بازسازی مسجدالنبی (ولیدبن عبدالملک)

بازسازی مسجدالنبی (ولیدبن عبدالملک)، تنها بازسازی مسجدالنبی در عصر امویان بود که به فرمان خلیفه اموی ولید بن عبدالملک و توسط عمر بن عبدالعزیز که حاکم مدینه بود اجرا شد.

مسجد در سال ۸۸ هجرت تخریب و کار بازسازی آن در سال ۹۱ به پایان رسید. خانه‌های اطراف مسجد به مساحت مسجد اضافه شد. در این بازسازی خانه همسران پیامبر نیز تخریب و به محوطه مسجد افزوده شد. مساحت مسجد به حدود ۱۰۰ متر در ۱۰۰ متر رسید. در این بازسازی همچنین ۴ گلدسته برای مسجد ساخته شد.

ویژگی بارز این بازسازی، استفاده از تزیینات در ساخت دیوارها و سقف مسجد است. ساخت کنگره بر دیوارها، ستون‌های طلاکاری شده، استفاده از نقوش شاخ و برگ درختان در تزیینات، مأذنه و محراب مجوف از ویژگی های معماری مسجد در این بازسازی بود.

بازسازی و توسعه

مسجدالنبی از زمان عثمان تا خلافت ولیدبن عبدالملک بدون تغییر باقی ماند. اما در این زمان، به علت کثرت جمعیت نمازگزار و نیاز به فضای بیشتر، ولید والی خود در مدینه، عمربن عبدالعزیز را مأمور بازسازی و توسعه مسجد نمود.

کار تخریب از صفر 88 هجرت آغاز شد و تا سال 91 به طول انجامید.

استفاده از مصالح و کارگران رومی در ساخت مسجد

ولید بن عبدالملک برای ساخت مسجد، از امپراطور روم تقاضای کارگر و نیز کاشی های معرق نمود. امپراطور روم نیز کاشی های معرق، پول و کارگر برای ولید فرستاد. برخی منابع تعداد کارگران را 20 تن و برخی دیگر 40 نفر از روم و نیز 40 نفر از قبط ذکر کرده اند. همچنین گفته شده که پادشاه روم چهل هزار مثقال طلا هم برای استفاده بازسازی مسجد ارسال کرده است.

تعیین قبله

به هنگام تخریب و بازسازی دیوار قبله، عمربن عبدالعزیز، شیوخ مدینه، مهاجرین و انصار و موالی را فراخواند تا بر صحیح قرار گرفتن دیوار جدید نظارت داشته باشند. درباره تاکید بر دقت تعیین قبله در منابع آمده سنگی از دیوار قبله برداشته نمی‌شد مگر اینکه سنگی بر جای آن قرار می‌گرفت.

تخریب خانه های اطراف مسجد

بنابر دستور ولیدبن عبدالملک، خانه‌های اطراف مسجد خریداری و به محوطه مسجد افزوده شد. در این بین خانه هایی هم بودند که به زور گرفته شد. خانه حسن بن حسن(ع) که در واقع خانه حضرت فاطمه(س) بشمار می آمد از این دست خانه‌ها بود. همچنین تخریب خانه حفصه همسر پیامبر، با مقاومت عبیدالله بن عبدالله بن عمر روبرو شد.

تخریب خانه همسران پیامبر

در این بازسازی، حجره همسران پیامبر نیز تخریب و در مسجد ادغام شد. این کار ناراحتی مردم را به واسطه علقه‌ای که به پیامبر داشتند، موجب شد.در بازسازی‌های قبلی برای اینکه خانه‌ همسران پیامبر را تخریب نکنند، مسجد را از سمت شرقی توسعه نمی‌دادند.

گسترش فضا و مساحت مسجد

گفته شده که در این بازسازی مساحت مسجد به ابعاد 200 در 200 ذراع (۱۰۰ در ۱۰۰ متر مربع) گسترش یافت. اما سمهودی عرض مسجد در جهت قبله را 167/50 ذراع و طول مسجد (دیوار غربی که شبه عمود بر دیوار جنوبی است) را 200 ذراع دانسته است.

جایگزین

رواق ها

• در سمت قبله، پنج رواق موازی جهت جنوبی و 18 رواق در جهت عمود بر دیوار جنوبی قرار داشت.
• در سمت شرقی، سه رواق موازی دیوار شرقی قرار داشت.
• در سمت غربی، چهار رواق موازی دیوار غربی قرار داشت.
• در سمت شمالی، پنج رواق موازی دیوار شمالی قرار داشت.

هریک از جهات جنوبی و شمالی به واسطه 11 طاق که بر 10 ستون قرار داشت، به صحن گشوده می‌شد. جهت شرقی و غربی نیز با 14 طاق متکی بر 13 ستون به صحن گشوده می‌شد.

دیوارها

پوشش دیوارها در این دوره از مرمر و طلا و کاشی‌های معرق بود. دیوار قبله دارای 14 پنجره مشبک بود که منقش و طلاکاری شده بود. بالای آن سوره های کوتاه قرآن نگاشته شده بود. تزیینات دیوارها در این دوره وجه تمایز آن با دوره‌های پیشین است. در منابع از معرق کاری و استفاده از طلا و به کاربردن نقوش درخت و شاخ و برگ آن در تزیین دیوار نام برده شده است.

