تخریب و بازسازی بقیع به روایت اسناد (کتاب)

تخریب و بازسازی بقعه‌ البقیع به روایت اسناد، تألیف سید علی قاضی عسکر، یکی از آثار فارسی در زمینه حج است که به بررسی آثار تاریخی بقعه البقیع و روند تخریب آن‌ها بر اساس اسناد و مدارک می‌پردازد. کتاب «تخریب و بازسازی بقیع به روایت اسناد» اثری تحقیقی و مستند است که به تحلیل یکی از وقایع سرنوشت‌ساز و پرتنش تاریخ معاصر عربستان، یعنی تخریب قبرستان بقیع در مدینه منوره، می‌پردازد. این اثر با بهره‌گیری از اسناد تاریخی، تصاویر و گزارش‌های دست اول، فرآیند تخریب در سال ۱۳۴۴ه.ق (۱۹۲۵ میلادی) و تلاش‌های پس از آن برای بازسازی را به شکل علمی و مستند روایت می‌کند.

محتوای اثر

در مقدمه کتاب آمده است که امروزه بسیاری از مسلمانان هنگام سفر به سرزمین وحی برای آشنایی با آثار و الگوهای الهی، متأسفانه با ویرانی این اماکن مواجه می‌شوند و از این وضعیت به شدت متاثر می‌شوند. نویسنده با تأسف یادآور می‌شود که تخریب قبور اهل‌بیت(ع)، گنبدها و بارگاه‌های بقعه، خانه‌های امامان و برخی صحابه برجسته پیامبر(ص) و همچنین آثار مربوط به جنگ‌ها و نبردهای تاریخی مسلمانان بدون پاسخ باقی مانده است. دلیل این وضعیت، نگاه متحجرانه گروه‌هایی است که نشانه‌های توحید را با خرافه و شرک خلط می‌کنند.

نویسنده با تأکید بر اهمیت بقعه البقیع آغاز می‌کند: این مکان تنها یک قبرستان نیست، بلکه گنجینه‌ای از تاریخ اسلام است که قبور چهار امام معصوم شیعیان و بسیاری از همسران، فرزندان، صحابه و شخصیت‌های برجسته تاریخ اسلام در آن قرار دارد. با وجود این عظمت، البقیع همواره غریب و مظلوم مانده است.

کتاب توضیح می‌دهد که قبور امامان و دیگر مدفونین دارای قبه و سایبان بوده‌اند، اما این بناها در جریان حملات وهابیان تخریب شده‌اند و هم‌اکنون بقعه البقیع فاقد سقف است و تنها برخی قبرها با دیوارهای سنگ‌چین مشخص شده‌اند.

سپس نویسنده به معرفی مدفونین می‌پردازد و ابتدا اهل‌بیت(ع) و سپس همسران، فرزندان، صحابه و دیگر بزرگان را همراه با شرح حال کوتاهی معرفی می‌کند. برای ۲۶ شخصیت شاخص صدر اسلام تنها نام آن‌ها ذکر شده است.

از جمله بناهای موجود در بقعه البقیع، «بیت‌الأحزان» است؛ محلی کوچک در شمال قبور امامان که پس از رحلت پیامبر(ص)، فاطمه زهرا(س) در آن به سوگواری می‌پرداخته است و تا اواسط قرن اخیر به‌عنوان مسجد فاطمه مورد زیارت و نماز قرار می‌گرفته است.

در ادامه، نویسنده اسنادی را ذکر می‌کند که نشان‌دهنده وجود قبه‌ها و بناهای ساخته شده بر قبور امامان و دیگر صالحان است. سفرنامه‌نویسان و تصویرگران، از جمله ابراهیم رفعت پاشا (۱۳۱۸–۱۳۲۵ق) و محمد لبیبک‌بک (۱۳۷۷ق)، گزارش‌ها و تصاویر مستندی از این بناها ارائه داده‌اند.

