کاربر:Mo.ali.rezapour/صفحه تمرین۱

اماکن منسوب به امام علی(ع) در عراق ...

حضور امام علی(ع) در عراق

کشور عراق با خاطره حضور پنج ساله امام علی(ع) به عنوان خلیفه مسلمانان گره خورده است. آستان مقدس علوی در نجف اشرف، از مهم‌ترین اماکن مقدس اسلامی در عراق است و دیگر جایگاه‌های مرتبط با دوره خلافت امام علی(ع) در مسجد کوفه و پیرامون آن، تا به امروز مورد توجه زائران و دوستداران ایشان قرار دارد. با این حال، در عراق زیارتگاه‌ها و جایگاه‌های دیگری منسوب به امام علی(ع) وجود دارد که از شهرت کمتری برخوردار است. در شهرها و مناطق مختلف عراق، یادمان‌های متعددی برای امام علی(ع) وجود دارد که بسیاری از آنها در ارتباط با سیره تاریخی امام (ع) و حوادث سیاسی مرتبط با دوره خلافت ایشان شکل گرفته است و برخی از آنها نیز بر حضور آن حضرت در حافظه جمعی اهالی عراق در دوره‌های تاریخی مختلف دلالت دارد.

حضور تاریخی امام علی در عراق، با دو شهر نجف و کوفه و اماکن مقدس منسوب به ایشان در این دو شهر، شامل آستان مقدس علوی در نجف اشرف، مسجد کوفه و جایگاه‌های مرتبط با امام در این مسجد (همچون محراب محل ضربت خوردن آن حضرت و دو جایگاه تاریخی دکّة القضاء و دکّة الطشت) و نیز خانه منسوب به ایشان بیرون همین مسجد، شناخته می‌شود؛ حال آنکه در دیگر شهرها و مناطق عراق -از بصره در جنوب عراق تا موصل در شمال این کشور -جایگاه‌ها و زیارتگاه‌های متعددی منسوب به امام علی۷ است.

مسجد عتیقه یا مسجد براثا، بغداد

از زیارتگاه‌های مشهور مرتبط با امام علی در عراق، زیارتگاهی است که در متون تاریخی از آن با نام «مشهد العتیقه» یاد شده است. این زیارتگاه در جنوب شرقی کاظمین، سمت غربی رود دجله قرار دارد و وجه تسمیه اش، وقوع آن در محله یا بازاری به نام «عتیقه» است.(یاقوت حموی، ۱۹۷۷م، ج۳، ص۲۸۵) خطیب بغدادی در این باره می‌نویسد: «در بازار عتیقه، مسجدی وجود دارد که شیعیان به آن توجه دارند و آنجا را زیارت می‌کنند و بزرگ می‌دارند و گمان می‌کنند که امیر مؤمنان علی بن ابی طالب۷، در آنجا اقامه نماز کرده است».(خطیب بغدادی، ۲۰۰۱م، ج۱، ص۴۰۴) این زیارتگاه در دوره‌هایی، محل فعالیت‌های علمی شیعیان بغداد بوده است؛ (نجاشی، ۱۴۱۸ق، ص۳۸۳) (همان، ص۲۵۹)

در شماری از منابع سده‌های میانی نیز به این زیارتگاه اشاره شده است. گویا اشاره ابن شهرآشوب مازندرانی (م. ۵۸۸ق) به «مسجد السوط» در بازار عتیقه بغداد، ناظر به همین زیارتگاه است. (ابن شهرآشوب، ۱۹۹۱م، ج۲، ص۲۲۷) یاقوت حموی نیز ذیل مدخل «سونایا»، به مشهد (زیارتگاه) امام علی در محله عتیقه اشاره کرده (یاقوت حموی، ۱۹۷۷م، ج۳، ص۲۸۵) و ذیل مدخل «براثا» نوشته است که طبق قولی امام علی به حمامی در براثا، و طبق قول دیگری به حمامی در محله عتیقه وارد شد. (همان، ج۱، ص۳۶۳)

مشهد الشمس، حلّه

از مشهورترین یادمان‌های منسوب به امام علی در عراق، زیارتگاه تاریخی موسوم به «مشهد الشمس» است که امروزه در حاشیه شهر حلّه قرار دارد. این زیارتگاه که به مسجد یا زیارتگاه «ردّ شمس» نیز شناخته می‌شود، در باور شیعیان در محل معجزه دوم ردّ شمس ساخته شده است؛ جایی که خورشید پس از غروب، به صورت معجزه آسا برای امام علی به آسمان بازگردانده شد. البته در منابع تاریخی و روایی شیعه، درباره زمان و محل دقیق وقوع این معجزه، اختلاف نظر وجود دارد. (ر.ک. خامه یار، ۱۳۹۳ش، ص۳۳–۳۸)

