هجرت

هجرت در اسلام به خروج از دارالکفر به سوی دارالایمان برای حفظ دین و در امان ماندن از آزار گفته می‌شود و هم به مهاجرت جغرافیایی (مانند هجرت به مدینه) و هم به ترک گناه و بازگشت به سوی خدا اطلاق می‌شود. قرآن در آیات متعددی بر لزوم هجرت تأکید کرده و برای مهاجران پاداش اخروی و دنیوی وعده داده است.

هجرت در تاریخ اسلام یادآور هجرت پیامبر عظیم الشأن اسلام (ص) از مکه به مدینه است که نقطه عطفی در تاریخ اسلام بود. این هجرت، زمینه‌ساز تشکیل اولین حکومت اسلامی و گسترش اسلام شد و مبدا تاریخ اسلام نیز قرار گرفت. هجرت پیامبر از مکه به مدینه با دور زدن مسیر معمول و پنهان‌شدن در غار ثور انجام شد و بازگشت به کفر پس از هجرت (تعرّب بعد الهجره) در اسلام نهی شده است

اصطلاح شناسی

واژه هجرت، اسم مصدر و از ریشه هجر به معنای ترک ( ضد وصل )، دور شدن و جدا شدن ،قطع رابطه و فاصله گرفتن از چیزی یا کسی است. و در اصطلاح اسلامی، خروج از دار الکفر به سوی دار الایمان یا دار الخوف به سوی دار الامن، به منظور حفظ دین و داشتن آزادی عمل بیشتر در انجام فرایض یا در امان ماندن از آزار و اذیت مشرکین و کفار است.

اقسام هجرت

مفهوم هجرت در ادبیات اسلامی، هم برای مهاجرت جغرافیایی از سرزمینی به سرزمین دیگر استفاده شده که یادآور هجرت مسلمانان از مکه به مدینه است و هم از این واژه برای ترک گناه و بازگشت به سوی خدا استفاده شده است. برای نمونه در احادیثی از رسول خدا بهترین هجرت، دوری از گناه دانسته شده است.

هجرت در قرآن

قرآن کریم در آیات متعددی بر اهمیت هجرت در راه خدا تأکید کرده است. در آیه ۲۱۸ سوره بقره، مؤمنان مهاجر و مجاهد، امیدوار به رحمت و آمرزش الهی معرفی شده‌اند. آیات ۹۷ و ۱۰۰ سوره نساء، سرنوشت تلخ کسانی را که با وجود توانایی، از هجرت خودداری کرده‌اند، بیان می‌کند و وعده پاداش اخروی و گسترش رزق و روزی را به مهاجران می‌دهد. آیه ۷۲ سوره انفال، مهاجران و انصار را اولیای یکدیگر می‌داند و دوستی با کسانی که هجرت نکرده‌اند را تا زمانی که هجرت نکنند، بی‌فایده می‌خواند. همچنین در آیه ۵۶ سوره عنکبوت، با اشاره به وسعت زمین خداوند، بر لزوم هجرت از محیطی که معصیت خدا در آن فراوان است، تأکید شده است. این آیات در مجموع نشان‌دهنده جایگاه رفیع هجرت به عنوان یک تکلیف شرعی و عامل نجات و پیشرفت مؤمنان است.

هجرت مسلمانان

مسلمانان در دوران ابتدایی اسلام، به دلیل فشار و آزار مشرکان مکه، دو هجرت مهم را تجربه کردند. نخستین هجرت به حبشه صورت گرفت. نجاشی، پادشاه عادل حبشه، با پذیرش مسلمانان، به آنان پناه داد و این اقدام، اولین مواجهه یک حکومت خارجی با اسلام بود که منجر به گسترش پیام آن در ورای شبه‌جزیره عربستان شد. برخی هجرت به حبشه را در دو نوبت می‌دانند به این معنا که در سال پنجم مسلمانان به حبشه هجرت کردند، سپس بازگشتند و پس از آن مجددا به حبشه رفتند.

هجرت دوم به مدینه بود که نقطه عطفی در تاریخ اسلام محسوب می‌شود، با دعوت مردم یثرب (مدینه) از پیامبر(ص) آغاز شد و منجر به تشکیل اولین حکومت اسلامی و ایجاد جامعه‌ای مستقل برای مسلمانان شد.

هجرت مسلمانان به مدینه

پس از افزایش فشارهای مکیان بر مسلمانان و بیعت عقبه اولی و ثانیه که گروهی از مردم مدینه به اسلام گرویدند و به دفاع از پیامبر اسلام(ص) و مسلمانان متعهد شدند. پیامبر(ص) تصمیم به مهاجرت مسلمانان از مکه به مدینه گرفت و مهاجرت مسلمانان به مکه آغاز شد. گروه مسلمانانی که از مکه به مدینه رفتند و در آنجا سکونت یافتند به مهاجران شهرت یافتند، در تمایز با انصار که مسلمانان مدینه بودند.

