آیه ۱۲۵ سوره بقره

متن و ترجمه

﴿

وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ

و [یاد کنید] هنگامی که ما این خانه [کعبه] را برای همه مردم محل گردهمایی و جای امن وامان قرار دادیم، و [فرمان دادیم:] از مقام ابراهیم جایگاهی برای نماز انتخاب کنید. و به ابراهیم و اسماعیل سفارش کردیم که خانه ام را برای طواف کنندگان و اعتکاف کنندگان و رکوع کنندگان وسجده گذاران [از هر آلودگی ظاهری و باطنی] پاکیزه کنید.

﴾

شرح واژگان

واژه مثابه به معنای «تکرار و بازگشت» یا «محلی که بارها به آن رجوع شود» است. برخی از لغت‌شناسان، مثابه را به معنای رجوع به قصد ثواب دانسته‌اند. واژه مَقام به محل قیام و ایستادن گفته شده و در جایگاه معنوی نیز به کار رفته است. کلمه عکوف به معنای ملازمت با چیزی و مواظبت از آن است.

چشم‌انداز

در قرآن، در آیه پيش از آیه ۱۲۵ سوره بقره، به سیر آزمون‌های حضرت ابراهیم(ع) و رسیدن او به مقام امامت اشاره شده است. برخی اشاره به این مقام، پیش از آیه ۱۲۵ سوره بقره را به این معنا دانسته‌اند که دلیل نماز خواندن در مقام ابراهیم(ع)، رسیدن او به مقام پیشوایی و امامت است.

محتوا

آيه ۱۲۵ سوره بقره، دربردارنده دو بخش کلی است:

بخش اول؛ وظايف مردم

بر اساس تفاسیر، در آیه ۱۲۵ سوره بقره، سه وظيفه و تکلیف بر عهده مردم گذارده شده است:

تكرار حج و عمره

در این آیه، درباره بازگشت مكرر به خانه خدا و تكرار زيارت آن، تعبير به «مثابه» شده است. مثابه به معناى تكرار و بازگشت و يا محل رجوع مكرر است. در برخی روایات نیز، به نیت بازگشت هنگام خروج از مکه سفارش شده است. برخی از فقیهان، تعبیر به مثابه در این آیه را دلیل بر استحباب دانسته‌اند؛ زیرا وجوب حج به اتفاق، یک بار بیشتر نیست. البته برخی، این آیه را دلیل بر وجوب تکرار طواف شمرده‌اند.

راغب اصفهانی، لغت‌شناس قرآنی، احتمال داده است مراد از مثابه در این آیه، محل ثواب دادن باشد؛ که در این صورت، دلالتی بر تکرار نخواهد داشت.

رعايت امنيت و آسايش

در آیه ۱۲۵ سوره بقره، خانه خدا امن شمرده شده است. مقصود از امنیت در خانه خدا را، دستوراتی درباره حفظ امنیت واردشدگان به خانه خدا و حرم دانسته‌اند. در روایات، حفظ امنیت مردم و حیواناتی که به حرم پناهنده می‌شوند لازم شمرده شده است. به همين جهت فقیهان فتوا داده‌اند، چنانچه كسى مرتكب كارى شود كه موجب حدّ يا تعزير يا قصاص شده باشد و به حرم پناه آورد، نمی‌توان متعرّض او شد؛ بلکه باید از نظر آب و غذا در تنگنا قرار گیرد تا از حرم بیرون رود.

بر پایه روایتی از امام صادق(ع)، مراد از «حرم امن»، شناخت اهل بیت(ع) است، که فرد در صورت معرفت به آنها در دنیا و آخرت ایمن خواهد بود.

گزینش مصلی نماز

در بخشی از آيه ۱۲۵ سوره بقره، از انتخاب مقام ابراهيم(ع) به عنوان مصلى (محل نماز خواندن) سخن گفته شده است. عالمان درباره مراد مقام ابراهيم در آيه اختلاف نظر دارند. به عقيده برخی، منظور محل سنگى است، كه جاى پاى حضرت ابراهيم(ع) در آن قرار دارد. برخى ديگر بر اين باورند كه مقصود از مقام، همه حرم است، كه حضرت ابراهيم(ع) در آنجا گام نهاده است.

بعضى، مقام ابراهيم در اين آيه را به محل کنونی مقام ابراهیم(ع) در مسجدالحرام تفسیر کرده؛ ولی مقام ابراهیم در آیه ۹۷ سوره آل عمران را به تمام حرم تفسیر کرده‌اند. البته برخی، این تقصیل را رد کرده و مراد از مقام ابراهیم در آیه را گوشه‌ای از بیت دانسته‌اند که سنگ در آن قرار دارد.

بخش دوم؛ مأموريت ابراهيم

در بخش دوم آیه ۱۲۵ سوره بقره، به بيان وظيفه حضرت ابراهيم(ع) و حضرت اسماعيل(ع) پرداخته شده است.

«عهدنا» در عبارت ﴿وَ عَهِدْنٰا إِلىٰ إِبْرٰاهِيمَ وَ إِسْمٰاعِيلَ أَنْ طَهِّرٰا بَيْتِي...﴾ به معنای امر دانسته شده است؛ یعنی ما امر کردیم که باید ابراهیم و اسماعیل خانه من را پاکیزه کنند. به باور برخی، اين كه تعبير به عهد شده، بسا به اين علت باشد، كه در عهد التزام درونى بيشترى وجود دارد، در حالى كه امر التزام از برون است.