درباره تاریخ ساخت اولیه زیارتگاه مشهد الشمس حلّه، اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما ظاهراً اشاره ابن شهرآشوب (م. ۵۸۸ق) به وجود مشهد الشمس در روستای «صاعدیه»، از توابع بابل، (ابن شهرآشوب، ۱۹۹۱م، ج۲، ص۳۵۵) قدیمی‌ترین اشاره تاریخی به این زیارتگاه است. در همین دوره، علی بن ابی بکر هروی (م. ۶۱۱ق) نیز به این زیارتگاه اشاره کرده است. (هروی، ۱۹۵۳م، ص۷۶)

بنای مشهد الشمس از نظر معماری بسیار اهمیت دارد و از نمونه‌های کهن گنبدهای اورچین (مضرّس) باقی مانده در عراق به شمار می‌آید. برخی از پژوهشگران عراقی، قدمت ساختمان کنونی را از سه دهه نخست سده هفتم هجری دانسته‌اند؛ (الحدیثی و عبدالخالق، ۱۹۷۴م، ص۴۸) برخی نیز تاریخ ساخت آن را سده ششم هجری دانسته اند. (العانی، ۱۹۸۲م، ص۵۹) بنای اصلی زیارتگاه شامل ساختمانی هشت ضلعی با گنبد اورچین مرتفع است. در ضلع جنوبی بنا، محرابی وجود دارد که محل نماز خواندن امام علی دانسته شده و به همین دلیل آن را با یک درِ آلومینیومی کوچک (به عنوان ضریح یا پنجره مشبّک) مسدود کرده‌اند.

قطّاره امام علی، کربلا

نوشتار اصلی: چشمه امام علی (کربلا)

از اماکن مشهور منسوب به امام علی در استان کربلا، زیارتگاهی به نام «قَطّاره» است که در حدود ۲۰ کیلومتری جنوب غربی کربلا، نزدیک جاده این شهر به شهر کوچک «عین التمر» قرار دارد. این زیارتگاه روی چشمه آبی ساخته شده که در باور اهالی منطقه، آن را امیر مؤمنان علی به طریق معجزه، هنگام اعزام به جنگ صفّین یا در مسیر بازگشت از آن، نزدیک دیر یک راهب مسیحی آشکار کرده است.

قدمگاه و حوض آب امام علی، عین التمر

نوشتار اصلی: حوض امام علی (کربلا)

حوض و قدمگاه‌ امام علی(ع)، دو زیارتگاه در عین‌التمر است. عین التمر شهر کوچکی در ۶۷ کیلومتری غرب کربلاست. حوض امام علی مزار کوچکی است واقع در شمال عین‌التمر که داخل آن، یک حوض آب وجود دارد و اهالی منطقه، آن را محل وضوی امام علی(ع) می‌دانند. قدمگاه امام علی در مرکز شهر عین‌التمر واقع است و در کف آن، سنگی وجود دارد که در آن، دو فرورفتگی به چشم می‌خورد و اهالی، این فرورفتگی‌ها را اثر جای پای امام علی(ع) و اثر سم اسب ایشان می‌دانند.

قدمگاه امام علی، شهر زبیر در بصره

شهر قدیمی بصره در گذر زمان متروکه شده و بعدها به فاصله حدود ۱۰ کیلومتریِ آن، شهر جدید بصره امروزی شکل گرفته است. در محل بصره تاریخی و کهن نیز شهر جدید و کوچکی به نام شهر «زبیر» ساخته شده است. مسجد جامع بصره کهن، که امروزه در محدوده شهر جدید «زُبیر» قرار دارد، از اماکن حضور امیر مؤمنان علی در خاک عراق به شمار می‌آید؛ چنان‌که ایشان پس از پایان جنگ جمل به این مسجد وارد شد و در آن اقامه نماز کرد و خطبه ای برای مردم شهر ایراد فرمود. همچنین گفته می‌شود که امام حسن نیز به دستور امام علی، هنگام بازگشت از جنگ جمل، در این مسجد اقامه نماز [جماعت] فرموده است. (فقیه بحرالعلوم و خامه یار، ۱۳۹۵ش، ج۲، ص۱۷۸)

امروزه مسجد جامع قدیم بصره تقریباً به‌طور کامل از بین رفته و تنها بخش اندکی از آن باقی مانده است. آنچه از ساختمان قدیمی مسجد در دوره‌های اخیر باقی بوده، نزد شیعیان بصره به عنوان «خُطوه» (قدمگاه) امام علی شهرت داشته است. امروزه در محل شبستان مسجد جامع قدیم بصره، ساختمان جدیدی با معماری جدید و دارای گنبد بزرگ و مناره مرتفع، که به هیچ وجه با بنای قدیمی آن تناسب ندارد، ساخته شده است و از مقاصد زیارتی مهم شیعیان بصره به شمار می‌آید.