قاضی عسکر تخریب آثار را به تصرف سعودی‌ها و ارتباط فکری و مذهبی آنان با محمد بن عبدالوهاب نسبت می‌دهد و یادآور می‌شود که در تمامی شهرها و مناطق، بناهای ساخته شده بر قبور بزرگان صدر اسلام ویران شده است. بخش عمده‌ای از این مطالب برگرفته از تاریخ وهابیان است.

واکنش‌ها و بازسازی

با انتشار خبر تخریب بقعه البقیع، به ویژه قبور امامان معصوم، واکنش شدیدی در ایران ایجاد شد و حتی رئیس‌الوزرای وقت را مجبور به اعلام عزای عمومی در روز شانزدهم صفر کرد. نامه‌ها و تلگراف‌های علما و مراجع، واکنش مسلمانان، محدودیت سفر به حجاز و تلاش برای بازسازی از جمله موضوعات این بخش هستند.

در پایان کتاب، نویسنده اشاره می‌کند که تلاش علما و شیعیان برای بازسازی البقیع از دیرباز ادامه داشته و این موضوع در گفتگوهای سیاسی ایران و عربستان بارها مطرح شده است؛ با این حال، وهابیان همچنان بر عقاید خود پافشاری کرده و اقدامات تخریبی خود را ادامه داده‌اند. آخرین بخش کتاب نیز به فتاوای مراجع تقلید در مورد ضرورت بازسازی قبور اختصاص یافته است.

وضعیت ظاهری کتاب

کتاب دارای فهرست مطالب در ابتدا و تصاویر مرتبط با بقعه البقیع در انتهاست. پاورقی‌ها عمدتاً به منابع اختصاص یافته‌اند.

معرفی کلی کتاب

این کتاب به عنوان منبعی جامع و معتبر، کوششی است برای ثبت حافظه تاریخی امت اسلامی درباره حادثه‌ای که به یکی از مهم‌ترین اماکن اسلامی و میراث فرهنگی جهان اسلام آسیب زد. رویکرد اصلی اثر «سندمحور» است؛ یعنی نویسنده با ارائه اسناد، عکس‌ها و مدارک معتبر، اجازه می‌دهد که واقعیت‌های تاریخی به خودی خود بیانگر ماجرا باشند. اثر نه تنها به «چگونگی» و «علل» تخریب می‌پردازد، بلکه پیامدهای فقهی، فرهنگی و بین‌المللی آن و تلاش‌های دیپلماتیک و مردمی برای بازسازی بقیع را تا دوره‌های اخیر بررسی می‌کند.

زمینه‌های تاریخی و عوامل تخریب

برای درک دقیق محتوای کتاب، ضروری است به شرایط فکری و سیاسی حجاز در آن دوره اشاره شود:

• صعود وهابیت و حکومت آل سعود: با تسلط عبدالعزیز بن سعود بر حجاز و مدینه، تفسیر خاص و سخت‌گیرانه‌ای از اسلام که متاثر از آموزه‌های محمد بن عبدالوهاب بود، حاکم شد. بر اساس این دیدگاه، ایجاد هرگونه بنا بر روی قبور، توسل به اولیا و زیارت قبور «شرک» و «بدعت» محسوب می‌شد.
• سابقه تاریخی تخریب: تخریب بقیع در سال ۱۳۴۴ ه.ق نخستین مورد نبود. پیش‌تر در دوره حکومت اولیه وهابیان بر مدینه (۱۸۰۵–۱۸۰۶ میلادی) نیز قبور بقیع آسیب دیده و بعدها توسط حکومت عثمانی بازسازی شده بودند. کتاب این سابقه تاریخی را با استناد به اسناد دقیق بررسی می‌کند.
• حذف نمادهای مذهبی رقیب: بقیع میزبان قبور چهار امام شیعه و بسیاری از صحابه و تابعین بود. تخریب این مکان علاوه بر انگیزه مذهبی، می‌توانست به عنوان اقدامی برای حذف نمادهای تاریخی و مذهبی رقبای مذهبی و تثبیت قدرت سیاسی-مذهبی آل سعود تلقی شود.

