زیدیه
زِیدیه، فرقه‌ای از شیعه است که به زید بن علی، فرزند امام زین‌العابدین(ع)، نسبت داده می‌شود و در قرن دوم هجری شکل گرفته است. زیدیه زید را امام می‌دانند و بر این باورند که تنها کسی می‌تواند امام باشد که علیه ستمگران قیام کند. این فرقه دارای چند شاخه، از جمله جارودیه و سلیمانیه، بود که امروزه از میان رفته‌اند.
زیدیه در اندیشه کلامی به به شیعه نزدیک هستند ولی امامت را تنها برای سه امام اول، علی، حسن و حسین(ع) به صورت صریح می‌پذیرند. زیدیه در تاریخ مکه و مدینه نقش موثری داشته‌اند، اما از قرن هشتم به بعد نفوذ آنها کاهش یافت.
زید بن على ویرایش
زِیدیه منسوب به زید فرزند امام زین العابدین(ع) است. قول مشهور در تاریخ ولادت و شهادت او سال 80 قمری تا 122 قمری است.[۱] زید در نوشته‌های دانشمندان امامیه ستوده شده[۲] و روایاتی در تمجید او وجود دارد.[۳] از زید آثار علمی در فقه و تفسیر باقی مانده است.[۴]
پیدایش زیدیه ویرایش
تاریخ پیدایش زیدیه، به قرن دوم هجرى باز می گردد. زیدیه پس از شهادت امام حسین(ع)، زید بن علی را امام می دانند و امام زین العابدین(ع) را تنها پیشواى علم و معرفت می شمارند؛ نه امام به معناى رهبر سیاسى و زمامدار اسلامى، زیرا یکى از شرایط امام از نظر آنان، قیام مسلحانه علیه ستمگران است.[۵] گروه های زیدی، تا قرن چهارم قیام‌های متعددی را شکل دادند[۶] و حکومت‌هایی در طبرستان[۷]، یمن[۸] و مراکش[۹] تشکیل دادند.
فرقه های زیدیه ویرایش
زیدیه دارای فرقه‌هایی است که هر کدام منتسب به افراد شاخص خود هستند. مشهورترین آنها عبارت اند از: جارودیه[۱۰]، سلیمانیه[۱۱]، صالحیه و ابتریه.[۱۲] فرقه هاى مزبور در تاریخ زیدیه دوام نیافتند.[۱۳]
اندیشه ها و آراء کلامی ویرایش
زیدیه در مباحث کلامی علاوه بر نقل، از عقل نیز بهره گرفته و از نظر کلامى به شیعه نزدیک‌اند.[۱۴] زیدیه صفات ذاتی خدا را، عین ذات او می دانند و صفات زائد بر ذات را، به شدت رد کرده اند.[۱۵] به اعتقاد آنان هدف خلقت انسان ها و بیان تکالیف، بهره‌مندی از پاداش الهی بوده[۱۶] و ایمان را علاوه بر معرفت (به خدا) و اقرار زبانی (به توحید و نبوت)، مشتمل بر عمل به همه واجبات و اجتناب از محرمات می دانند.[۱۷] زیدیه از مختار بودن انسان دفاع کرده اند و قدرت انسان را مؤثر در پیدایش فعلش دانسته اند.[۱۸]
امامت از دیدگاه زیدیه ویرایش
زيديه امامت را به قيام و دعوت می‌دانند.[۱۹] آنان تنها به امامت سه امام اول، علی، حسن و حسين علیهم‌السلام قائل هستند.[۲۰] اما بعد از امام حسين(ع)، هر فرد از نسل حضرت فاطمه(س) که دارای شرايط (شجاعت، علم، ورع) باشد و قیام کند و فراخوان به بيعت دهد، را امام می‌دانند.[۲۱] از اين رو آنها قائل به امامت زيد بن علی(ع) هستند زيرا او ضد ستمگران قيام کرد.[۲۲] زيديه قائل به عصمت امام نيستند.[۲۳] همچنین به نظر آنها دو نفر می‌توانند همزمان دارای امامت باشند.[۲۴]
زیدیه تعداد امامان خود را محدود نمیدانند، بعد از زید بن علی تا سال 1382 قمری امامان زیدیه در دروه های زمانی مختلف به امامت رسیده و برخی در یمن به حکومت رسیدند.[۲۵]
حج و حج گزاری در فقه زيديه ویرایش
