حجر الأسود و جایگاه آن در فقه (کتاب)

حجر الأسود و جایگاه آن در فقه، اثر رضا عندلیبی در موضوع فقه، به زبان فارسی و در یک جلد به چاپ رسیده است. کتاب «حجر الأسود» اثری است تحلیلی-تاریخی که به بررسی جامع حجرالأسود (سنگ سیاه) در کعبه، با تمرکز ویژه بر جایگاه آن در فقه اسلامی و همچنین ابعاد تاریخی، کلامی و باستان‌شناختی می‌پردازد. این اثر به زبان فارسی نوشته شده و به دلیل رویکرد بینارشته‌ای و استناد به منابع فراوان، به عنوان منبعی ارزشمند برای محققان حج و زیارت شناخته می‌شود.

گزارش محتوا

در دیباچه که توسط گروه فقه و حقوق پژوهشکده حج و زیارت نگاشته شده است، آمده است: «حجرالأسود، این سنگ مقدس که قدمتی به قدمت تاریخ بشریت دارد، دارای پیشینه‌ای تاریخی و احکام و مناسک فقهی است که شناخت آن در انجام هرچه بهتر فریضه نورانی و متعالی حج مؤثر می‌باشد.

گروه فقه و حقوق پژوهشکده حج و زیارت، در ادامه بررسی نمادهای مسجدالحرام و نقش فقهی آنها تصمیم گرفت جایگاه حجرالاسود را نیز از نظر فقهی بررسی کند. به همین خاطر انجام این پروژه را به یکی از اعضای هیئت علمی گروه، جناب حجت‌الاسلام‌والمسلمین «رضا عندلیبی» سپرد. ایشان در این نوشتار به تبیین این موضوع فقهی پرداخته و تحقیقی جامع با عنوان «حجرالأسود و جایگاه آن در فقه»، به رشته تحریر درآورده است».

نویسنده در مقدمه، به جایگاه و اهمیت مسجدالحرام و نقش حجرالأسود در واجبات و مستحبات اعمال و مناسک حج و عمره اشاره کرده و خاطرنشان نموده که چون کتابی جامع و مستقل پیرامون احکام حجرالأسود نوشته نشده، لذا وی در این کتاب جایگاه آن را در فقه بررسی کرده است.

در فصل اول این اثر، به شناخت مفاهیم کاربردی کتاب، همچون حجرالأسود، استلام، رکن، فقه و بیان مطالب کلی مربوط به بحث، همچون اهمیت حجرالأسود و تاریخچه آن از منظر روایات، پردارخته شده است.

در فصل دوم، به بررسی جایگاه حجرالأسود در طواف پرداخته شده و پس از آن در فصل سوم، فلسفه و آثار استلام حجر، حکم، کیفیت، محدوده آن و سرایت این احکام به ارکان دیگر کعبه بررسی شده است. در فصل پایانی کتاب نیز مستحبات دیگر حجرالأسود بیان شده است.

باید توجه داشت که تمامی این مطالب، با تکیه بر دلایل متقن فقهی و روایات معتبر اهل‌بیت(ع) بوده و صرفا از بعد فقهی بررسی شده است. البته لازم است خاطرنشان شود که در بررسی سندی روایات، برای جلوگیری از تطویل، از تصریح به وثاقت یا عدم اثبات وثاقت روات، پرهیز شده و تنها نتیجه رجالی بررسی سند، در ضمن عنوان روایت ذکر شده است.

معرفی کلی کتاب

این کتاب کوششی است برای پاسخگویی به پرسش‌های متعدد درباره حجرالأسود، از منظرهای گوناگون. عندلیبی نه تنها به گردآوری روایات و احکام فقهی بسنده نکرده، بلکه با نگاهی نقادانه و پژوهشی، به واکاوی صحت و سند روایات، تحلیل تاریخی رویدادها و حتی بررسی فیزیکی خود سنگ پرداخته است. این رویکرد، کتاب را از بسیاری از آثار مشابه که صرفاً جنبه روایی-فقهی دارند، متمایز می‌سازد.

ساختار و محتوای کتاب

کتاب دارای دیباچه و مقدمه بوده و متن اصلی در چهار فصل است و بعضی از فصول در چندین گفتار و زیرعنوان تنظیم شده است.

