خیبر
 | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| مکان | در شمال مدینه |
| جنبه دینی | |
| وابسته به دین/مذهب | یهود |
| تاریخ بنا | |
| رویدادها | محل غزوه خیبر |
| وضعیت فعلی | |
| ویژگی‌ها | با اهمیت از نظر کشاورزی و بازرگانی |
|
| |
خیبر نام منطقه‌ای در شمال مدینه است که در زمان پیامبر(ص) محل سکونت یهودیان بود. در این منطقه غزوه خیبر رخ داد که منجر به پیروزی پیامبر بر یهودیان آنجا شد. در این منطقه قلعه‌های زیادی وجود داشت که در تعداد آن بین شش، هفت و هشت اختلاف است. قلعه قَموص مشهور به قلعه خیبر بزرگترین قلعه آن منطقه بود که در غزوه خیبر به دست امام علی(ع) فتح شد.
خیبر پیش از اسلام محل سکونت یهودیان بود. درباره سابقه حضور یهودیان در این منطقه نظرات گوناگونی وجود دارد. برخی گفته‌اند آنان در زمان بُختُنَصّر (حک: ۶۰۵–۵۶۲ پیش از میلاد)، شاه بابِل به خیبر کوچ کردند.
خیبر از نظر اقتصادی و کشاورزی جایی با اهمیت محسوب می‌شد. اهالی آنجا با مشرکان مکه نیز ارتباط داشتند. خیبر پس از صدر اسلام چندان شهرتی نداشت و در منابع مختلف از آن کمتر یاد شده است. منطقه خیبر امروزه نام یکی از استان‌های عربستان در ۱۶۵ کیلومتری شمالِ مدینه است.
معرفی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
خیبر منطقه‌ای حاصل‌خیز در شمال مدینه است که در عصر پیامبر(ص) و پیش از آن از مراکز یهودی‌نشین حجاز بود.[۱] درباره سابقه و علت حضور یهودیان در این منطقه مطالب گوناگونی گفته شده است و تعیین زمان مهاجرت یهودیان به این منطقه را دشوار دانسته‌اند.[۲] برخی گزارش‌ها، کوچ آنان را به زمان حضرت موسی برگردانده‌اند[۳] و برخی گفته‌اند که آنان در زمان بُختُنَصّر (حک: ۶۰۵–۵۶۲ق م)، شاه بابل به خیبر کوچ کرده‌اند.[۴] از این رو گفته شده که ورود آنان به یثرب و خیبر جنبه افسانه‌ای یافته است.[۵]
غزوه خیبر و برخی سَریه‌ها در منطقه خیبر اتفاق افتاد.[۶] از نظر اقتصادی و به دلیل قرار گرفتن در مسیر تجاری، خیبر اهمیت کشاورزی و بازرگانی داشت.[۷] خرمای خیبر زبانزد و مشهور بود.[۸] در اطراف منطقه خیبر نیز یهودیان سکونت داشتند که پس از غزوه خیبر، با مسلمانان صلح کردند. از آن جمله فدک، روستایی در شمال شرق خیبر، بود که فاصله آن را تا مدینه شش شب گفته‌اند.[۹] یهودیان خیبر با این مناطق ارتباط داشتند و با برخی قبایل هم‌پیمان بودند.[۱۰] گزارشی هم از تعامل اهالی خیبر با مشرکان مکه وجود دارد که مربوط به جنگ احزاب است. در این واقعه جمعی از بنی‌نضیر از خیبر به مکه رفتند تا قریش را به انتقام اخراجشان از مدینه، به جنگ با مسلمانان وادار کنند.[۱۱]
در سده‌های نخست هجری، ناحیه خیبر از توابع مدینه و جزء منطقه حجاز به شمار می‌رفت و با مدینه هشت منزل و به قولی سه روز راه فاصله داشت.[۱۲] خیبر پس از صدر اسلام چندان شهرتی نداشت و در منابع از آن کمتر یاد شده است.[۱۳]
منطقة خیبر امروزه نام یکی از استان‌های عربستان در ۱۶۵ کیلومتری شمالِ مدینه در جاده منتهی به شام (جاده تَبوک) واقع و مرکز آن شهر الشُّرَیْف است.[۱۴] این منطقه در عصر حاضر، استانی کوهستانی با سنگ‌های سیاه (حرّه) است که حدود ۵۰ روستا با حدود ۵۸۰۰۰ سکنه دارد و محصول اصلی آن خرماست.[۱۵]
قلعه‌های خیبر[ویرایش | ویرایش مبدأ]
خیبر در زبان عبرانی به معنای قلعه بوده است و این ناحیه را به دلیل وجود چند قلعه، خَیابِر (خیبرها) خوانده‌اند.[۱۶] شمار قلعه‌های خیبر را به اختلاف، شش،[۱۷] هفت[۱۸] و هشت نوشته‌اند.[۱۹] اختلاف در تعداد قلعه‌ها در بعضی منابع از آن روست که برخی قلعه‌ها مشتمل بر دژهای کوچک‌تری درون خود بوده‌اند.[۲۰] منطقه خیبر از سه بخش نَطات، شِقّ و کتیبه تشکیل شده بود که با یکدیگر فاصله اندکی داشتند. قلعه‌های صَعب بن معاذ، ناعم و زبیر در بخش نَطات قرار داشتند. بخش شِقّ دو قلعه اُبی و نِزار را در بر می‌گرفت و بخش کتیبه، شامل قلعه‌های قَمُوص، وَطیح و سُلالِم می‌گردید[۲۱] آثاری از قلعه‌های قدیم هنوز در منطقه باقی است.[۲۲]
غزوه خیبر[ویرایش | ویرایش مبدأ]
غزوه خیبر در سال هفتم هجری اتفاق افتاد.[۲۳] پیامبر(ص) به سبب تهدیدات و توطئه‌های یهودیانِ منطقه خیبر،[۲۴] به آنان حمله کرد و طی چند ماه آنجا را فتح کرد.[۲۵] پس از فتح صلح‌نامه‌ای بین پیامبر و آنان نوشته شد و طی آن مقرر شد که باغ‌های یهودیان در اختیارشان بماند و در مقابل نیمی از محصول سالیانه، از آنِ مسلمانان باشد.[۲۶]
قلعه خیبر[ویرایش | ویرایش مبدأ]
قلعه قَموص، معروف به قلعه خیبر، بزرگترین قلعه از قلعه‌های منطقه خیبر، در نزدیکی مدینه بود که درِ آن به دست امام علی(ع) گشوده شد.[۲۷] امروزه قلعه قموص به نام قلعه مرحب شناخته می‌شود. در دامنه این قلعه، چشمه‌ای به نام عین علی وجود دارد.[۲۸]
پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ آثار البلاد و اخبار العباد، ص۹۲؛ «خیبر، غزوه»، دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۷، ص۶۷۴.