بر اساس آموزه‌های فقهی زيد بن علی و فقهای زيديه، حج مشروط به حصول شرايط خاص و واجب فوری است.[۲۶] به نظر زيديه احرام، وقوف در عرفه و طواف زيارت از اركان حج است كه بدون آن حج به درستی انجام نمی‌شود. اوقات حج در مذهب زيديه شوال، ذی القعده و ده روز اول ذی الحجه است. احرام، طواف قدوم، سعی بين صفا و مروه و حلق و تقصير نيز اركان عمره به عنوان سنتی مؤکد است.[۲۷]
زيديان و حرمین ویرایش
زيديه در نخستين مراحل شکل‌گيری، مدافع قيام هایی بودند که در مکه يا مدينه به رهبری برخی از شخصيت‌های منسوب به اهل بيت(ع) بر پا می‌شد.[۲۸]
حاکمان زیدی در مکه ویرایش
حکومت فاطمیان (297-567ق.) با سپردن حکمرانی مکه به بزرگ اشراف حسنی[یادداشت ۱][۲۹] نفوذ خود بر حجاز را استوار ساختند.[۳۰] شرفای مکه نیز خطبه به نام خلیفه فاطمی خواندند و خود را کارگزار فاطمیان نامیدند.[۳۱] شرفای مکه که سده‌ها (از قرن چهارم تا قرن چهاردهم قمری) به عنوان امیر مکه حکومت داشتند[۳۲]، از نوادگان امام حسن(ع) و بر مذهب زيديه بودند و حکومتشان موجب رونق فعاليت‌های تبليغی زيديان در حجاز شد.[۳۳] گزارش داده‌اند که زيدی مذهبان در جشن‌های مخصوص اعياد مذهبی در مکه، در کنار پيروان ديگر مذاهب، فعال بوده‌اند.[۳۴]
بنابر گزارشی در سال 497 قمری زیدیه دارای جایگاه اختصاصی برای اقامه نماز جماعت در اوقات شبانه روز در مسجدالحرام بودند.[۳۵] در سال 578قمری اذان زیدی (شامل ذکر حي علی خير العمل) بر پا بوده است.[۳۶] گزارش‌ها حاکی از کاهش نفوذ زیدیه از قرن هشتم قمری است.[۳۷] از قرن دهم به بعد منابع متعددی تغییر مذهب شریفان مکه به اهل سنت را گزارش کرده‌اند.[۳۸]
در عصر سلطه عثمانی بر حرمين، به دليل دشمنی زيديان با حکومت عثمانی (۱۲۹۹–۱۹۲۲م.) در يمن، نفوذ زيديان در مکه از ميان رفت و شرفای مکه نيز سعی می‌کردند به شکل علنی از زيديان حمايت نکنند. بدين ترتيب در برخی سال‌ها حج گزاری زيديان يمنی با محدوديت از سوی شرفای مکه همراه شد و جمعيت زيديان مکه به مذهب حنفی که مورد حمايت شيعيان بود درآمدند.[۳۹]
ادامه حیات در یمن ویرایش
در سال 284 قمری حکومت زيدی به رهبری الهادی الي الحق(245-298ق.) در يمن برپا شد.[۴۰] حکومت امامان زیدیه در یمن با فراز و فرودهایی از سده سوم قمری تا سال 1382 قمری ادامه داشت و با حرمین و حاکمان آن در تعامل بود.[۴۱] در قرن یازدهم قمری گزارش‌ها حکایت از آمدن محمل يمن به مکه، نخستين بار در 980 و سپس در 1049 قمری با همراهی امام وقت زيديان دارد.[۴۲]
امروزه جمعیت قابل توجهی از جمعیت یمن را زیدیه تشکیل می‌دهند.[۴۳] در پی انقلاب مردم یمن در سال 1435قمری/2014 میلادی، حوثی‌ها که گروهی از زیدیان هستند در یمن قدرت یافتند.[۴۴] فقيهان معاصر زيدی از وضعيت سياسی–اجتماعی حاكم بر مسجد الحرام و سيطره آل سعود ناراضی‌اند و نقدهای تندی بر رفتار آل سعود دارند.[۴۵]
زیارتگاه‌های زیدیه ویرایش
افزون بر زیارتگاه‌های مشترک بین امامیه و زیدیه مانند قبر رسول‌الله(ص) و حرم امام حسین(ع) و حرم امام علی(ع) در عتبات، زیدیان بر مزار امامان خویش بناهایی مورد احترام می‌ساختند؛ از مشهورترین آنها می‌توان به بقعه ناصر اطروش (ناصرالحق) در آمل[۴۶]، جامع الامام الهادی در صعده یمن، مزار یحیی بن زید در جوزجان افغانستان و برخی مزارات در قزوین اشاره کرد.[۴۷]
جستارهای وابسته ویرایش
پانویس ویرایش
- ↑ اعیان الشیعة، ج7، ص107؛ الزیدیة، ص65.
