه و تاریخ بازسازی آن در سال ۱۳۳۰ه .ق وجود دارد که متن کتیبۀ آن چنین است:

یا آل بیت رسول الله حبکم

هذا مقام السیدة سکینة کریمة الامام الحسین شهید کربلا علیهما السلام ومقام السیدة زینب الملقبة بأم کلثوم کریمة الامام علی بن ابی طالب علیهما السلام تشیدت هذه المقامات المقدّسة بمساعی السید سلیم افندی ابن السید حسین افندی مرتضی قائم‌مقام مراقد اهل البیت علیهم السلام سنة ۱۳۳۰.

پیش از این بیان شد که عارف بک ماردینی، در قصیده‌ای مادّه تاریخ بازسازی زیارتگاه‌های اهل‌بیت(علیهم السلام) در باب‌الصغیر را به نظم درآورده است که بیت آخر آن چنین است:

ارّخ «بحسن الفوز فیاعلا الجنان لک ارتقا»

داخل هر مقبره، یک ضریح نقره‌ای طلاکوب، به شیوه ضریح‌های معمول امامزادگان ایران وجود دارد که در اصفهان ساخته شده است. (تصویر ۱۳۴) البته این دو ضریح، جنبه نمادین دارند؛ زیرا قبور اصلی در زیرزمین بنا قرار دارند که برای رفتن به آن باید از چند پله پایین رفت. زیرزمین بنا از دو اتاق بسیار کوچک تشکیل شده است که بین آنها یک راهرو وجود دارد. میان هر اتاق، قبری برجسته وجود دارد که روی آن، صندوقچه چوبی نصب شده است و بدین ترتیب فضای کم‌عرضی برای حرکت، اطراف قبر باقی مانده است.

صندوقچه قبر زینب یا ام‌کلثوم، نسبتاً جدید و دارای تزیینات هندسی ساده‌ای است.

اما صندوقچه قبر منسوب به سکینه، بسیار قدیمی و نفیس است و دارای کتیبه‌هایی به خط کوفی تزیینی است. «عبدالقادر ریحاوی»، باستان‌شناس سوری، با توجه به شیوه خط کتیبه‌ها و تزیینات آن، قدمت آن را از دوره سلجوقی، یعنی نیمه اول قرن ششم ه .ق دانسته است.

طول صندوقچه ۳ متر، عرض آن ۱/۵ متر و ارتفاع آن یک متر است و دارای سه کتیبه نواری در گرداگرد آن است. دو کتیبه بالایی و میانی حاوی آیات قرآن، و کتیبه پایینی حاوی نام و نسب صاحب قبر است. متن کامل کتیبه‌ها چنین است:

کتیبه بالایی:

[ضلع جنوبی:] (اللّٰهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لاٰ تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لاٰ نَوْمٌ لَهُ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِی الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاّٰ بِإِذْنِهِ یَعْلَمُ

[ضلع غربی:] مٰا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ مٰا خَلْفَهُمْ وَ لاٰ یُحِیطُونَ بِشَیْءٍ مِنْ عِلْمِهِ

[ضلع شمالی:] إِلاّٰ بِمٰا شٰاءَ وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ وَ لاٰ یَؤُدُهُ حِفْظُهُمٰا وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ )

هذا عمل محمد بن احمد بن عبد الله رحمه الله

[ضلع شرقی:] (یٰا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنّٰا أَرْسَلْنٰاکَ شٰاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً وَ دٰاعِیاً إِلَی اللّٰهِ بِإِذْنِهِ وَ سِرٰاجاً مُنِیراً)

کتیبه میانی:

[ضلع جنوبی:] (إِنَّمٰا یُرِیدُ اللّٰهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ

[ضلع غربی:] الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً)

[ضلع شمالی:] (مٰا کٰانَ مُحَمَّدٌ أَبٰا أَحَدٍ مِنْ رِجٰالِکُمْ وَ لٰکِنْ رَسُولَ اللّٰهِ وَ خٰاتَمَ النَّبِیِّینَ

[ضلع شرقی:] وَ کٰانَ اللّٰهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیماً)