ساختار کتاب در چند بخش اصلی و فصل‌بندی منظم ارائه شده است:

1. کلیات و مفاهیم:
   • تعریف حجرالأسود از نگاه لغوی و اصطلاحی.
   • جایگاه حجرالأسود در متون دینی (آیات و روایات).
   • بررسی فضایل و ویژگی‌های نقل‌شده برای سنگ سیاه (مانند «یمین الله فی ارضه»).
2. تاریخچه حجرالأسود:
   • بررسی داستان نصب حجرالأسود توسط حضرت ابراهیم (ع) و اسماعیل (ع).
   • وقایع دوران جاهلیت و جایگاه آن در نزد اعراب.
   • ماجرای شرکت پیامبر اکرم (ص) در نصب مجدد آن و معنای «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ» بودن آن.
   • تحلیل واقعه غارت و سرقت حجرالأسود توسط قرامطه و پیامدهای آن.
   • بررسی تعمیرات، آسیب‌ها و تغییرات ظاهری سنگ در طول تاریخ تا عصر حاضر.
3. جایگاه حجرالأسود در فقه (بخش اصلی کتاب): این بخش، هسته مرکزی پژوهش عندلیبی را تشکیل می‌دهد و به تفصیل به مسائل فقهی می‌پردازد:
   • استحباب استلام و تقبیل (لمس و بوسیدن): ادله فقهی وجوب یا استحباب این عمل از منظر مذاهب مختلف اسلامی (امامیه، شافعیه، حنابله و...).
   • کیفیت انجام استلام و تقبیل: نحوه صحیح انجام این عمل در طواف.
   • احکام شرایط خاص: مسائل مربوط به ازدحام، عدم دسترسی، استلام توسط زنان در حالت عادت ماهانه، استلام با دست چپ یا راست و استلام با ابزار (مانند عصا).
   • حکم تبرک و سوگند: بررسی احکام فقهی تبرک جستن به حجرالأسود و همچنین مسائل مربوط به سوگند خوردن به آن.
   • آیا حجرالأسود عبادت است یا علامت؟ نویسنده به تحلیل این سؤال کلیدی می‌پردازد که فلسفه تعظیم حجرالأسود چیست؟ آیا خود سنگ موضوعیت دارد یا آن که نشانه‌ای برای خداپرستی است؟ این بحث پاسخ علمی به شبهات درباره "بت بودن" سنگ است.
4. بررسی روایات و رفع شبهات: عندلیبی به بررسی سندی و محتوایی روایات مربوط به حجرالأسود می‌پردازد و روایات صحیح، ضعیف و جعلی را از هم تفکیک می‌کند. همچنین به شبهات تاریخی و اعتقادی حول محور حجرالأسود پاسخ می‌دهد.
5. بعد کلامی و عرفانی: بررسی جایگاه نمادین حجرالأسود در عرفان اسلامی و تفسیرهای عرفانی از روایات مربوط به آن.

جایگاه کتاب در فقه حج

کتاب «حجر الأسود» اثر رضا عندلیبی از چند جهت در حیطه فقه حج دارای اهمیت است:

• رویکرد تطبیقی: نویسنده به بررسی آرای فقهی مذاهب مختلف اسلامی (شیعه و اهل سنت) می‌پردازد و وجوه اشتراک و افتراق آن‌ها را نشان می‌دهد. این امر برای تقریب بین مذاهب و ارائه تصویری کامل از حکم شرعی مفید است.
• تلفیق فقه و تاریخ: عندلیبی نشان می‌دهد که چگونه وقایع تاریخی (مانند حادثه قرامطه) بر استنباط برخی احکام فقهی تأثیر گذاشته است.
• پاسخ به شبهات فقهی-کلامی: این کتاب به خوبی به پرسش‌ها و شبهات رایج درباره "فلسفه بوسیدن یک سنگ" با استدلال‌های فقهی، تاریخی و عقلی پاسخ می‌دهد و توضیح می‌دهد که این عمل، نه پرستش سنگ، بلکه تابعیت از فرمان خدا و تکریم یک نشانه الهی است.
• منبعی برای پژوهش‌های عمیق: این اثر به دلیل استنادات گسترده و تحلیل‌های دقیق، می‌تواند منبعی بسیار ارزشمند برای طلاب، فقها و پژوهشگران جهت تحقیق بیشتر در احکام مناسک حج باشد.

جمع‌بندی

کتاب «حجر الأسود» اثر رضا عندلیبی، بیش از آن که یک کتاب صرفاً روایی یا فقهی باشد، یک پژوهش علمیِ بینارشته‌ای است. این کتاب با پوشش ابعاد گوناگون تاریخی، فقهی، حدیثی و کلامی حجرالأسود، منبعی جامع و قابل اعتماد برای هر کسی است که می‌خواهد به درکی عمیق‌تر از این سنگ مقدس و جایگاه رفیع آن در مناسک حج دست یابد.

وضعیت کتاب

در پاورقی‌ها، منابع و پاره‌ای توضحیات ذکر شده است. فهرست مطالب در ابتدای کتاب و فهرست منابع در انتهای آن آمده است.

منابع

• حجر الأسود و جایگاه آن در فقه