اسرار طواف
اسرار طواف مجموعه‌ای از حکمت‌های گوناگونی پیرامون معنا و فلسفه چرخیدن به دور کعبه است که به ورای عمل ظاهری چرخیدن و حقیقت آن در منابع اسلامی می‌پردازد. طواف از بنیادی‌ترین اعمال حج و عمره است که در قرآن و سنت جایگاه برجسته‌ای دارد و در منابع فقهی، تفسیری، حدیثی و عرفانی، ابعادی برای آن بیان شده است. مجموعه این آموزه‌ها با عنوان «اسرار طواف» طرح شده‌اند.
اسرار طواف حامل پیام‌هایی در باب یکتاپرستی، فروتنی، یکپارچگی امت اسلامی، تربیت روح و یادآوری پیمان انسان با خداوند است؛ پیام‌هایی که این عبادت را در کنار سایر مناسک حج، به یکی از پرمعناترین جلوه‌های بندگی تبدیل کرده است.
طواف
طواف، هفت دور چرخیدن دور کعبه در مسجدالحرام است، که یکی از اعمال حج و عمره دانسته شده است.[۱]
اهمیت دانستن اسرار طواف
اهمیت آگاهی از اسرار طواف در این است که صرفِ چرخیدن بر گرد کعبه کافی نیست؛ مشرکان جاهلیت نیز طواف می‌کردند و قرآن آن را نکوهیده است.[۲] اگر زائر معنای طواف را نداند، ممکن است مانند جاهلان تنها حرکت ظاهری انجام دهد و حتی در حال طواف نیز به غیر خدا توجه کند و مرتکب گناه شود.[۳]
جایگاه طواف در قرآن و سنت
قرآن کریم در آیات مختلف به مسئله طواف اشاره کرده است؛ از جمله آیه‌ی «وَلْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ» و آیه‌ی توصیف‌کننده خانه خدا که مؤمنان را «عاکفین و رکع سجود» معرفی می‌کند.
در روایات نبوی و احادیث اهل‌بیت(ع) نیز بر فضیلت طواف تأکید فراوان شده و گاه از آن با عنوان «نماز» یاد شده است؛ عبادتی که پاکی، حضور قلب و تقرب به خداوند را در پی دارد.
اسرار توحیدی طواف
در نگاه بسیاری از مفسران و محققان، طواف جلوه‌ای از توحید عملی است.[۴] حرکت دایره‌ای همه حاجیان به دور یک مرکز، یادآور آن است که مقصد همه مؤمنان خداوند یکتا است و تفرّق و دوگانگی در مسیر بندگی جایی ندارد.
از جمله معانی توحیدی که برای طواف ذکر شده است:
- طواف به دور کعبه به منزله نماز است.[۵]
- یادآوری بنای کعبه به دست ابراهیم(ع) و تجدید پیمان با دین توحیدی.
- متمرکز کردن نگاه و توجه بر یک نقطه واحد، برای یادآوری مرکزیت خداوند در زندگی.
- ترک علایق پراکنده و وحدت‌بخشی نیّت در برابر خانه‌ای که خدا آن را «قیاماً للناس» قرار داده است.
اسرار اخلاقی و معنوی
منابع اخلاقی و تربیتی، طواف را تمرینی برای چند ارزش مهم معنوی می‌دانند:
- تواضع: حاجی در میان جمعیت فراوان و با لباس یکسان، نشانه‌ای از فروتنی در برابر خداوند را آشکار می‌کند.
- اخلاص: طواف عبادتی است که تنها برای خدا انجام می‌شود و هیچ انگیزه دنیوی در آن راه ندارد.
- همدلی و یگانگی: همه حاجیان با نظمی واحد و حرکتی هماهنگ، نوعی هم‌سویی و هم‌سرنوشتیِ مؤمنانه را تجربه می‌کنند.
- یاد قیامت: یکسانی لباس و تجمع بزرگ انسان‌ها، یادآور اجتماع عمومی در روز رستاخیز است.
اسرار عرفانی و رمزی طواف
در نگاه عرفانی، طواف نمادی از سیر باطنی انسان به سوی خدا معرفی شده است. مهم‌ترین اشارات عرفانی که در منابع آمده عبارت است از:
- به دور عرش: کعبه تمثیلی از عرش خدا و در امتداد بیت معمور است.[۶] پس طوافِ شایسته به دور کعبه، مقامات بالاتر را به دنبال دارد.[۴]
- شباهت به ملائکه:
- کعبه، قبله دل: عارفان کعبه را نماد مقصد روح و محور توجه قلبی می‌دانند.
- دور شدن از کثرت‌ها: حرکت دورانی طواف، نشانه عبور از پراکندگی‌ها و رسیدن به وحدت است.
- آغاز از حجرالاسود: سنگ سیاه در برخی نقل‌ها «محلّ میثاق» انسان با خدا دانسته شده است؛ آغاز طواف از آن، بازگشت به عهد نخستین تعبیر شده است.