مسیر هجرت پیامبر(ص)

مشرکان مکه در پی شروع مهاجرت مسلمانان به مدینه تصمیم به قتل پیامبر(ص) گرفتند. با اطلاع از توطئه مشرکان، پیامبر مخفیانه از مکه به قصد مدینه خارج شد.برخی بر آنند که رسول خدا (ص) در شب پنجشنبه اول ماه ربیع الاول سال چهاردهم بعثت از مکه بیرون رفت اما مَقدِسی می‌نویسد: حضرت شب دوشنبه سه روز به آخر صفر [ سال چهاردهم بعثت ] وارد غار ثور شد و پس از آن که سه روز در میان غار پنهان بود، شب پنجشنبه اول ربیع الاول از غار ثور بیرون آمد و رهسپار مدینه شد و ۱۲ روز در راه بود و از بیرون آمدن از خانه تا رسیدن به قبا و مدینه، ۱۵ روز طول کشید.

پیامبر (ص)، برای هجرت به مدینه نه از مسیر معمول کاروان‌ها بلکه در تاریکی هوا راه بلد و راهنمایی عبدالله بن اریقط را اختیار کرد تا از بیراهه طی طریق کنند. مسیر هجرت پیامبر: مکه، غار ثور، عُسفان، اَمَج، رابغ رمل، ثنیه المره (المرار)، مدلجه حجاج، جداجد (جباجب)، ذو سلم ، عَرَج، بطن رئم (بطن ریم)، ملل و قباء بود.

تَعَرُّب بعدَ الهجره

« تَعَرُّب بعد الهجره » در اسلام نهی شده و از گناهان بزرگ دانسته شده است. بدین معنا که انسان پس از قبول دین و یا حفظ دین و هجرت به مکان مناسب، باز به مکان اول بازگردد یا به مکان دیگری برود که دینش در معرض خطر قرار گیرد. همچنین گفته شده این عبارت به معنای بازگشت به جهالت و نادانی است. در دیدگاهی شیعی از امام صادق(ع) مُتَعَرِّب بعدَ الهجره کسی است که بعد از معرفت نسبت به ولایت اهل بیت (ع) از ایشان دست بکشد. امام علی (ع) نیز در یکی از خطبه‌های نهج البلاغه در مذمت مردم کوفه می‌فرماید: «صِرتُم بعد الهجره اعرابیا»  شما پس از هجرت، اعرابی ( بادیه نشین ) شده‌اید.

منابع

اطلس قرآن، د. شوقی ابوخلیل، ترجمه محمد کرمانی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۸۹ ؛ البدء و التاریخ، مقدسی مطهر بن طاهر (م۵۰۷ ق )، پورسعید، مکتبه الثقافه الدینیه بی تا؛ البدایه و النهایه، ابن کثیر اسماعیل بن عمر (م۷۷۴ق )، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۷؛ تاریخ پیامبر اسلام ، آیتی محمد بن ابراهیم، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۹؛ التاریخ القویم لمکه و بیت الله الکریم ، کردی محمد طاهر (م۱۴۰۰ق)، بیروت ،دار خضر، ۱۴۲۰ ؛ تاریخ الیعقوبی، یعقوبی احمد بن ابی یعقوب (م بعد از۲۹۲ ق)، بیروت، دار صادر، بی تا؛ داستان دوستان،محمدی اشتهاردی محمد، قم، دفتر تبلیغات اسلامی،1370؛ سبل الهدی و الرشاد فی سیره خیر العباد، صالحی شامی محمد بن یوسف (م۹۴۲ ق )، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و ...، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴؛ السیره الحلبیه فی سیره الامین المامون، حلبی علی بن ابراهیم (م 1044ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۷؛ السیره النبویه، ابن هشام عبدالملک(م ۲۱۸ق)، تحقیق مصطفی السقا و...،بیروت، دار المعرفه بی تا؛ الصحیح من سیره النبی، عاملی جعفر مرتضی (م1441ق)، قم، دار الحدیث، 1385؛ گناهان کبیره، شهید محراب آیت الله دستغیب سید عبدالحسین، تهیه و تنظیم سید محمد هاشم دستغیب،شیراز، کانون تربیت، بی تا؛ لسان العرب، ابن منظور محمد بن مکرم (م711ق)، قم، نشر ادب الحوزه، 1405؛ مسالک الاَفهام الی آیات الاحکام، فاضل جواد جواد بن سعید(م1065ق)، تصحیح محمد تقی کشفی و... ،تهران، مرتضوی، 1365ش؛ منتخب میزان الحکمه، ریشهری محمد، تلخیص سید احمد حسینی، قم، دار الحدیث، 1422؛ منهج الصالحین فی الزام المخالفین، کاشانی فتح الله بن شکر الله(م988ق)، تصحیح میرزا ابوالحسن شعرانی، تهران، کتابفروشی اسلامیه ، بی تا؛ الهجره النبویه من خروجه من مکه الی استقراره بالمدینه، طرهوبی کعبی محمد بن رزق، جده، مکتبه العلم، 1414. مهاجرت به حبشه، محمد فارس الجمیل، ترجمه علیرضا ذکاوتی، قم، کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، بی‌تا.