ساختار و فصل‌بندی کتاب

این اثر شامل مقدمه و متن اصلی است و فاقد فصل‌بندی یا بخش‌بندی رسمی است. در ابتدا، مدفونین در بقعه البقیع معرفی شده و سپس روند تخریب آثار همراه با مستندات مربوطه بررسی می‌شود. کتاب به گونه‌ای سازماندهی شده است که خواننده را گام به گام با روند تاریخی واقعه آشنا می‌کند:

1. بقیع، گنجینه تاریخ اسلام: این فصل اهمیت و جایگاه بقیع پیش از تخریب را معرفی می‌کند و با استناد به منابع تاریخی و روایی، شخصیت‌های برجسته مدفون در آن و شکوه بناها، گنبدها و ضریح‌ها را شرح می‌دهد.
2. اسناد صدور فرمان تخریب: اسناد حکومتی، فتاوای علمای وهابی و دستورات مستقیم عبدالعزیز بن سعود برای تخریب قبور و قبه‌ها در این فصل ارائه شده است.
3. گزارش‌های میدانی از عملیات تخریب: روایت لحظه به لحظه تخریب بناها با استناد به گزارش‌های شاهدان عینی، خاطرات ساکنان و مکاتبات رسمی ارائه می‌شود.
4. واکنش‌های جهانی: این بخش واکنش‌های جهان اسلام، از جمله اعتراض‌های علما و مراجع شیعه و اهل سنت در نقاط مختلف جهان را جمع‌آوری کرده است.
5. تلاش‌ها برای بازسازی به روایت اسناد: این فصل به اقدامات دیپلماتیک، طرح‌های معماری پیشنهادی و فعالیت‌های سازمان‌های اسلامی برای بازسازی بقیع می‌پردازد که اغلب با مخالفت یا بی‌توجهی عربستان مواجه شد.
6. بقیع امروز و چشم‌انداز آینده: وضعیت کنونی بقیع به عنوان قبرستانی ساده و فاقد نشانه‌های مشخص بررسی شده و موانع سیاسی و مذهبی بازسازی آینده تحلیل می‌شود.

اهمیت و جایگاه کتاب

این اثر از چند جهت قابل توجه است:

• حفظ واقعیت تاریخی: ارائه اسناد معتبر مانع از تحریف یا کمرنگ شدن این رویداد در طول زمان می‌شود.
• منبع پژوهشی: به دلیل ساختار مستند و آکادمیک، کتاب برای پژوهشگران تاریخ، مطالعات اسلامی و تاریخ معاصر خاورمیانه منبعی ارزشمند است.
• احیای حافظه جمعی: این کتاب حافظه جمعی امت اسلامی را درباره یکی از مصیبت‌های فرهنگی‌اش زنده نگه می‌دارد.
• پایه‌ای برای گفت‌وگوی بین‌مذهبی: می‌تواند به عنوان مرجع گفتگو درباره تعامل با اماکن مقدسه و میراث مشترک در میان مذاهب اسلامی مورد استفاده قرار گیرد.

کتاب «تخریب و بازسازی بقیع به روایت اسناد» فراتر از یک اثر تاریخی، یک «گواهی‌نامه مستند» است که خود روایتگر نابودی بخشی از هویت مشترک مسلمانان و تلاش‌های ناکام برای جبران آن است. مطالعه این اثر برای هر کسی که به تاریخ و میراث دینی اهمیت می‌دهد، ضروری است، چرا که بقیع نه تنها یک قبرستان بلکه نمادی از تاریخ و هویت اسلام است که همواره مورد توجه و منازعه جهان اسلام خواهد بود.

منابع

• پایگاه رسمی پژوهشکده حج و زیارت
• سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
• کتابخانه تخصصی حج و زیارت.
• اخلاق نبوی، آشنایی با سیره اخلاقی پیامبر اعظم(ص)، جواد محدثی.