بازسازی مسجدالنبی (عمر بن خطاب)

بازسازی مسجد النبی در زمان عمر بن خطاب، نخستین عملیات توسعه مسجد الحرام بعد از وفات پیامبر بود. در این توسعه، مساحت مسجد حدود هفتاد درصد نسبت به بنای قبلی افزایش یافت. برای این کار تعدادی از خانه‌های اطراف مسجدالنبی به مساحت مسجد اضافه شد. مسجد در جهات غرب، شمال و جنوب گسترش یافت. در این بازسازی صفه تخریب شد و حیاط مسجد سنگفرش شد.

تصمیم گسترش مسجد

عمر بن خطاب، دومین خلیفه بعد از حضرت محمد(ص)، در سال ۱۷ هجرت یعنی 4 سال پس از آغاز خلافتش مسجد را بازسازی و مساحت آن را گسترش داد. او تصمیم خود برای توسعه مسجد را مستند به سخنی از پیامبر کرد که در آن گسترش مسجد را لازم دانسته بود (ینبغی ان یزاد المسجد). همچنین علت این تصمیم عمر را افزایش جمعیت مدینه دانسته‌اند.

افزودن خانه‌های اطراف مسجد

در این بازسازی برای گسترش مساحت مسجدالنبی، خانه‌های اطراف مسجد تخریب شدند. گفته شده که در این بازسازی خانه ابوبکر و عبدالله بن جعفر و خانه اسامه و زید بن حارثه و خانه عباس به مسجد اضافه شد.

عمر خانه‌های همسران پیامبر را به مسجد اضافه نکرد و به همین دلیل مسجد را تنها از جهات غرب و شمال و جنوب گسترش داد.

اختلاف با عباس

عباس بن عبدالمطلب در آغاز به درخواست عمر برای بخشیدن یا فروختن خانه‌اش موافقت نکرد. او ابی بن کعب را حکم بین خود و عمر قرار داد و ابی هم عمر را از اجبار کردن عباس به فروش یا بخشیدن خانه منع کرد. هنگامی که عمر از این کار منصرف شد، عباس خانه‌اش را برای گسترش مسجد صدقه داد.

ویژگی‌های این بازسازی

مساحت: در اثر این توسعه عرض مسجد از شرق به غرب بیش از 109 ذراع (در حدود54/30متر) و طول آن از شمال به جنوب به بیش از 140 ذراع (69/70متر) رسید و مسجد تا حدود 71% نسبت به ساختمان قبلی گسترش یافت.

مصالح: در معماری جدید از تنه نخل برای ستون‌ها، خشت برای دیوارها و گل برای بام و رواق های چهارگانه استفاده شد.

تخریب صفه: صُفّه، در شمال مسجد واقع بود و در اثر توسعه مسجد ویران شد.

ارتفاع سقف: در این بازسازی سقف مسجد به 11ذراع (5/48متر) و ارتفاع دیوار به پوشش 2ذارع (در حدود 1 متر) رسید.

ستون‌های تازه: سقف مسجد بالاتر برده شد و به تناسب آن ستون‌های جدیدی که از تنه درخت بود، جایگزین ستون‌های قدیمی شد.

ارتفاع دیوارها: دیوار اطراف بام مسجد به ارتفاع سه ذراع که پی آن از سنگ بود ساخته شد.

سنگفرش: زمین مسجد با سنگریزه‌هایی که از وادی عقیق آورده بودند، پوشانده شد

روشنایی: قندیل های بزرگی برای مسجد تهیه شدو در ایام اجتماع مردم مسجد را خوشبو می کرد.

ساخت در‌های جدید

در این بازسازی سه باب دیگر به مسجد گشوده شد و مسجد جمعا دارای 6 باب شد.

درهای جدید در دیوار شمالی، دیوار شرقی (باب النساء) و دیوار غربی (باب مروان و بعدا باب السلام) ساخته شدند.

به کار نبردن اشیا تزیینی

عمر در بنای مسجد زینتی به کار نبرد و از به کار بردن رنگ های قرمز و زرد جلوگیری کرد.

بطیحاء

گفته شده که در هنگام توسعه مسجد، در جانب شمال شرق مسجد جایی مانند یک تالار بزرگ ساخته شد و با ریگ‌های «عرصة الحمراء» فرش شد. عمر دستور داد که هر کس می‌خواهد در امور دنیا صحبت کند به آنجا برود تا در مسجد هیاهو نشود.

جستارهای وابسته

• مسجدالنبی
• بازسازی مسجدالنبی

منابع

• عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، ناجی محمد حسن عبدالقادر الانصاری، نادی المدینه المنوره الادبی، ۱۹۹۶
• مدینه منوره، تحولات عمرانی و میراث معماری، صالح لمعی مصطفی، ترجمه صدیقه وسمقی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، ۱۳۷۲
• وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی، علی بن عبدالله السمهودی، تحقیق قاسم السامرائی، موسسه الفرقان للتراث الاسلامی، 2001