- ↑ الارشاد، ص171.
- ↑ اعیان الشیعة، ج7، ص108.
- ↑ درسنامه فرق و مذاهب کلامی، ص53.
- ↑ الزیدیة، ص298.
- ↑ انساب الاشراف، ج3، ص352 – 355؛ ج5، ص 135؛ البدايه و النهايه، ج11، ص5-6؛ تاريخ ابن خلدون، ج1، ص250-253، ج4، ص6-17 و 282.
- ↑ معجم البلدان، ج4، ص14، 474؛ تاريخ الاسلام، ج11، ص12-13.
- ↑ تاريخ ابن خلدون، ج4، ص142-144.
- ↑ احسن التقاسيم مقدسي، ص238؛ تاریخ ابن خلدون ج4، ص50؛ علوم انساني دانشگاه الزهرا(س)، ش55، ص73 - 106 «مذهب ادريسيان»،
- ↑ فرق الشیعة، ص67- 70.
- ↑ اشعری، مقالات الاسلامیین، ترجمه دکتر محسن مؤیدی، ص41؛ اسفرائینی، التبصیر فی الدین، ص28.
- ↑ اسفرائینی، التبصیر فی الدین، ص28؛ شهرستانی، الملل و النحل، ج1، ص 159-160.
- ↑ الزیدیه، ص86
- ↑ الزیدیه، ص209 و 216-217
- ↑ اسفراینی، التبصیر فی الدین، ج1، ص35؛ حنفی، نقد الزیدیة للمذاهب الکلامیة، ص55.
- ↑ نقد الزیدیة، ص229.
- ↑ صبحی، الزیدیة، ص156.
- ↑ اسفراینی، التبصیر فی الدین، ج1، ص63؛ حنفی، نقد الزیدیة للمذاهب الکلامیة، ص181 ،188 و218.
- ↑ ارشاد الطالبين الي نهج المسترشدين، ص337.
- ↑ الاربعين في اصول الدين، ج2، ص255 - 256؛ اشراق اللاهوت في نقد شرح الياقوت، ص483؛ اصول الايمان، ص222؛ نصیرالدین طوسی، قواعد العقاید، ص125-126؛ شهرستانی، الملل و النحل، ج1، ص154- 155.
- ↑ تلخيص المحصل، ص416-417؛ الاربعين في اصول الدين، ج2، ص 268؛ موسوعه مصطلحات الامام الفخر الرازي، ص93،415، 453.
- ↑ الملل و النحل، ج1، ص155 -156.
- ↑ ابکار الافکار في اصول الدين، ج5، ص198؛ الاربعين في اصول الدين، ج2، ص 263.
- ↑ تلخيص المحصل ص461-462.
- ↑ آشنایی با فرق تشیع، ص100.
- ↑ منسك الحج و العمرة، الکسبی، ص 4؛ المنسك الحجّ و العمره، صلاح بن احمد، ص 3-7؛ مسند زيد بن علی، ص 220.
- ↑ منسك الحج و العمرة، قاسم صلاح عامر، ص4-6؛ المنسك الحج والعمره، صلاح بن احمد، ج1، ص6 – 7.
- ↑ الارشاد في معرفه حجج الله علي العباد، ج2، ص212.
- ↑ غایة المرام، ص483 ؛ موسوعة مکة المکرمه، ج2، ص588.
- ↑ خلاصة الکلام، ص16.
- ↑ المنتظم، ج14، ص357؛ تاریخ ابن خلدون، ج4، ص131؛ خلاصة الکلام، ص17.
- ↑ . منائح الکرم، ج2، ص211-212؛ تاریخ مکه، ص246.
- ↑ مسالک الابصار في ممالک الامصار، ج4، ص55-56.
- ↑ تذکره بالاخبار، ص112؛ رحله ابن بطوطه ج1، ص402.
- ↑ نثر الدر المکنون من فضائل اليمن الميمون، ص14-16.
- ↑ رحله ابن جبير، ص70.
- ↑ العقد الثمين، ج4، ص108؛ ج6، ص313؛ غايه المرام، ج2، ص96؛ اتحاف الوری، ج4، ص411 و ج3، ص685؛
- ↑ تحصيل المرام، ج2، ص786-788؛ نک: ميقات حج، ش22، ص68«تاريخ تشيع در مکه و جبل عامل و حلب»؛ تاريخ مکه از آغاز تا دولت شرفاي مکه، ص445-446.
- ↑ صفحات من تاريخ مکه، ج1، ص 234؛ ترحال في الجزيره العربيه، ج1، ص 288
- ↑ تاريخ ابن خلدون، ج4، ص142-144.
