تراژدی کربلا: مطالعه جامعه‌شناختی گفتمان شیعه (کتاب)

تراژدی کربلا: مطالعه جامعه‌شناختی گفتمان شیعه (کتاب)

پدید آورندگان
نویسنده	ابراهیم حیدری
برگرداننده	علی معموری، محمدجواد معموری
ویراستار	علی معموری
نشر
تعداد صفحات	516
ناشر	دارالکتاب الاسلامی
محل نشر	قم
شابک	964465045x

تراژدی کربلا: مطالعه جامعه‌شناختی گفتمان شیعه، نوشته ابراهیم حیدری است. اصل این کتاب عربی بوده و توسط علی معموری و محمدجواد معموری به فارسی ترجمه شده‌است.

نویسنده با مشخص کردن محدوده مطالعات خود درباره آیین و رسوم عزاداری امام حسین که مربوط مراسم کربلا و کاظمین در سال 1968میلادی است، سعی کرده با نگاهی جامعه‌شناختی به تاریخ سیاسی اجتماعی عراق، عوامل گسترش و فراگیر شدن مجالس عزاداری امام حسین را بیان کند.

به طور خاص در تاریخ معاصر عراق، قوانین حاکم بر زمین و اصلاحات ارضی که در دوره عثمانی انجام شد، نتوانست کشاورزان را صاحب زمین و سرمایه کند. آن ها که وادار به مهاجرت به شهرها و زاغه نشینی شده و طعم نابرابری را چشیده بودند، حضور در مجالس عزاداری امام حسین را مأمنی برای خود یافتند.

همچنین یکجانشین شدن عشایر و تعامل با نهادهایی که اکثرا شیعی بودند، آن‌ها را به گرویدن به تشیع ترغیب نمود. به این ترتیب با افزایش جمعیت شیعه، مجالس عزاداری نیز رونق بیشتری یافت.

نویسنده شهرهای مذهبی عراق را که مرقد امامان شیعه را در خود جای داده را عامل مهمی در بروز فرهنگ عاشورا و امام حسین دانسته است. به‌طوری‌که این شهرها با قدرت اقتصادی و اجتماعی خود نقش مهمی نیز در قیام‌های ملی عراق بازی کردند.

نویسنده همچنین به مفهوم شفاعت توجه کرده و اشتیاق حضور شیعیان در این مجالس را طلب شفاعت از امام معصوم می‌داند.

سپس مبارزه با ظلم را که از اصلی‌ترین نمادهای قیام امام حسین است را مورد تأکید قرارداده و تأثیر این فرهنگ در قیام‌های ملی عراق و جهاد با استعمار انگلیس را یادآور می‌شود.

از طرفی وجه دیگر این علاقه و استقبال مردم به مجالس عزاداری را بیان می‌کند. به این معنا که برخی با استفاده از این ظرفیت به دنبال بهره‌جویی‌هایی سیاسی و اجتماعی بوده‌اند. برای نمونه در تاریخ معاصر عراق، نفوذ انگلیس در مجالس عزای امام حسین و نزدیکی به سران شیعه برای سوءاستفاده سیاسی را یادآور می‌شود.

نویسنده سپس انحرافاتی که مبتلابه این مجالس است را بیان می‌کند، خرافاتی که در روضه‌ها مطرح می‌شود و نیز اقدامات افراط‌گرایانه‌ای نظیر قمه زنی.

ساختار

کتاب حاضر شامل 7 فصل به شرح زیر است:

1. فصل اول: نگاهی گذرا به تاریخ
2. فصل دوم: تراژدی کربلا: کنگره اشک و اندوه
3. فصل سوم: عوامل مؤثر در گسترش و تحول مراسم عزاداری حسینی در عراق
4. فصل چهارم: اهمیت و نقش مذهبی، اجتماعی و سیاسی شهرهای مقدس در عراق
5. فصل پنجم: جامعه‌شناسی گفتمان سوگ و عزای حسینی
6. فصل ششم: ویژگی‌های فولکلور سوگواری حسینی
7. فصل هفتم: تحریف قیام امام حسین و سوءاستفاده از مراسن عزاداری

محدوده مکانی مطالعات کتاب

مطالعات میدانی این مطالعه، در سال 1986م در شهر کاظمین، و نیز در محرم و صفر همین سال در شهر کربلا صورت گرفته‌است.

محتوا

کربلا، نخستین تراژدی اسلام

نویسنده با برشمردن منزلت امام حسین و محبت پیامبر به ایشان، چگونگی وقوع واقعه کربلا را شرح می دهد.

رفتارهای مغایر با اسلام معاویه و جانشینش یزید و نیز عهدشکنی معاویه در پیمان با امام حسن را یادآور می‌شود و در ادامه نامه کوفیان به امام حسین و راهی شدن امام از مدینه به سمت کوفه را بیان می‌کند.

امام حسین هدف را خود را اصلاح دین پیامبر معرفی و اهل بیت خود را نیز همراه خود رهسپار کوفه می کند.

نویسنده عهدشکنی کوفیان و نیز تنها نهادن مسلم در اثر ارعاب سران قبایل توسط ابن زیاد را بیان می‌کند و در نهایت به شهادت رسیدن امام حسین و یارانش و نیز به اسارت رفتن اهل بیت ایشان را یاد آور می‌شود. سپس به خطابه روشنگرانه حضرت زینب در شام می‌پردازد.

نویسنده با شرح این واقعه، عاشورا را نخستین تراژدی تاریخ اسلام می‌داند که در آن نوه پیامبر که برای احقاق دین اصیل خروج کرده بود کشته و اهل بیتش به اسارت برده شده‌اند.