- ذکر دائمی: استمرار حرکت در طواف نمادی از اتصال همیشگی بنده به یاد خداوند است.
سرّ عدد هفت در اشواط طواف
طواف در همه مذاهب اسلامی هفت شوط دارد. منابع فلسفی و تفسیری درباره این عدد توضیحات گوناگونی ارائه کرده‌اند:
- هماهنگی با نظام آفرینش، مانند اشاره قرآن به «هفت آسمان».
- کامل شدن یک دور عبادتی و رساندن عمل به نقطه تمامیت.
- هم‌سنخی این عدد با دیگر مناسک، مانند هفت‌بار سعی و هفت سنگریزه رمی جمرات.
منابع عرفانی نیز گاه این عدد را اشاره به مراحل هفت‌گانه سلوک معنوی دانسته‌اند، بدون آنکه معنای فقهیِ الزام‌آور داشته باشد.
حجرالاسود
در روایات، حجرالاسود «دست خداوند در زمین» خوانده شده است.[۷] آغاز طواف از آن را نشانه وارد شدن به حریم قدسی خانه خدا و تجدید پیمان با پروردگار دانسته‌اند[۸]
در منابع گفته شده است:
- دست زدن به این سنگ تعهدی است برای اینکه زائر دیگر دست خود را به گناه آلوده نکن.[۸]
- لمس یا اشاره به حجرالاسود به معنای تعظیمِ آغاز مسیر عبادت است.
- بازگشت به نقطه آغاز در پایان طواف، نمادی از کامل شدن چرخه عبودیت است.
- حجرالاسود یادآور آغاز انسانیت، میثاق الهی و نقطه شروع حرکت روحانی حاجی است.
طواف، حرکت جسم و جان
بر اساس بیان برخی حکمت‌ها، طواف تنها حرکت بدن نیست؛ بلکه هماهنگی جسم و جان در عبادتی واحد است. بدن به دور خانه خدا می‌گردد و دل در محضر پروردگار حاضر می‌شود و این هماهنگی، یکی از اسرار مهم معنویِ این عبادت شمرده شده است.
پانویس
منابع
- درسنامه مناسک حج محمد حسین فلاح زاده، تهران، مشعر، 1389ش..
- الحج و العمره فی الکتاب و السنه، محمد محمدی ری شهری، قم، دارالحدیث، ۱۳۷۶ش.
- بحار الانوار، محمد باقر المجلسی، تصحیح محمد باقر بهبودی و دیگران، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- عوالی اللئالی، محمد ابن ابی جمهوری، قم، سیدالشهداء، 1362ش.
- الامّ (الفقه‌الشافعی)، الشافعی، محمد بن ادریس، بیروت، بی‌نا، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، محمد بن احمد بن رشد (الحفید)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۱ق.
- بدائع الصنائع (الفقه‌الحنبلی)، علاءالدین بن مسعود الکاشانی، المصادر الفقهیه، بیروت، ۱۴۲۲ق.
- تذکرة الفقهاء، (علامه حلی) حسن بن یوسف بن مطهر، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۲۲ق.
- الجامع للشرایع، الحلّی، یحیی بن سعید، قم، مؤسسة سید الشهداء العلمیه، ۱۴۰۵ق.
- جواهر الكلام فى شرح شرائع الاسلام، النجفى، الشيخ محمد حسن، تهران، دار الكتب الاسلاميه، چاپ دوم، ١٣۶۵ش.
- الدروس الشرعيه في فقه الاماميه، شهيد اول، شيخ محمد بن مكى العاملى، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، چاپ دوم، ١۴١٧ق.
- الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، زین‌الدین العاملی (الشهید الثانی)، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۲۴ق.
- شرائع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام، محقق حلّی، نجم الدین جعفر بن حسن، تهران، منشورات الأعلمی، ۱۳۸۹ق.
- الفقه علی المذاهب الأربعه، عبدالرحمان الجزیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۴ق.
- الفقه علی المذاهب الخمسه، محمدجواد المغنیه، قم، مؤسسة دارالکتاب الاسلامی، ۱۴۲۲ق.
- الکافی فی فقه ابن حنبل (الفقه الحنبلی)، المصادر الفقهیه، (ابن قدامه) عبداللّٰه بن احمد بن قدامه، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- المبسوط، محمد بن احمد بن سهل السرخسی (-۴۸۳ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
- المصادر الفقهیه، علی‌اصغر مروارید، بیروت، دارالتراث، ۱۴۱۹ق.
- مناسک حج با حواشی مراجع، سید روح‌الله خمینی، تهران، نشر مشعر، ۱۳۸۵ش.
- مناسک نوین، آخوندی، مصطفی و انصاری، عبدالرحمان، تهران، محراب قلم، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.