تاریخ نگاری محلی مدینه
تاریخ نگاری محلی مدینه، به منابعی اطلاق می شود که تاریخ سیاسی اجتماعی مدینه را بازگو کرده و اخبار اماکن مقدس آن را بازتاب دهند.
مدینه منوره، به عنوان مقصد مهاجرت رسول خدا(ص) و نخستین پایگاه گسترش اسلام، و نیز وجود مسجد و تربت پاک آن حضرت و دیگر اماکن مقدس و مزارات مرتبط با ایشان و اهل بیت و صحابه و تابعین، آن را به دومین شهر مقدس مسلمانان تبدیل کرده است. این شهر همچنین به عنوان خاستگاه بسیاری از قُرّاء، فقها و محدّثان برجسته مسلمان در سده‌های اول و دوم هجری، تأثیر فراوانی بر علم و حدیث داشته است.
اهمیت و تأثیرگذاری علمی مدینه منوّره در سده‌های نخست اسلامی، عامل مهمی بود تا در طول سده دوم و سوم هجری، چندین تاریخ محلی مهم، با هدف گردآوری اخبار و روایات مربوط به سیره رسول خدا و تاریخ این شهر و اماکن مقدس و نیز حوادث سیاسی آن، نگاشته شود.
نخستین تواریخ محلی مدینه که در پایان سده دوم و در طول سده سوم نگاشته شده‌اند، مطابق سنت تاریخ‌نگاری این دوره، معمولاً «اخبار المدینه» نامگذاری می‌شدند.
پس از آثار نخستین مانند اخبار المدینه ابن زباله و ابن شبه، طی قرن چهار تا ششم دو اثر مکتوب از این نوع تاریخ نگاری بجا ماند.
در دوره مملوکی این آثار رونق بیشتری یافت و تألیفاتی مانند الدُّرّة الثمینة فی تاریخ المدینة و وفاء الوفا بأخبار دارالمصطفی شکل گرفت.
در دوره عثمانی نیز آثاری مانند تاریخ المدینه اثر قطب‌الدین نهروالی تألیف شد.
آثار نخستین تاریخ نگاری محلی مدینه
شاخص ترین تاریخ نگاران محلی مدینه در قرون دوم و سوم بدین قرارند:
ابن زباله
برخی از مؤلّفان همچون نورالدین سمهودی (د. 911ق.) و فهیم شلتوت، نخستینِ این تواریخ را اخبار المدینه ابن زباله (زنده در 199ق.) دانسته‌اند.[۱] این اثر، امروزه متنی مفقود به شمار می‌آید؛ اما نقل قول‌های متعددی از آن در منابع دوره‌های بعدی،به ویژه در وفاء الوفای سمهودی، به جای مانده است.
عبدالعزیز ابن عمران مدنی
حَمَد الجاسر، نخستین متن نگاشته‌شده در تاریخ مدینه را از عبدالعزیز ابن عمران مَدَنی دانسته که گزارش‌های تاریخی فراوانی درباره مدینه منوّره از وی به واسطه شاگردش، ابوغسّان محمد بن یحیی مدنی (زنده در 190ق.)، روایت شده است.[۲] اما یاسر احمد نور، نخستین اثر در این موضوع را از ابوغسّان مدنی دانسته است که مورخان بعدی، به ویژه ابن شبّه، گزارش‌های تاریخی فراوانی را از وی روایت کرده‌اند.[۳]
ابن شبه
کتاب اخبار المدینه ابن شَبَّه بصری (د. 262ق.) است که از میان تواریخ محلی مدینه در سده‌های نخست، تنها متنی است که امروزه نسخه‌ای خطی از آن موجود است؛ هرچند این نسخه حاوی متن کامل کتاب نیست.
یحیی بن حسن علوی مدنی
اخبار المدینه یحیی بن حسن علوی مدنی (د. 277ق.) امروزه متنی مفقود به شمار می‌آید؛ اما نقل قول‌های فراوانی از آن در منابع دوره‌های بعدی، به ویژه وفاء الوفای سمهودی، باقی مانده است.
افزون بر این، اشاره‌هایی به وجود تاریخ‌های دیگری برای مدینه از همین اخبار المدینه مدائنی (د. 225ق.)،اخبار المدینه زبیر بن بکّار (د. 256) [۴] و کتاب المدینه وأخبارها اثر عبدالله بن ابی‌سعد ورّاق (د. 274ق.) [۵] ـ وجود دارد که در منابع تاریخی دوره‌های بعد، نقل قول‌های بسیار کمتری از آنها به چشم می‌خورد.