- ↑ تاریخ فرق اسلامی، ج2، ص75-78؛ تاریخ زیدیه در قرن دوم و سوم هجری، ص236؛ زیدیه تاریخ و عقاید، ص85.
- ↑ موسوعه العتبات المقدسه، ج2، ص294.
- ↑ اطلس شیعه، ص465-466.
- ↑ جنبش انصارالله یمن، ص230-238.
- ↑ الاعتصام، ش 11، ص13 -14، «وضعية المسجد الحرام فی ظل حكم آل سعود».
- ↑ تاريخ طبرستان و رويان و مازندران، ص 265.
- ↑ زیارت در نگاه زیدیه، ص16.
- ↑ آغازگر حکومت اشراف بر مکه، جعفر بن محمد بن حسن بن محمد بن موسی بن عبدالله بن موسی بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن ابی‌طالب (حک:۳۵۷/۳۵۸ق) است.[اتعاظ الحنفاء، ج1، ص225؛ تاریخ مکه، ص245.] بر پایه گزارشی دیگر، وی در فاصله سال‌های ۳۵۶–۳۶۰ق. در دوران رقابت میان عباسیان و فاطمیان، حکمرانی مکه را به دست گرفت[منائح الکرم، ج2، ص211-212؛ تاریخ مکه، ص246.] و از بیم عباسیان خود را به المعز لله فاطمی نزدیک کرد. المعز لله، در نامه‌ای ولایت جعفر بر مکه را تأیید کرد و بدین‌گونه حکومت اشراف در مکه آغاز شد.[افادة الانام، ج3، ص75-76.]
منابع ویرایش
- اعیان الشیعة، احمد امین، بیروت، دار المعارف، بی تا.
- فرق الشیعة حسن بن موسی نوبختی، قم، انتشارات مکتبة المفید، 1388ق.
- الزیدیه، احمد محمود صبحی، بیروت، دار النهضة العربیة، 1411ق.
- انساب الاشراف، احمد بن يحيی البلاذری، بيروت، دار الفکر، 1417ق.
- البداية و النهاية في التاريخ، اسماعيل بن عمر بن کثير، بيروت، دار الفکر، 1407ق.
- تاريخ ابن خلدون، عبدالرحمان ابن خلدون، بيروت، دار الفکر، 1408ق.
- معجم البلدان، ياقوت حموی، بيروت، دار صادر، 1995م.
- احسن التقاسيم في معرفة الاقاليم، محمد بن احمد المقدسی، قاهره، مکتبه مدبولی، 1411ق.
- تاريخ الاسلام و وفيات المشاهير و الاعلام، محمد بن احمد الذهبی، بيروت، دار الکتاب العربي، 1410ق.
- الملل و النحل، محمد بن عبد الکریم شهرستانی، قم، الشریف الرضی، 1364ش.
- مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ابوالحسن اشعری، بیروت، المکتبة العصریة، 1411ق.
- التبصیر فی الدین، ابوالمظفر اسفرائنی، بیروت، عالم الکتب، 1411ق.
- نقد الزیدیة للمذاهب الکلامیة، امام حنفی، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، 2006م.
- الأربعين في أصول الدين، فخر الدين رازى، قاهره، مكتبة الكليات الأزهرية، 1986م.
- إرشاد الطالبين إلى نهج المسترشدين، فاضل مقداد، قم، كتابخانه مرعشى، 1405ق.
- الارشاد في معرفة حجج الله علي العباد، محمد شیخ مفید، بيروت، دار المفيد، 1414ق.
- إشراق اللاهوت في نقد شرح الياقوت، عميد الدين عبيدلى، تهران، ميراث مكتوب،1381ش.
- اصول الایمان، عبد القاهر بغدادى، بيروت، دار ومكتبة الهلال، 2003م.
- الاعتصام(ماهنامه)، یمن، رابطه علماء الیمن، 2016م.
- تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل، محمد نصیر الدین الطوسی، بیروت، دارالاضواء، 1405ق.
- رحلة ابن جبير، محمد بن احمد ابن جبير، بيروت، دار مكتبة الهلال، 1986م.
- نثر الدرّ المكنون من فضائل اليمن الميمون، محمد بن على اهدلى، مصر، مطبعه زهران، بی‌تا.
- تاریخ فرق اسلامی، حسین صابری، تهران، سازمان سمت، 1383ش.
- اطلس شیعه، رسول جعفریان، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1387ش.
- آشنایی با فرق تشییع، مهدی فرمانیان، قم، مرکز مدیریت حوزه علیمه، 1387ش.این مقاله برگرفته از بخشهایی از کتاب درسنامه فرق و مذاهب کلامی و مقاله زیارت در نگاه زیدیه است.