قدمگاه امام علی، بصره

در محله «عَشّار»، در ساحل شمالی رود عشّار در شهر بصره جدید، مسجدی به نام مسجد مقام یا مسجد امام علی وجود دارد. (سامرائی، ۲۰۰۶م، ص۲۴) وجه تسمیه این مسجد، وجود مقام (در اصطلاح اهالی بصره: «خُطوه») یا در واقع قدمگاهی منسوب به امام علی۷ است که قاعدتاً باید با حضور آن حضرت در این منطقه پس از جنگ جمل ارتباط داشته باشد. با این حال عبدالقادر باش اعیان، در انتساب این مقام به امام۷ تردید کرده است. (باش اعیان العباسی، ۱۹۸۸م، ج۱، ص۳۶۱)

این مسجد از مساجد قدیمی مهم بصره جدید به شمار می‌آید و گفته می‌شود به دست حاج محمد ششتری (شوشتری) در سال ۱۱۶۷ قمری بازسازی شده است. ساختمان اولیه مسجد از خشت و گل بوده است؛ اما وزارت اوقاف عراق آن را سال ۱۳۴۱ قمری (۱۹۲۲م) با آجر بازسازی کرده است. مسجد دارای شبستانی به طول ۳۰ و عرض ۱۰ متر با گنبد بزرگی با پوشش کاشی کربلایی و مناره مدوّری با پوشش کاشی کاری و کتیبه‌های حاوی آیات قرآنی و اسامی جلاله است. (همان، ج۱، ص۳۶۰)

مقام امام علی، ناصریه

امروزه در چند کیلومتری جنوب غربی مرکز شهر ناصریه، کنار جاده این شهر به سماوه (مرکز استان مثّنی)، مقامی منسوب به امام علی وجود دارد که اهالی منطقه، آن را محل نشستن شتر امام علی در زمان رسیدن ایشان به ذی قار، پیش از وقوع جنگ جمل، می‌دانند. بنای کنونی مقام شامل ساختمان مستطیل نسبتاً وسیعی با گنبدی با پوشش آجرهای سبزرنگ است که پس از سقوط نظام صدام، با تلاش شیخ محمدباقر ناصری ساخته شده است. (فقیه بحرالعلوم و خامه یار، ۱۳۹۵ش، ج۲، ص۳۱۶–۳۱۷)

مقام‌ها و گنبدهای امام علی در ساحل رود فرات

در مناطق واقع در ساحل رود فرات، حد فاصل شهر باستانی انبار (در غرب بغداد) تا منطقه قائم (در مرز کشور سوریه)، مقام‌ها و گنبدهای متعدّدی برای امام علی وجود داشته که همواره در زبان اهالی منطقه به نام «قبّة علی» شناخته می‌شده است. این زیارتگاه‌ها معمولاً در ارتباط با حضور امام علی در این مناطق در مسیر حرکت ایشان به صفّین یا بازگشت از آنجا، و در واقع به عنوان یادمان‌هایی برای توقّف یا نماز ایشان در مهم‌ترین شهرهای تاریخی مجاور رود فرات به وجود آمده است.

در شهر تاریخی «هیت» -واقع در ساحل غربی رود فرات، حدود ۶۰ کیلومتری غرب رمادی (مرکز استان انبار عراق) -وجود مقام یا گنبدی برای امام علی گزارش شده است. (العامری، ص۹۲) گفتنی است هیت از شهرهایی است که گفته شده امام۷ در مسیر بازگشت از صفّین، از آن عبور کرده است. (منقری، ۱۹۹۰م، ص۵۲۸) همچنین به گزارش ابن اعثم، امام۷ در مسیر عزیمت به صفّین، پس از عبور از هیت، در جایی به نام «اقطار» اقامت فرمود و آنجا مسجدی ساخت که تا زمان وی (اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم) پابرجا بوده است. (ابن اعثم، ۱۹۹۱م، ج۲، ص۵۵۶)