کتیبه پایینی:

[ضلع جنوبی:] بسم الله الرحمن الرحیم هذ

[ضلع غربی:] اقبر سکینة بنت الحسین بن

[ضلع شمالی:] علی بن ابی طالب صلوات الله علیهم

[ضلع شرقی:] اجمعین وعلی آلهم الطاهرین

در ضلع جنوبی زیارتگاه، اتاقی وجود دارد که دفتر متولی زیارتگاه‌های باب‌الصغیر به حساب می‌آید. در شرق این اتاق، یعنی در سمت جنوب شرقی زیارتگاه، مقبره دیگری وجود دارد که تنها بخش باقی‌مانده از خانقاه طریقه قلندریه است. این خانقاه که در محل اقامت شیخ جمال‌الدین ساوجی، مؤسس این طریقه ساخته شده، امروزه از بین رفته و تنها، مقبره آن که محل دفن تعدادی از مشاهیر دمشق بوده، باقی مانده است.

مقبره مورد نظر، اتاق مربعی است که با قالب‌های سنگی ساخته شده، و دارای گنبدی با گردن هشت ضلعی است. ورودی آن در ضلع شمالی آن، یعنی در حیاط کوچک شرق زیارتگاه قرار دارد. بالای ورودی، کتیبه‌ای تاریخی وجود دارد که متن آن چنین است: «السلطان الملک الظاهر بیبرص الصالحی». دو طرف ورودی، در ارتفاع کمی از سطح زمین، دو سنگ مربع وجود دارد که حاوی نقش یک یوزپلنگ و در واقع رنک رسمی ملک الظاهر بیبرس است.

مدفون در مزار زینب بنت علی(ع)

زیارتگاه منسوب به زینب صغری یا ام‌کلثوم دختر امام علی(ع) و سکینه دختر امام حسین(ع)

اقوال

زینب صغری بنت علی(ع)

پیش‌تر درباره زینب صغری توضیح داده شد که لقب وی ام‌کلثوم، و آستانه زینبیه دمشق، با استناد به اقوال مورخان و کتیبه روی قبر، منتسب به این بانو بوده است.

برخی مورخان و اصحاب تراجم، میان زینب صغری و ام‌کلثوم صغری تمایز قائل شده‌اند.

شیخ طبرسی نیز ام‌کلثوم صغری را کنیه نفیسه دختر امام علی(ع) دانسته است.

گویا انتساب این قبر به زینب یا ام‌کلثوم، دختر امام علی(ع)، در دوره اخیر به وجود آمده است. با استناد به آنچه شمس‌الدین ذهبی در تاریخ خود نقل کرده است، می‌توان نتیجه گرفت که این قبر در واقع منتسب به زینب دختر امام زین‌العابدین(ع) است. ذهبی درباره شیخ جمال‌الدین ساوجی (متوفای بعد از ۶۲۰ه .ق)، از مشایخ طریقت قلندریه، نوشته است که وی برای مدتی در باب‌الصغیر، نزدیک قبر زینب دختر امام زین‌العابدین(ع) اقامت کرد.

با توجه به آنکه خانقاه طریقت قلندریه در محل اقامت ساوجی ساخته شده است و آرامگاه باقی‌مانده از آن، امروزه متصل به زیارتگاه زینب قرار دارد، واضح است که این زیارتگاه در آن زمان منتسب به زینب دختر امام زین‌العابدین(ع) بوده است؛ حال آنکه بیشتر اصحاب تراجم و علمای انساب، فرزندی به نام زینب برای امام زین‌العابدین(ع) ذکر نکرده‌اند. تنها در کتاب «الشجرة المبارکة» منسوب به «فخرالدین رازی» آمده است: «دختران زین‌العابدین(ع) هفت تن، و گفته شده هشت تن هستند، ... نام دختر هشتم، زینب است».

همچنین در رساله اخبار الزینبات منسوب به عبیدلی درباره زینب دختر امام زین‌العابدین(ع) آمده است که مادر وی ام‌ولد بوده و در مدینه از دنیا رفته است.

