حیره
 | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| کشور | عراق |
| استان | نجف |
| جمعیت کل | تا ۷ هزار گزارش شده‌است. |
| زبان | سریانی |
| نژاد | عربی |
| ادیان | مسیحی و دیگر ادیان |
| اطلاعات تاریخی | |
| سال تأسیس | سده سوم میلادی |
| پیشینه اسلام | پس از فتح توسط سپاه اسلام |
حیره شهری در جنوب شرقی نجف کنونی، کنار دریاچه ای به نام نجف قرار داشت. فاصله آن با کوفه 6کیلومتر گزارش شده است. پیدایش شهر حیره را به اوایل سده سوم میلادی دانسته‌اند. بنابر منابع تاریخی نخستین مکانی که در عراق به تمدن شهر نشینی روی آورد؛ شهر حیره بود. بیشتر ساکنین حیره مسیحیان نسطوری بودند که زبانشان سریانی بوده است. حاکمان حیره از قبایل مختلفی بودند؛ از جمله لخمیان وبنی‌نصر و بنی‌تمیم و غیره. حاکمان این شهر با برخی قبیله ها صلح و با برخی هم به جنگ می پرداختند. حیره به خاطر نزدیکی که به شهر کوفه داشت در زمان امام علی (ع) و قیام مختار و قیام زید بن علی مورد توجه قرار داشت. از زمانی که شهر کوفه تاسیس شد حیره به تدریج رو به زوال و نابودی کشیده شد.
موقعیت
شهر حیره، در جنوب شرقی نجف کنونی و کنار دریاچه‌ای به نام نجف[۱]. قرار داشت. مسعودی تاریخ‌نگار، فاصله بین کوفه و شهر حیره را سه میل گزارش کرده‌است.[۲]
علت نامگذاری
در منابع کهن دربارۀ سبب نامگذاری حیره اختلاف‌نظر است. برخی آن را مشتق از «حَیر» به معنای منزلگاه، و گروهی دیگر از «تحیّر» به معنی سرگردان شدن، دانسته‌اند.[۳] برخی محققان معاصر برآن‌اند که حیره همان واژۀ «حرتا» یا «حرثا»، به معنی اردوگاه یا لشکرگاه استخطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ منابع بدون نام باید محتوا داشته باشند (زرین‌کوب، ۲۲۸؛ مشکور، جغرافیا ... ، ۸۶۵ ؛ آیلرز، 487؛ بازورث، 597)
پیش از شکل‌گیری شهر حیره، مردم آن منطقه خیمه‌نشین بودند، تا این که خیمه‌نشین‌ها گرد هم آمده، اردوگاه ثابت امیران لَخمی شکل گرفت و به تدریج، شهر پدید آمد. از این روی، این شهر به حیره یعنی اردوگاه و مجموعه‌ای از خیمه‌ها نامیده شد. (دائره المعارف فارسی ج۱، ص ۸۷۳)به این شهر، «حیرة النجف» نیز گفته می‌شد؛ چون حیره، در منطقه نجف، در فاصله سه میلی کوفه قرار داشت.[۳ حیره، فرهنگنامه زیارت، فصلنامه زیارت، شماره ۵، ص۱۰.
از شکل‌گیری تا سرانجام
پیدایش
در اوایل سده سوم میلادی شماری از طایفه‌های عرب در پایان دوره اشکانیان، به عراق هجرت کردند.[یادداشت ۳][۴] حیره در تاریخ و ادبیات عرب نیز به داشتن آب و هوای سالم، زمین‌های حاصلخیز، باغ‌های پرمیوه، و جویبا‌رهای زیاد شهرت داشت.[رجوع کنید به ابن‌فقیه، ص 262؛ حمزه اصفهانی، ص 97؛ بکری، 1992، ج 1، ص 360]این مهاجرین، به تدریج روستاها و قلعه‌هایی بنا کردند که از پیوستن آنها به یکدیگر، شهرهایی پدید آمد.5} کوفه پیدایش شهر اسلامی، ص ١۶و ١٧.]
