مهاجران (صدر اسلام)
معنای واژه
مهاجر از ریشه «هَجَرَ» در زبان عربی است که به معنای ترک کردن و فاصله گرفتن است. در اصطلاح اسلامی، مهاجر کسی است که برای حفظ دین خود از وطن خویش کوچ کند و به دیاری دیگر برود.
مهاجران
مهاجران (عربی: مهاجرین) عنوانی است که در تاریخ صدر اسلام به مسلمانانی داده شد که در آغاز دعوت پیامبر اسلام(ص)، به سبب فشارها و آزار مشرکان مکه، سرزمین خود را ترک کرده و به حبشه یا مدینه هجرت کردند. در مقابل آنان، گروهی از مسلمانان مدینه که از این مهاجران پشتیبانی کردند، انصار نامیده شدند.
اقسام مهاجران
مهاجران به حبشه
پس از بعثت پیامبر اسلام(ص) و افزایش فشار قریش بر تازه‌مسلمانان، به دستور آن حضرت دو بار هجرت به حبشه انجام گرفت[۱]:
- هجرت نخست (سال پنجم بعثت): حدود ده نفر به همراه همسرانشان، از جمله عثمان بن مظعون (به نقلی سرپرست گروه)، عثمان بن عفان، زبیر بن عوام و مصعب بن عمیر راهی حبشه شدند.[۲]
- هجرت دوم: با سرپرستی جعفر بن ابی‌طالب، ۸۳ مرد به همراه خانواده‌هایشان به حبشه مهاجرت کردند.[۳]
قریش تلاش فراوان کرد تا نجاشی، پادشاه حبشه، را به بازگرداندن مهاجران وادار سازد، اما این کوشش بی‌ثمر ماند.[۴]
مهاجران به مدینه
پس از بیعت عقبه اول و دوم و با شدت گرفتن فشار مشرکان، پیامبر(ص) به مسلمانان اجازه داد به مدینه هجرت کنند.[۵] نخستین مهاجران را برخی عبدالله مخزومی دانسته‌اند.[۶] بنابر برخی نقلها، مصعب بن عمیر به عنوان آموزگار قرآن و احکام به مسلمانان مدینه، نخستین مهاجر بوده است.[۷] پیامبر(ص) نیز پس از 13 سال تبلیغ اسلام در مکه، درپی توطئه مشرکین قریش برای قتلش، در سال چهاردهم بعثت، به مدینه مهاجرت کرد. او در ربیع‌الاول سال چهاردهم بعثت، پس از ماندن در غار ثور، رهسپار مدینه شد و از آن پس هجرت به مدینه، مبنای تاریخ هجری مسلمانان قرار گرفت.[۸]
شمار مهاجران
گزارش‌های تاریخی شمار مهاجران را متفاوت ذکر کرده‌اند:
- ابن عبدالبر حدود ۷۰ زن و مرد را نام برده است.[۷]
- در برخی منابع، تعداد مهاجران و انصار که با هم پیمان برادری بستند، ۳۰۰ نفر آمده است.[۸]
- در جنگ بدر ۸۶ تن از مهاجران حضور داشتند.[۹]
- در فتح مکه، شمار مهاجران را تا ۷۰۰ نفر ذکر کرده‌اند.[۱۰]
مهاجران در قرآن
در قرآن کریم بارها از مهاجران یاد شده است:
- به‌صورت مستقیم: «المهاجرین» (توبه: ۱۰۰، ۱۱۷؛ نور: ۲۲؛ احزاب: ۶؛ حشر: ۸).
- به‌صورت «الذین هاجروا» یا مشابه آن (آل‌عمران: ۱۹۵؛ نحل: ۴۱، ۱۱۰؛ انفال: ۷۴، ۷۵؛ توبه: ۲۰).
- درباره زنان مهاجر نیز در سوره احزاب (آیه ۵۰) و ممتحنه (آیه ۱۰) یاد شده است.[۱۱]
در این آیات، مهاجران ستوده و وعده پاداش الهی به آنان داده شده است.
مهاجران نخستین
آیه «السابقون الاولون من المهاجرین و الانصار» (توبه: ۱۰۰) به مهاجران نخستین اشاره دارد. مفسران در تعیین مصداق آنان دیدگاه‌های گوناگونی دارند:
- کسانی که پیش از تغییر قبله اسلام آورده و هجرت کردند.
- بیعت‌کنندگان رضوان در حدیبیه.
- اهل بدر از مهاجر و انصار.
- مسلمان‌شدگان پیش از هجرت پیامبر(ص).[۱۲]
علامه طباطبایی، با جمع‌بندی، این عنوان را بر کسانی تطبیق می‌دهد که پیش از بدر ایمان آورده و هجرت کرده‌اند.[۱۳]
فضیلت مهاجران
در منابع حدیثی، روایات فراوانی درباره فضیلت مهاجران آمده است. از جمله:
- برخی مفسران نزول آیه «کُنتم خیرَ أمةٍ أُخرِجَت لِلنّاس» (آل عمران: ۱۱۰) را درباره آنان دانسته‌اند.[۱۴]
- در شأن نزول آیات ۳۴ و ۳۵ سوره فاطر، مهاجران کسانی معرفی شده‌اند که بی‌حساب وارد بهشت می‌شوند.[۱۵]
البته مفسران یادآور شده‌اند که این مدایح ناظر به وفاداری مهاجران به اسلام و عدم انحراف پس از پیامبر(ص) است.
پیشینه تاریخی
در سال‌های نخستین بعثت، قریش سخت‌ترین فشارها را بر مسلمانان وارد آورد. پیامبر(ص) گروهی از یاران خود را به سرپرستی جعفر بن ابی‌طالب به حبشه فرستاد که به «مهاجرت اول» و «مهاجرت دوم به حبشه» مشهور شد.
مهم‌ترین هجرت، هجرت پیامبر(ص) و مسلمانان از مکه به مدینه در سال ۶۲۲ میلادی بود که سرآغاز تشکیل جامعه اسلامی و تقویم هجری قمری به شمار می‌رود.
جایگاه در قرآن و سنت
در قرآن کریم بارها از مهاجران یاد شده و برای آنان پاداش‌های معنوی وعده داده شده است:
«وَالسّابِقونَ الأَوَّلونَ مِنَ المُهاجِرینَ وَالأَنصار...» (توبه: ۱۰۰)
پیامبر اسلام(ص) نیز همواره مهاجران را در کنار انصار ستود و پیوند برادری میان آنان برقرار ساخت.
اهمیت هجرت
هجرت مهاجران نقطه عطفی در تاریخ اسلام است؛ زیرا:
- از پراکندگی مسلمانان جلوگیری کرد.
- زمینه‌ساز تشکیل نخستین حکومت اسلامی شد.
- پیوند میان مهاجران و انصار، نمونه‌ای از همبستگی دینی و اجتماعی در تاریخ اسلام است.