به عقیده نگارنده، قبر منتسب به زینب یا ام‌کلثوم، با توجه به اشتهار آن به زینب دختر امام زین‌العابدین(ع) در گذشته، می‌تواند قبر خدیجه دختر امام زین‌العابدین(ع) باشد که در منابع تاریخی، به وجود قبر وی و قبر همسرش محمد بن عمر بن امام علی(ع) در باب‌الصغیر اشاره شده است. خدیجه، خواهر علی اصغر بن زین‌العابدین(ع) از یک مادر می‌باشند و از همسر خود، محمد بن عمر بن امیرالمؤمنین(ع)، دارای دو فرزند به نام‌های عبدالله و عبیدالله بوده است.

مدفون در مزار سکینه بنت حسین(ع)

تاریخچه

با این حال، قبر منسوب به سکینه در باب‌الصغیر، از گذشته معروف و شناخته شده بوده است و مورخان و جهانگردان، از آن یاد کرده‌اند.

اقوال

سکینه بنت حسین(ع)

سکینه دختر بزرگوار امام حسین(ع)، نامش آمنه یا امیمه، و مادرش رباب دختر امرئ‌القیس بن عدی قضاعی بود. سکینه نام یا لقبی بود که مادرش رباب، او را بدین نام می‌خواند. امام حسین(ع) درباره سکینه و رباب سروده است:

لعمرک اننی احب داراً

سکینه خواهر عبدالله رضیع (نوزاد شهید امام حسین(ع) در کربلا) بود.

او به همراه پدرش در کربلا حضور یافت و در روز عاشورا شاهد شهادت ایشان بود. سپس به همراه سایر اسرای اهل‌بیت(علیهم السلام) و سرهای شهدای کربلا، به کوفه و از آنجا به شام برده شد و سرانجام با برادر بزرگوار خود امام زین‌العابدین(ع) به مدینه منوره بازگشت.

به گواهی بیشتر منابع، این بانوی بزرگوار سرانجام در سال ۱۱۷ه .ق در مدینه منوره درگذشت.

سکینه دختر یکی از پادشاهان

سید محسن امین، با استناد به اینکه شیخ عباس قمی، نام صاحب مزار را در کتیبه‌ای به خط کوفی در صندوقچه روی قبر، «سکینه بنت الملک» خوانده است، این مزار را قبر دختر یکی از پادشاهان دانسته است. اما این نظریه نمی‌تواند درست باشد؛ زیرا در کتیبه روی قبر، که متن کامل آن نقل خواهد شد، نام صاحب مزار سکینه دختر امام حسین(ع) ذکر شده است.

سکینه دختر حسین ذی‌الدمعه

محمد حسنین سابقی نیز صاحب این قبر را سکینه دختر حسین ذی‌الدمعه (متوفای ۱۳۵ه .ق)، فرزند زید شهید فرزند امام زین‌العابدین(ع) می‌داند و معتقد است که او و خواهرش فاطمه به همراه مادر خود خدیجه، دختر عمر بن امام زین‌العابدین(ع) و جد خود عمر بن زین‌العابدین(ع)، در یک مقبره به خاک سپرده شده‌اند؛ اما به مرور زمان این قبر به سکینه دختر امام حسین(ع) شهرت یافته است. اما متأسفانه برای تأیید نظریه خود، به هیچ منبعی استناد نکرده، و نگارنده نیز با وجود تلاش فراوان، موفق به یافتن مدرکی برای این قول نشده است.

دیگر مزارها منسوب به سکینه بنت الحسین(ع)

افزون‌بر باب‌الصغیر، زیارتگاه‌های دیگری نیز در سایر نقاط، از جمله در شهر قاهره، پایتخت مصر، و در شهر «طَبَریه» فلسطین، به سکینه دختر امام حسین(ع) منسوب است. اما با توجه به وفات ایشان در مدینه، نمی‌توان برای هیچ‌یک از این زیارتگاه‌ها، اعتبار و سند تاریخی قائل شد.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب آثار پیامبر(ص) و زیارتگاه‌های اهل بیت(ع) در سوریه، احمد خامه‌یار، تهران، مشعر، ۱۳۹۳ش. ص۲۵۲ است.