نظام سیاسی
حاکمان حیره، تعدادی از لخمیان، بنی نصر، غسّانیان، بنی تمیم، کِنده و ایرانیان بودند. این افراد در مجموع حدود۵۲۳ سال حکومت کردند.[ مسعودی، التنبیه والاشراف، ص ١۶٧.] بیشترین دوره حکومت حیره، نزدیک به ۳۰۰ سال، دست اعراب بنی‌لَخم بود. آنها بنیانگذار حکومت حیره بوده و از سوی فرمانروایان ساسانی حمایت می‌شدند؛ زیرا لَخمیان سدّی میان ایران و اعراب پدید آورده و از تجاوز قبلیه‌های بدوی به مرزهای ایران جلوگیری می‌کردند. [حمزه بن حسن اصفهانی سنی مسلوک الارض. . . ، ص ٧۴ و ٧٣، اخبار الطوال، دینوری، ص ١٠٩؛ عبدالحسین زرین‌کوب، تاریخ ایران بعد از اسلام، ص ٢٣٠ و ٢٢٩.]
صلح و جنگ
در سده پنجم و ششم میلادی قدرت نظامی حیره افزایش یافت. بنی لخم که اولین حاکمان حیره بودند، با قبیله بکر وقبیله های سلیم و هوازن و اعضای طایفه نمیر و بنی تمیم متحد شدند.[۷ کوفه پیدایش شهر اسلامی، ص ١٨.] در این دوره، حیره گسترش پیدا کرد که سواحل جنوبی فرات تا بادیةالشام، واقع در غرب عراق کنونی را دربر می‌گرفت.[۸ اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران، ص ١٨۶- ١٨۵.] در دوره عمر بن خطاب، خلیفه دوم و در جریان فتوحات وی، خالد بن ولید، سردار سپاه اسلام حیره را محاصره کرد. محاصره حیره، در سال ۱۲ق. پس از نبرد نهر الدم رخ داد. این محاصره، با صلح بین اهل حیره و مسلمانان با دو شرط به سود مسلمانان به پایان رسید؛ یکی پرداخت جزیه و دیگری شورش نکردن علیه مسلمانان. با این دو شرط حیره، توسط سپاه اسلام فتح شد.[یادداشت ۷][۱۰بلاذری، فتوح البلدان، ص ٢۴۴؛ تاریخ طبری، ج ۴، ص ١۴٨١ و ١۴٨٠؛ کامل ابن اثیر، ج ٣، ص ١٢٧٩ و ١٢٧٨؛ دینوری، اخبار الطوال، ص ١١٧.] مسلمانان، پس از چندی با دخالت رستم فرخزاد، سردار ایرانی، حیره را از دست دادند، ولی دوباره به فرماندهی ابوعبیدة بن مسعود ثقفی حیره را فتح کردند.[یادداشت ۸][۱۱]فتوح البلدان، ص ١٨؛ محمد حمیدالله، وثائق، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، ص ٣١٠ و ٣٠٩؛ س.ج. تقی‌زاده، از پرویز تا چنگیز، ص ٣. براساس منابع تاریخی، حاکمان حیره با بعضی از دولت ها نزاع وجنگ داشتند؛ از قبیل شیوخ غسانی (ویل دورانت تاریخ تمدن، ج ۴، بخش اول، ص ١٩٩، تاریخ یعقوبی، ج اول، ص ٢٠٣.)ودولت بنی کنده (احسان یارشاطر و دیگران، تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان، ج سوم، قسمت اول، ص ٧١۵.)وبا بعضی از دولت ها متحد بودن از قبیل ساسانیان (تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی ساسانیان، ج ٣، قسمت اول، ص ٧١٢ و ٧١١.)و دولت حمیران(نینا پیگولوسکایا، اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران، ص ١٩٠و ١٨٩.)