در این بخش دو مطلب کلی وجود دارد:

طهارت خانه خدا

طهارت خانه خدا، يعنى پاكسازى آن از هر آنچه ناشايست است. برای اين تطهير، با توجه به كاربردهاى قرآنى آن، چند مصداق برشمرده‌اند:

• خالص براى عبادت: خانه خدا براى عبادت است؛ بنابراین، تنها بايد براى طائفين، عاكفين و مصلّين باشد. چنانچه در آیه ﴿وَ مَسٰاجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اَللّٰهِ كَثِيراً﴾ به آن اشاره شده است.
• خالى از بت و بت‌پرستى: «بيت» خانه خداست؛ از این رو، بايد از بت‌پرستى و عبادت غير خدا مبرّا باشد. در آیه ﴿وَ إِذْ بَوَّأْنٰا لِإِبْرٰاهِيمَ مَكٰانَ الْبَيْتِ أَنْ لاٰ تُشْرِكْ بِي شَيْئاً وَ طَهِّرْ بَيْتِي...﴾ نیز، طهارت خانه خدا در کنار نفی شرک آمده است.
• طهارت از حدث اكبر: افرادى كه در حيض و جنابتند، نبايد داخل خانه خدا و مسجد الحرام شوند؛ زيرا به گفته قرآن اينها در زمره غير مطهران هستند.
• طهارت از خبث: بر پایه روایتی از امام صادق(ع)، یکی از مصداق‌های طهارت خانه خدا در این آیه، طهارت از خبث است. به گفته علامه طباطبایی، مفسر شیعه، خانه خدا مصلى است، و مصلى نماز بايد از نجاست پاك باشد، از اين رو بايد آلودگى‌ها و كثافاتى را كه مردم به وجود مى‌آورند، از آن زدوده شود.
• طهارت بنيانى: یکی از مصدایق طهارت خانه خدا در این آیه را، طهارت بنیانی دانسته‌اند؛ چنانكه درباره مسجد قبا در آیه ﴿أَ فَمَنْ أَسَّسَ بُنْيٰانَهُ عَلىٰ تَقْوىٰ مِنَ اللّٰهِ وَ رِضْوٰان﴾ به آن اشاره شده است.
• طهارت از بوى بد: برخی، بر اساس روایتی از امام باقر(ع)، یکی از مصادیق طهارت خانه خدا را، طهارت آن از بوی بد دانسته‌اند.

انواع عبادت خدا

بر اساس آیه ۱۲۵ سوره بقره، خانه خدا باید برای چهار دسته از عبادت‌کنندگان پاکیزه شود.

به گفته طبرسی، مفسر شیعه، طائف به معنای کسی است که به دور خانه خدا می‌گردد و منظور از عاکف کسی است که مجاور بیت باشد. به گفته او، احتمال دارد مراد از طائف کسی است که از راه دور برای حج یا عمره به سوی خانه خدا می‌آید. فخر رازی، مفسر اهل سنت، احتمال داده است منظور از عاکف کسی است که در نزد بیت می‌نشیند.

زمخشری دیگر مفسر اهل سنت، احتمال داده است مراد از عاکف، قائم به معنای نمازگزار باشد؛ زیرا در آیه ﴿لِلطّٰائِفِينَ وَ الْقٰائِمِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُود ﴾ جای عاکف، قائم به‌کار رفته است. در این صورت، تنها دو گروه طواف‌کننده و نمازگزار بیان شده و «الرکع السجود» نیز جزء هیأت نماز خواهد بود.

در این آیه، بین «الرکع» و «السجود» حرف عطف واو ذکر نشده است. این احتمال داده شده که رکوع و سجود به دلیل نزدیکی به همدیگر، به منزله یک عبادت غیر قابل جداسازی شمرده شده است.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب درسنامه تفسیر آیات حج، محمد فاکر میبدی، قم، حوزه نماینگی ولی‌فقیه در امور حج و زیارت، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر، ۱۳۸۷ش. است.

• البرهان فى تفسير القرآن، سيد هاشم بحرانى، انتشارات دار التفسير، چاپ اول، ١۴١٧ق.
• التحقيق فى كلمات القرآن، حسن مصطفوى، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، ١٣۶٠ش.
• تفسير الكبير (مفاتيح الغيب)، محمد بن عمر فخر رازى، قم، دفتر تبليغات اسلامى، چهارم، ١۴١٣ق.
• الجامع لأحكام القرآن، محمد بن احمد قرطبى، بيروت، دار احياء التراث العربى، ١٩۶۵م.
• جواهر الكلام، محمد حسن نجفى، تهران، دار الكتب الاسلاميه، چاپ سوم، ١٣۶٧ش.

• الصحاح، تاج اللغة و صحاح العربية، اسماعيل بن حماد جوهرى، تحقيق احمد عبدالغفور عطار، بيروت، دارالعلم للملايين، چهارم، ١۴٠٧ق.
• كافى، محمد بن يعقوب كلينى، تهران، دارالكتب الاسلامیه، ١٣۶۵ش.
• الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، محمود بن عمر زمخشرى، ادب الحوزه.
• كنز العرفان، مقداد بن عبدالله سيورى، تحقيق محمد باقر بهبودى، تهران، المكتبة الرضوية لاحياء الآثار الجعفريه.
• مجمع البيان فى تفسير القرآن، فضل بن حسن طبرسى، قم، كتابخانة آيت‌الله مرعشى نجفى، ١۴٠٣ق.

• المصباح المنير، احمد بن محمد فيومى، قم، دارالهجرة، دوم، ١۴١۴ق.
• الميزان فى تفسير القرآن، سيد محمدحسين طباطبايى، جامعه مدرسين حوزه علميه قم.