شهر تاریخی دیگر حوزه رود فرات در عراق که در آن مقام‌هایی برای امام علی گزارش شده، شهر «عانه» -واقع در ساحل غربی رود فرات، حدود ۲۱۰ کیلومتری غرب «رمادی» (مرکز استان انبار) است. در منابع تاریخی به گذشتن امام علی از عانه اشاره ای نشده است؛ اما این شهر به‌طور طبیعی در مسیر بازگشت امام علی از صفّین قرار داشته و احتمال توقف لشکر امام در این شهر یا نزدیک آن، دور از ذهن نیست. (خامه یار، ص۹۶ و ۹۸)

به هر حال گویا در دوره‌های اخیر، چند گنبد و زیارتگاه منسوب به امام علی۷ در عانه و اطراف آن وجود داشته است. یکی از این گنبدها در منطقه «حقون»، در عانه قدیم، بالای تپه سنگی مرتفعی واقع بوده و درون آن، محل جای پای اسب امام علی۷ (طبق باور اهالی منطقه) وجود داشته است. متأسفانه این گنبد، دو بار به دست جریان‌های تکفیری، یک بار در سال ۲۰۰۶ میلادی به دست القاعده، و بار دوم در سال ۲۰۱۵ میلادی به دست داعش، تخریب و ویران شد.

زیارتگاه دیگر، «مشهد الحجر» در شمال عانه است که طبق باور اهالی، محل توقف و نماز خواندن امام علی۷ روی یک تخته سنگ بوده و بعدها در محل آن، زیارتگاه کنونی ساخته شده است. خاندان «مشاهده»، که از تیره‌های بسیار سادات عراق و بادیه شام به شمار می‌آیند، به جهت استقرار نخستین اجدادشان در مجاورت این مشهد (زیارتگاه)، بدین نام شهرت یافته‌اند. (کحالة، ۱۹۹۷م، ج۵، ص۲۱۱)

قدمگاه امام علی، موصل

در شهر موصل، دو زیارتگاه منسوب به امام علی وجود داشته که قدمت آنها به سده‌های میانی (حدود دو قرن هفتم و هشتم) می‌رسیده است. یکی از این دو زیارتگاه، قدمگاه منسوب به امام، و زیارتگاه دیگر، پنجه گاه یا جای کف دست منسوب به ایشان بوده است. این دو زیارتگاه از بناهای تاریخی ارزشمند موصل، و تا دوره‌های متأخر پابرجا بودند؛ اما ظاهراً در یکصد سال اخیر به تدریج فراموش، و به ویرانه تبدیل شدند.

قدمگاه امام علی، که نزد اهالی به نام «دوسة علی» شناخته می‌شده، در خیابان فاروق شهر موصل قرار داشته است. مرحوم سعید دیوه جی آن را بنای گنبددار کوچکی پایین‌تر از سطح زمین توصیف کرده که روی دیوارهای داخلی آن کتیبه‌هایی وجود داشته است. به اعتقاد وی، این بنا در اصل بخش به جا مانده از یکی از مدارس قدیمی موصل بوده که بعدها با ساخت قدمگاهی برای امام علی۷ در آن، به زیارتگاه تبدیل شده است. (موصلی، ۱۹۶۶م، ص۱۰۴)

سیوفی، که کتیبه‌های این زیارتگاه را بازخوانی کرده، از کتیبه ای یاد کرده که حاوی نام احمد بن حاجی عبدالله بن عمار و تاریخ ۷۸۴ قمری بوده است. این کتیبه ممکن است بیانگر ساخت زیارتگاه در این تاریخ به دست شخص یادشده باشد. او همچنین از کتیبه دیگری که بیانگر ساخت (بازسازی) بنا در سال ۱۱۷۰ قمری به دست علی بن رومی بوده، و نیز دو کتیبه حاوی صلوات بر چهارده معصوم در دو طرف طاق زیارتگاه یاد کرده است. (سیوفی، ۱۹۵۶م، ص۱۱۸–۱۱۹)

مسجد پنجه علی، موصل

جایگاه دیگر منسوب به امام علی۷ در موصل، مسجد پنجه علی۷ است که از توصیف‌های موجود در تواریخ محلی موصل، می‌توان به اهمیت و جایگاه دینی آن در قرون گذشته پی برد. احتمالاً اشاره علی بن ابی بکر هروی به وجود جای کف دست امام علی۷ در «مشهد الطرح» موصل، کهن‌ترین اشاره تاریخی به این زیارتگاه است. (هروی، ۱۹۵۳م، ص۷۰) متأسفانه در سایر منابع کهن (پیش از دوره ایلخانی) درباره این زیارتگاه و وجه تسمیه آن به «مشهد الطرح» اشاره ای دیده نمی‌شود.