دین و فرهنگ
حیره به علت موقعیت جغرافیایىاش محلِ برخورد و تماس فرهنگهاى ساسانى و یونانى ـ رومى و مسیحى بود.ابتدا خود از این فرهنگها تأثیر گرفت و سپس این فرهنگها را به اعراب ساکن در شبه جزیره عربستان منتقل کرد(جواد على، المفصل فى تاریخ العرب قبل الاسلام (بیروت، دارالعلم للملایین ـ بغداد، مکتبة النهضة، 1971م) ج 7، ص 296حیریان علاوه بر بت پرستی که دین اجدادی آنان بود(14غنیمه, الحیره (بغداد, دنکور الحدیثه, 1936م) ص 29 ـ 30.) با یهودیت و مسیحیت و زرتشتی گری و مانویت نیز آشنا بودند.(15) . غنیمه, همان, ص 29 به بعد) . بیشتر ساکنان حیره مسیحیان نسطوری بودند (الاعلاق النفسیه، ص ٢٢۶. )زبان سریانى براى مسیحیانِ حیره زبانِ علم و دین بود (جواد على (بیروت، دارالعلم للملایین ـ بغداد، مکتبة النهضة، 1978م) ج 6، ص 628 ـ 269. )
ویرانی
بر پایه گزارش‌های تاریخی، با تأسیس کوفه، حیات سیاسی و اجتماعی حیره در مسیر زوال افتاد، آبادانی در آن کاهش یافت و در اوایل حکومت معتضد عباسی کاملاً ویران شد.[ مسعودی، مروج الذهب، ج اول، ص ۴۶۵.] برخی گفته‌اند برای برپایی ستون‌های مسجد کوفه از سنگ‌های قصرهای حیره استفاده کردند.[14 لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، ص ٨٢ و ٨١.]
حیره در حکومت امام علی(ع)
هنگامى كه امير مؤمنان (عليه السلام) كوفه را مركز حكومت خويش قرار داد. حيره همچنان مورد توجه او، كارگزاران و يارانش بود. (سبط ابن جوزى، تذكرة الخواص، ص ١٠٨، على بن عيسى اربلى، كشف الغمه، ج اول، ص ٢٣٠.) امام علی(ع) سپاه خود را در محلی بین حیره و کوفه که «جَرَعه» نام داشت، بسیج و تجهیز می‌کرد. [ابن هلال ثقفى، الغارات، ص ١٠۶ و ١٠۵.]
حیره، پایگاه پیروان اهل بیت(ع)
بر طبق منابع تاریخی در جریان قیام مختار، او برای گرفتن کوفه اردوی خود را بین حیره و نجف به نام سبخه قرار داد. (کوفه پیدایش شهر اسلامی، ص ٢٧٣ و ٢٧٢.) ) و سال ۱۲۲ق در جریان قیام زیدبن علی در شهر کوفه، امیر کوفه به دلیل فعالیت های زید از آنجا خارج شد ودر حیره موضع گرفت. سپس درگیری شدیدی بین آنها و زید صورت گرفت که نتیجه آن به شهادت رسیدن زید بود. [ حسین کریمان، سیره و قیام زید بن علی*، ص ٢٧٧، ٢٩٧، ٢٩٩، ٣١٧؛ سید عبدالرزاق مقدم، رهبر انقلاب خونین کوفه، ترجمه عزیزالله عطاردی، ص ٢١٨.] خلفای عباسی شیعیان وسادات را مورد ظلم و ستم قرار می دادند آنها در شهر حیره بسیاری از شیعیان و سادات را زندانی یا به شهادت رساندند. (تاریخ یعقوبی، ج دوم، ص ٣۵٣، ٣۵٧، ٣۶٠، ٣۶۵.)منتصرعباسی وقتی به خلافت رسید دستور داد که دیگر کسی متعرض شیعیان حیره نشود. (مروج الذهب، ج ٢، ص ۵۴٢.)
حیره در روایات
در روایات است که امام علی(ع) منطقه میان نجف تا حیره را به چهل هزار درهم از دهقانان خرید و برای این معامله، شاهدانی گرفت؛ چون می‌دانست مدفن او در این منطقه خواهد بود.[ بحار الأنوار، ج ٢٢ ص ٣۶. ]امام صادق(ع) نیز قبر امام علی(ع) را در منطقه بین حیره و نجف معرفی می‌کرد و به زیارت می‌رفت.[کامل الزیارات، ص ٣۴].به گفته عبدالله بن سنان، وقتی امام صادق(ع) در حیره بود، بارها به زیارت آن محل رفته، آن را قبر علی بن ابیطالب(ع) معرفی می‌کرد.[کافی، ج ١ ص ۴۵۶]