نویسنده سپس به مراسماتی که در اثر این واقعه بویژه در عراق شکل گرفت می‌پردازد:

مجالس عزاداری، مقتل خوانی، دسته‌جات عزاداری، دسته‌های زنجیرزنی دسته‌های قمه زنی، تعزیه، برگزاری مراسم اربعین

عوامل مؤثر در گسترش مراسم سوگواری امام حسین در عراق

نویسنده با برشمردن سیر تاریخی عراق، گذاره‌های اجتماعی و سیاسی را در فراگیری و گسترش مراسمات عزای امام حسین مؤثر می‌داند، پدیده‌هایی نظیر:

یکجانشین شدن عشایر و گرایش آن‌ها به مذهب تشیع

قوانین اصلاحات ارضی و تبعات آن در مهاجرت روستاییان به شهرها، سکونت آن‌ها در حاشیه شهر و آگاهی نسبت به شکاف طبقاتی و در نتیجه آشنایی با مفاهیم ظلم و عدالت‌خواهی

تأثیرگذاری شهرهای مذهبی، در گذاره‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی عراق

نویسنده در این بخش به شهرهای مهم مذهبی عراق می‌پردازد:

نجف

این شهر با محوریت مرقد امام علی(ع)، مرکز تجمع علویان بوده و پس از عزیمت شیخ طوسی به این شهر، حوزه‌های علمیه رونق فراوانی یافت. نجف تا اوایل قرن بیستم به عنوان بزرگترین حوزه علمیه و مرجعیت به‌شمار می‌آمد.

قبرستان نجف و علاقه به دفن شدن در جوار امام علی(ع)، باعث رونق اقتصادی این منطقه نیز شد، متقاضیان می‌بایست تعرفه خاصی را پرداخت کنند .شغل‌های جانبی مرتبط با دفن مردگان و زیارت عتبات نیز رونق یافت.

کربلا

کربلا، با محوریت مرقد امام حسین(ع)، از نظر فرهنگی جایگاه بالایی در عراق داشت، نخستین چاپخانه عراق در این شهر افتتاح شد.این شهر در شکل‌گیری انقلاب 1920م ضد استعمار انگلیس نیز نقش بسزایی داشت.

کاظمین و سامراء

شهر کاظمین و نیز شهر سامرا با وجود مرقدهای امام‌های شیعه و حضور علمای شیعه در این شهرها، به کانون‌های فرهنگی تبدیل شد.

قدرت اقتصادی و سیاسی شهرهای مذهبی

این شهرهای مذهبی، با وجود دریافت مقادیر نذورات، وجوهات، رد مظالم، از نظر اقتصادی توانمند بوده و به‌واسطه میل زیارت شیعیان مختلف برای زیارت این شهرها، روابط خارجی مؤثری داشتند. این موقعیت در اواخر دوره عثمانی و افول قدرت آن، جنبش‌های استقلال طلبانه‌ای در کربلا شکل داد که با شکست مواجه شد.

ایجاد حسینیه در شهرهای مختلف و تأثیرگذاری این نهاد در نهضت‌های ملی و جهاد ضد استعماری انگلیس در سال 1920م از موارد اهمیت حضور عتبات در عراق است.

نهضت امام حسین، الگویی برای عدالت‌خواهی و مبارزه با ظلم

نویسنده به مفاهیمی نظیر شفاعت پرداخته و حسین(ع)، را مظهر نجات الهی در نزد شیعیان معرفی می‌کند. در ادامه مجالس عزاداری را عاملی برای شفاعت جستن شیعیان می‌داند.

سپس نویسنده به تأثیر واقعه عاشورا در مطالبه عدالتخواهی می‌پردازد. بدین معنا مردم که با الگو قراردادن امام حسین در نپذیرفتن ظلم و مقابله با آن، مطالبات اجتماعی و سیاسی مردم در مراسم عزاداری بیان می‌شد.

و در نمونه‌ای بارز، به نهضت‌های ملی عراق اشاره می‌کند، به‌طوری‌که مراسم‌های عزاداری امام حسین را عاملی برای ایجاد وحدت ملی و کاهش اختلافات سیاسی و مذهبی معرفی می‌کند.

سوءاستفاده از مراسم عزای حسینی

با توجه به استقبال مردم از مراسم عزای امام حسین، گاهی سیاستمداران از این ظرفیت به نفع خود بهره‌می‌برند. نویسنده به تلاش دولت انگلیس بعد از جنگ جهانی دوم در نزدیک شدن به هیئت‌های عزاداری اشاره می‌کند.

دولت انگلیس با فراهم آورن مواد مورد نیاز هیئت‌ها، سعی در نزدیکی به سران شیعه و پیش‌بردن منافع خود داشتند. در نمونه‌ای بارز دولت انگلیس برای سرکوب جنبش کمونیست‌ها در عراق، از ظرفیت عزداری استفاده کرده و در نزد افکار عمومی آن‌ها را افرادی مخالف دین و مذهب معرفی می‌کرد.

تحریفات عزاداری امام حسین

نویسنده در این قسمت به تحریفاتی که در مراسم عزاداری رخ داده، اشاره می‌کند، مانند:

• آمیخته شدن خرافات به روضه‌های مراسم سوگواری امام حسین
• رفتارهای افراط‌گرایانه مانند قمه‌زنی

اطلاعات نشر

کتاب تراژدی کربلا: مطالعه جامعه‌شناختی گفتمان شیعه، سال 1381شمسی در مؤسسه دارالکتاب الاسلامی به چاپ رسیده‌است.