تاریخ نگاری در سده های چهارم تا ششم
طی سده‌های چهارم تا ششم هجری، نگارش تواریخ محلی مدینه به ترتیب با دو کتاب الانتقاء فی اخبار المدینة اثر محمد بن عبدالرحمان بغدادی ذهبی، معروف به ابوطاهر مُخلّص (305-393ق.)، و اخبار دارالهجرة اثر رُزَین بن معاویه عبدری سَرقُسطی (د. 524ق.) ادامه یافته است. این دو متن، امروزه مفقود هستند؛ اما نقل قول‌هایی از آنها در منابع تاریخی دوره‌های بعدی به جای مانده است[۶]
تاریخ نگاری در دوره مملوکی
نگارش کتاب الدُّرّة الثمینة فی تاریخ المدینة اثر ابن نجّار (د. 643ق.) را می‌توان نقطه آغازی برای موج جدیدی از تاریخ‌نگاری محلی مدینه به شمار آورد که در دوره مملوکی به اوج رونق خود رسید.
در دوره مملوکی تحت تأثیر کتاب ابن نجّار، چندین اثر مشابه آن شامل: بهجة النفوس والاسرار فی تاریخ دارهجرة المختار اثر مرجانی (زنده در 770ق.)، التعریف بما أنست الهجرة من معالم دارالهجرة اثر جمال‌الدین مطری (د. 741ق.)، تحقیق النصرة بتلخیص معالم دارالهجرة اثر ابوبکر مراغی (د. 816ق.) و المغانم المطابة فی معالم طابة اثر مجدالدین فیروزآبادی (د. 817ق.) پدید آمد.
به موازات این آثار که با تأکید بر تاریخ شهر مدینه و اماکن دینی و جغرافیایی آن به ویژه مسجدالنبی نگاشته شد، تواریخ محلی دیگری نیز در همین دوره با رویکرد تراجم‌نگاری پدید آمد. مهم‌ترین این آثار عبارت‌اند از: الروضة الفردوسیة والحضرة القدسیة اثر آقشهری (د. 739ق.)، نصیحة المشاور وتعزیة المجاور اثر ابن فرحون مالکی (د. 769ق.) و متن مفقودی با عنوان تاریخ المدینه اثر شمس‌الدین محمد بن صالح کِنانی (785ق.).
اما به عنوان مفصّل‌ترین و مهم‌ترین تواریخ محلی مدینه در دوره مملوکی، باید از وفاء الوفا بأخبار دارالمصطفی اثر نورالدین سمهودی (د. 911ق.) و التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة اثر شمس‌الدین سخاوی (د. 902ق.) نام برد که هر دو تقریباً به طور همزمان در پایان این دوره نگاشته شده‌اند. این دو اثر، نقطه اوج نگارش تاریخ‌نگاری محلی مدینه در دوره مملوکی، به ترتیب یکی در حوزه تاریخ شهر و اماکن آن و دیگری در حوزه تراجم‌نگاری اعلام آن، به شمار می‌آیند.
تاریخ نگاری در دوره عثمانی
در دوره عثمانی، شماری از آثاری پدید آمد که به نوعی می‌توان آنها را تاریخ محلی مدینه دانست؛ از جمله: تاریخ المدینه اثر قطب‌الدین نهروالی (د. 990ق.)، عمدة الاخبار فی مدینة المختار اثر احمد بن عبدالحمید عبّاسی (سده 10ق.)، نتیجة الفِکَر فی خبر مدینة سید البشر اثر زین‌العابدین بن محمد بن عبدالله عبّاسی (د. 1130ق.) و الاخبار الغریبة فی ذکر ما وقع بطیبة الحَبیبة اثر جعفر بن حسین مدنی (د. 1342ق.)
پانویس
منابع
- الفهرست، محمد بن اسحاق ندیم، لندن، مؤسّسة الفرقان للتراث الاسلامی، 2009م
- «ابو غَسّان محمد بن یحیی المدنی وکتابه المفقود اخبار المدینة»، یاسر احمد نور، دراسات العلوم الانسانیة والاجتماعیة، مجلد 43، العدد 1، 2016م
- «اخبار دارالهجرة»، علی احمدی میرآقا، دانشنامه حج و حرمین شریفین ، ج2، تهران، مشعر، 1392
- «الانتقاء فی اخبار المدینه»، سیدمجتبی حسینی، دانشنامه حج و حرمین شریفین (ج3)، تهران، مشعر،1392
- «مؤلّفات فی تاریخ المدینة(1)» حمد الجاسر،العرب، سال 4، ش 2، 1389
- تاریخ المدینة المنوّرة،عمر بن زیدابن شَبّه، تحقیق فهیم محمد شلتوت، بی‌جا، بی‌نا. بی‌تا
- وفاء الوفا بأخبار دارالمصطفی، علی بن عبدالله سمهودی، تحقیق قاسم السامرائی، لندن، مؤسّسة الفرقان للتراث الاسلامی،2001م