قلعه خیبر

قلعه خیبر
اطلاعات اوليه
تأسیس	پیش از اسلام
مکان	نزدیکی مدینه
نام‌های دیگر	قموص

قلعه قموص، معروف به قلعه خیبر، یکی از هفت قلعه منطقه خیبر، در نزدیکی مدینه بود که درِ آن به دست امام علی(ع) گشوده شد.

منطقه خیبر

«خیبر» منطقه‌ای کوهستانی ـ سنگلاخی و در عین حال بسیار حاصلخیز است که در آن، باغ‌ها و چشمه‌های فراوانی وجود دارد. شهر خیبر، مرکز استانی به همین نام در فاصله حدود 170 کیلومتری شمال مدینه است^[۱].

هفت قلعه در خیبر

در خیبر هفت قلعه به نام‌های ناعم، قموص، الشقّ، نطاه، سلالم، وطیح و کتیبه وجود داشته است که ساکنان آنها در صدر اسلام یهودیان بوده‌اند و همه این قلعه‌ها در جریان غزوه خیبر در سال 7 قمری به دست لشکر مسلمانان گشوده شدند^[۲].

بزرگ‌ترین قلعه موجود در خیبر، قلعه «قَموص» بود که به دست امام علی(ع) گشوده شد و در پایین آن مسجدی به نام پیامبر(ص) وجود داشت^[۳]. مقدسی^[۴]، جغرافی‌دان مسلمان، اشاره کرده است که تا زمان وی، دربِ قلعه‌ای که امام علی(ع) آن را از جا کند، در خیبر باقی بوده است^[۵].

وضعیت کنونی‌

امروزه قلعه قموص به نام قلعه مرحب شناخته می‌شود. در دامنه این قلعه، چشمه‌ای به نام «عین علی»^[۶] وجود دارد^[۷] که اهالی منطقه آن را به امیر مؤمنان علی بن ابی‌طالب(ع) نسبت می‌دهند^[۸]. چشمه علی در خیبر، چشمه عریض و عمیقی است که آثار مرمّت و بازسازی در آن از زمان‌های گذشته به چشم می‌خورد و برای رسیدن به آن باید از قلعه مرحب به واسطه پلکانی سنگی پایین رفت^[۹].

پانویس

↑ انصاری، 1427ق/2006م، ص12
↑ حموی، ج2، صص410 ـ 409
↑ بکری، ص522
↑ م 380ق
↑ مقدسی، 1906م، ص83
↑ چشمه علی
↑ نجفی، ج2، ص416
↑ جاسر، 1401ق/1981م، 287
↑ نجفی، ج2، ص416