این زیارتگاه در گذشته، بیرون باروی شهر موصل واقع، و دارای گنبدی بود که اطراف آن، بقایای یک رباط وجود داشت؛ اما بعداً این رباط فرو ریخت و به یک تپه ویرانه تبدیل شد. (سیوفی، ۱۹۵۶م، ص۱۴۸–۱۴۹) در حال حاضر سردر و نیز محراب عالی و باشکوه به جامانده از این زیارتگاه، به موزه ملی عراق در بغداد منتقل شده است و از آثار معماری شاخص دوره اسلامی در این موزه به شمار می‌آید. (ر.ک. الجمعة، ۱۴۱۰ق، ص۹۷–۱۰۸)

روی هر یک از سردر بنا و حاشیه محراب و ضلع جنوبی بنا، که در موزه بغداد نگهداری می‌شود، کتیبه‌های متعددی نوشته شده است. در طاق سردر بنا، کتیبه ای حاوی آیاتی از قرآن (ق: ۳۱–۳۴) و نیز کتیبه ای حاوی نام بانی زیارتگاه وجود دارد که متأسفانه بخش حاوی نام بانی در این کتیبه از بین رفته است؛ اما کتیبه جدیدتری بالای طاق سردر، حاوی تاریخ ۱۲۱۷ قمری قرار دارد (سیوفی، ۱۹۵۶م، ص۱۴۹) که می‌تواند بیانگر بازسازی بنا در این سال باشد.

همچنین در کتیبه گرداگرد محراب آمده که این بنا به دستور محمد بن اسماعیل بن علی بن محمد بن احمد بن زید بن عبدالله حسینی، و به دست عزالدین ابوالحسن علی، و در زمان نقابت نصیرالدین محمد بن محمد بن مرتضی بن عبدالمطلب بن مرتضی بن محمد بن زید بن عبدالله حسینی در سال ۸۰۸ قمری ساخته شده است. (همان، ص۱۴۹–۱۵۰) نصیرالدین یادشده در این کتیبه، از رجال خاندان نقبای موصل است که برای چندین قرن عهده‌دار نقابت سادات در این شهر بود.

دو طرف محراب بنا دو طاقچه سنگی تعبیه شده که بالای آنها کتیبه ای بیانگر اینکه اینجا محل جای کف دست امام علی۷ و جای سم اسب ایشان است، وجود دارد. گویا در هر طاقچه، قطعه سنگی وجود داشته که درون قطعه سنگ سمت راست، نقش یک پنجه یا کف دست بوده است؛ اما در کمتر از یکصد سال گذشته، از محل خود کنده و ناپدید شده است! (سیوفی، ۱۹۵۶م، ص۱۵۰) در منابع تاریخی، گزارش‌هایی مبنی بر حضور امام علی۷ در موصل وجود ندارد.

مسجد پنجه علی، اربیل

در شهر اربیل، مرکز اقلیم کردستان عراق، مسجدی به نام «پنجه علی»۷ وجود دارد که وجه تسمیه آن، وجود سنگی حاوی نشان پنجه یا جای کف دست منسوب به امام علی۷ است. بی تردید این مسجد منطبق بر زیارتگاه تاریخی و کهنی است که ابن مستوفی اربلی (م. ۶۳۷ق)، مورخ شهر اربیل، در تاریخ خود چندین بار از آن به نام «مشهد الکفّ» یاد کرده است. (ابن مستوفی، ۱۹۸۰م، ج۱، ص۲۲۳ و ۲۶۴) ازاین رو می‌توان قدمت اولیه آن را لااقل از سده ششم هجری تعیین کرد.

گفتنی است ابن مستوفی در شرح حال دو تن از اعلام این شهر به نام‌های ابوالحسن علی بن اسماعیل بغدادی اربلی (۵۵۹–۶۱۸ق) و ابوالعباس خضر بن محمد اربلی معروف به ابن نفیس (م. ۶۱۸ق)، به دفن آنها در قبرستان مجاور «مشهد الکف» اشاره کرده است. (همان، ج۱، ص۲۱۳؛ همو، ۲۰۱۳م، ص۱۷۴) این گزارش‌ها نشان دهنده تقدس و جایگاه معنوی این زیارتگاه برای اهالی اربیل از دیرباز تاکنون است.

منابع

• خامه‌یار، احمد، «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۵۳، ۱۴۰۱ش.