ارتفاع دیوار غربی کمی کمتر از 2 ذارع (حدود95 سانتی متر) و دیوار شرقی 2 ذراع و چها انگشت (حدود110 سانتی متر) ذکر شده است. علت این اختلاف ارتفاع نیز این بوده که دیوار شرقی در جهت جریان سیل واقع بود.

سقف

مسجد دارای دو سقف بود، یکی در بالای آن دیگری قرار داشت. سقف زیرین به ارتفاع 23 ذراع (11/45متر) و سقف بالایی به ارتفاع 25 ذراع (12/45متر) بود.

درها

مسجد دارای چهار باب اصلی: باب السلام، باب الرحمه در دیوار غربی و باب النسا، باب جبرئیل در دیوار شرقی بود.

درباره افزودن درهای جدید در منابع اختلاف نظر وجود دارد برخی افزودن 20 در به مسجد النبی را به ولید بن عبدالملک منسوب دانسته و برخی آن را متعلق به دوره عباسی می‌دانند. برخی نیز ساخته شدن دو در در دیوار شمالی واقع در چپ و راست محراب را به این دوره منتسب می کنند.

مقصوره

مقصوره‌ای ساخته شد که امام جماعت در آن نماز بگزارد. مقصوره از چوب ساج ساخته و سقف آن با فسیفسا مزین شد. تعاریفی که از فسیفسا در منابع آمده چنین است: چیزی شبیه موزاییک با تکه های مرمر، نگین های طلا، کاشی معرق

سقف مقصوره در این دوره ساخته شد. این سقف بالای محراب قرار داشت و از دیگر سقف‌های جناح جنوبی متمایز بود.برخی منابع محل مقصوره را در اطراف چشمه(دریچه نور) بالای محراب دانسته‌اند.

در مورد ارتفاع سقف مقصوره اقوال مختلفی وجود دارد برخی آن را 2 ذراع دانسته و برخی این اندازه را متعلق به سطح خود مقصوره ذکر کرده‌اند.

محراب

محراب مجوف (تو خالی) در این دوره ایجاد شد. پیش از این محراب به نحوی که در دیوار کنده شده باشد وجود نداشت. طاق محراب دارای قوس هایی بود که از طلا پوشیده شده بود. زیر طاق محلی قرار داشت که پیامبر هنگام قیام از سجود بر آن تکیه می کرد. به نقل از منابع آینه ای مربعی شکل در وسط محراب قرار داشت که از آن عایشه دانسته شده بود. در سمت راست محراب دری قرار داشت که امام جماعت از آن وارد و خارج می شد. در سمت چپ نیز دری بود که با صفحه های آهن محکم شده بود. بین این دو در راهی مسطح قرار داشت.

مأذنه

در این دوره مأذنه به شکل مجوف (تو خالی، میان تهی) ساخته شد. در هر زوایه ای مأذنه ای ساخته شد با پایه 8 در 8 ذراع( در حدود 4در 4 متر). درباره ارتفاع مأذنه ها اقوال مختلفی بیان شده، برخی ارتفاع آن ها را 55 ذراع(27متر) یا 60 ذراع(30متر) و برخی با بیان جزییات بیشتر ارتفاع مأذنه های جنوب شرقی و شمال شرقی را 55 ذراع و مأذنه شمال غربی را 53 ذراع ذکر کرده اند. به نقل از منابع مأذنه واقع در زاویه جنوب غربی به امر سلیمان بن عبدالملک به واسطه اینکه مشرف بر محل سکونتش بود از بین رفت.

برخی ویژگی‌های معماری

برخی ویژگی‌های معماری مسجد بعد از بازسازی در عصر ولید بن عبدالملک به شرح زیر است:‌

• در این دوره شکل طاق ها جناغی بود و این طاق ها صحن را دور می‌زد. بر سر دیوارها نیز گنگره قرارداشت. نصب ناودان بر روی بام نخستین بار در این دوره صورت گرفت .

• اساس و پی، از سنگ نقش دار ساخته شد و آهک و گچ نیز در ساخت آن بکار رفت.
• ستون‌ها، از قطعات سنگ نقش دار ساخته شد و در آن‌ها آهن پوشیده از سرب به کار رفت. پای ستون ها مربع شکل و سر ستون‌ها طلا کاری شده بود. بدنه ستون‌ها با رنگ سفید صیقلی شد.
• سقف مسجد، از ساج ساخته و روی پل‌های چوبی متکی به ستون‌ها قرار گرفت.
• روی دیوار قبله سوره فاتحه و نیز از سوره شمس تا آخر سوره الناس نگاشته شد.
• کف صحن مسجد با سنگریزه پوشانده شد.

ناظر و مهندس ساخت

در منابع صالح بن کیسان به عنوان ناظر بازسازی آن ذکر شده است. نام مهندس بنا نیز محمدبن جعفربن وردان گفته شده است.

منابع

• العقد، ابن عبد ربه، قاهره، 1293ه.ق

• بحوث تاریخیه: عماره المسجد النبوی الشریف، محمد حمزه اسماعیل الحداد، 1419ه.ق- 1999

• تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ناجی محمدحسن القادر الانصاری، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، مشعر

• المدينه المنوره تطورها العمراني و تراثها فی المعماری،‌صالح لمعی مصطفی، دارالنهضه العربیه، بیروت، 1981م

• وفاءالوفا باخبار دارالمصطفی،علی بن عبدالله سمهودی، تحقیق قاسم السامرائی، ج2، موسسه الفرقان للتراث الاسلامی، 1422ه.ق -2001