منابع

ابن بابویه، محمد بن علی، 1385ق/1966م، علل الشرائع، النجف: المکتبة الحیدریة ومطبعتها.
ابن بابویه، محمدبن علی، تصحیح: علی اکبر غفاری، 1361ش، معانی الاخبار، قم: انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین حوزة علمیه).
ابن جبیر، محمد بن احمد، بی‌تا، رحلة ابن جبیر، بیروت: دار صادر.
ابن شبّه، عمر بن زید، تحقیق: فهیم محمد شلتوت، بی‌تا، تاریخ المدینة المنورة، بی‌جا، بی‌نا.
ابن شهرآشوب، محمد بن علی، تحقیق: یوسف البقاعی، 1412ق/1991م، مناقب آل ابیطالب، بیروت، دارالاضواء، چاپ 2
ابن الصبّاغ، علی بن محمد، 1409ق/1988م، الفصول المهمّة فی معرفة احوال الائمة، بیروت: دار الاضواء، چاپ 2
ابن فهد المکّی، محمد بن محمد، تحقیق: فهیم محمد شلتوت، 1983م، اِتحاف الوری بأخبار ام القری، مکة المکرمه، جامعة امّ القری.
ابن مازه، محمد بن عمر، تصحیح: رسول جعفریان، 1392ش، لطائف الاذکار للحُضّار والسُفّار فی المناسک والآداب، تهران: نشر علم، چاپ 1
ابن المجاور، 1996م، صفة بلاد الیمن ومکة وبعض الحجاز (تاریخ المستبصر)، مراجعه: ممدوح حسن محمد، القاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.
10. ابن المغازلی، علی بن محمد، تحقیق: محمد کاظم المحمودی، 1427ق/2006م، مناقب اهل البیت، طهران: المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیه، چاپ 1
11. ابوسلیمان، عبدالوهاب ابراهیم، 1430ق/2009م، الأماکن المأثورة المتواترة فی مکة المکرمة: عرض و تحلیل، جده: مؤسسة الفرقان للتراث الاسلامی، ط 1
12. الانصاری، عبدالرحمان الطیب، 1427ق/2006م، خیبر: الفتح الذی سُرّ به النبی9 ، الریاض: دار القوافل.
13. البکری، عبدالله بن عبدالعزیز، تحقیق: مصطفی السقا، بی‌تا، معجم ما استعجم من اسماء البلاد والمواضع، بیروت: عالم الکتب.
14. البلادی، عاتق بن غیث، بی‌تا، علی طریق الهجرة، دار مکه.
15. البیهقی، احمد بن الحسین، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا، السنن الکبری، بیروت: دار الکتب العلمیه، چاپ 3، 1424ق/ 2003م.
16. الجاسر، حمد، 1401ق/1981م، فی شمال غرب الجزیرة: نصوص، مشاهدات، انطباعات، الریاض: دار الیمامه، چاپ 2
17. الجاسر، حمد، 1402ق/1982م، ملخّص رحلتَی ابن عبدالسلام الدرعی، دار الرفاعی.
18. الجاسر، حمد، بی‌تا، بلاد ینبُع، الریاض: دار الیمامه.
19. جعفریان، رسول، 1390ش، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران: مشعر، چاپ 14 (ویرایش جدید).
20. الحاکم النیسابوری، محمد بن عبدالله، تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا، 1422ق/2002م، المستدرک علی الصحیحین، بیروت: دار الکتب العلمیه، چاپ 2
21. الخصیبی، حسین بن حمدان، 1423ق/2002م، الهدایة الکبری، بیروت: مؤسسة البلاغ.
22. سبط ابن الجوزی، یوسف بن قزاوُغلی، 1427ق، تذکرة الخواص، قم: ذوی‌القربی، چاپ 1
23. السخاوی، محمد بن عبدالرحمان، 1399ق/1979م، التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، تحقیق: اسعد طرابزونی الحسینی، المدینه: المکتبة العلمیة، چاپ1
24. السمهودی، علی بن عبدالله، تحقیق: قاسم السامرائی، 1422ق/2001م، وفاء الوفا بأخبار دار المصطفی، مؤسسة الفرقان للتراث الاسلامی، چاپ 1
25. الشهید الاول، محمد بن مکّی، 1419ق، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، قم: مؤسسة آل البیت7 لإحیاء التراث، چاپ 1
الطوسی، محمد بن الحسن، 1414ق، الأمالی، تحقیق: مؤسسة البعثة، قم: دار الثقافه، چاپ1
27. العیاشی، عبدالله بن محمد، 2006م، الرحلة العیاشیة، تحقیق: سعید الفاضلی و سلیمان القرشی، ابوظبی: دار السویدی، چاپ 1
28. الفاسی، محمد بن احمد، تحقیق: علی عمر، 2007م، شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، القاهره: مکتبة الثقافة الدینیة، چاپ 1
29. الفیروزآبادی، محمد بن یعقوب، تحقیق: حمد الجاسر، 1389ق/1989م، المغانم المطابة فی معالم طابة، الریاض: دارالیمامه، چاپ1
30. الکردی المکّی، محمدطاهر، تحقیق: عبدالملک بن دهیش، 1420ق/2000م، التاریخ القویم لمکّة وبیت الله الکریم، مکة المکرمه: دار خضر، چاپ1
31. الکلینی، محمد بن یعقوب، 1401ق، الکافی، بیروت: دار صعب و دار التعارف، چاپ 3.
32. المسعودی، علی بن الحسین، 1409ق/1988م، اثبات الوصیة للإمام علی بن ابی‌طالب7 ، بیروت: دار الاضواء، چاپ 2
33. المطری، محمد بن احمد، تحقیق: سلیمان الرحیلی، 1426ق/2005م، التعریف بما أنست الهجرة من معالم دار الهجرة، الریاض: دارة الملک عبدالعزیز.
34. المفید، محمد بن محمد، تحقیق: مؤسسة آل البیت: لإحیاء التراث، 1416ق/1995م، الارشاد الی معرفة حجج الله علی العباد، بیروت: مؤسسة آل البیت7 لإحیاء التراث، چاپ1
35. المقدسی، محمد بن احمد، 1906م، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، لیدن: بریل.
36. ناصر خسرو، تصحیح: محمد دبیرسیاقی، 1389ش، سفرنامه ناصر خسرو، تهران: زوّار، چاپ 10
37. نجفی، سید محمد باقر، 1386ش، مدینه‌شناسی، تهران: مشعر، چاپ 1
38. نجفی، سید محمد باقر، 1381ش، «موقعیت جغرافیایی غدیر خم»، شماره 42
39. النصیبی، محمد بن طلحه، 1419ق/1999م، مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول، بیروت: مؤسسة البلاغ، ط 1
40. الهروی، علی بن ابی‌بکر، تحقیق: جانین سوردیل ـ طومین، 1953م، الاشارات الی معرفة الزیارات، دمشق: المعهد الفرنسی،

[1] انصاری، 1427ق/2006م، ص12

[2] حموی، ج2، صص410 ـ 409

[3] بکری، ص522

[4] م 380ق

[5] مقدسی، 1906م، ص83

[6] چشمه علی

[7] نجفی، ج2، ص416

[8] جاسر، 1401ق/1981م، 287

[9] نجفی، ج2، ص416

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]