- ↑ ناجی، «خیبر، غزوه»، ج۱۶، ذیل مدخل.
- ↑ الاغانی، ج۲۲، ص۱۱۱ و ص۱۱۴.
- ↑ فتوح البلدان، ج۱، ص۱۶؛ تاریخ الطبری، ج۱، ص۳۸۳.
- ↑ محمد و الیهود، ص۶۰.
- ↑ السیرة النبویه، ج۲، ص۶۱۸؛ المغازی، ج۱، ص۳۹۱ و ص۳۹۲، ج۲، ص۵۶۶.
- ↑ «خیبر، غزوه»، دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۷،
- ↑ معجم البلدان، ج۲، ص۱۹۵ و ص۴۱۱.
- ↑ الطبقات الکبری، ج۲، ص۶۹.
- ↑ المغازی، ج۲، ص۶۳۹ و ص۴۴۰.
- ↑ السیرة النبویه، ج۲، ص۲۱۴.
- ↑ ناجی، محمدرضا، «خیبر، غزوه»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۰ش، ج۱۶، ذیل مدخل.
- ↑ «خیبر، غزوه»، دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۷،
- ↑ المعالم الاثیره، ص۱۰۹؛ ناجی، «خیبر، غزوه»، ج۱۶، ذیل مدخل.
- ↑ خیبر، ص۳۱ و ص۴۲.
- ↑ نهایة الارب فی معرفة انساب العرب، ص ۲۳۱؛ المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج ۶، ص۵۲۶ و ص۵۲۷؛ معجم البلدان، ج۲، ص۴۰۹ و ص۴۱۰.
- ↑ تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۵۶؛ الاماکن، ج ۱، ص۴۲۰
- ↑ معجم البلدان، ج۲، ص۴۰۹.
- ↑ تاریخ پیامبر اسلام، ص۵۰۲ و ص۵۰۳.
- ↑ المغازی، ج ۲، ص ۶۴۸، ص۶۵۸، ص۶۶۶ و ص۶۶۸.
- ↑ الطبقات الکبری، ج۲، ص۸۱.
- ↑ خیبر، ص۳۷.
- ↑ السیرة النبویه، ج۲، ص۳۴۱
- ↑ تاریخ الطبری، ج۲، ص۲۸۶؛ السیرة النبویه، ج۲، ص۶۱۲
- ↑ المغازی، ج۲، ص۶۶۶ و ص۶۷۰.
- ↑ المغازی، ص۶۹۱.
- ↑ معجم ما استعجم من اسماء البلاد والمواضع، بیروت، ص۵۲۲.
- ↑ مدینه‌شناسی، ج۲، ص۴۱۶.
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- آثارالبلاد و اخبارالعباد، قزوینی، زکریا بن محمد، بیروت، بی‌نا، ۱۴۰۴ق.
- الاغانی، ابوالفرج الاصفهانی، علی بن حسین، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق.
- الاماکن، او، مااتّفق لفظه و افترق مسمّاه من الامکنة، حازمی همدانی، محمد بن موسی، ریاض، حمد جاسر، بی‌تا.
- تاریخ پیامبر اسلام، آیتی، محمدابراهیم، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۶ش.
- تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک)، طبری، محمد بن جریر، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۳ق.
- تاریخ الیعقوبی، یعقوبی، احمد بن اسحاق، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
- خیبر (ذات الحصون و العیون و النخیل)، البلادی، عاتق بن غیث، بیروت، دار النفائس، بی‌تا.
- دانشنامه جهان اسلام، ناجی، محمدرضا، «خیبر، غزوه»، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۰ش.
- دانشنامه حج و حرمین شریفین، «خیبر، غزوه»، صادقی، محسن، تهران، مشعر، بی‌تا.
- الروض الانف، سهیلی، عبدالرحمن بن عبدالله، به کوشش عبدالرحمان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
- السیرة النبویه، ابن هشام، عبدالملک بن هشام، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه، بی‌تا.
- الطبقات الکبری، ابن سعد، محمد بن سعد، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
- فتوح البلدان، بلاذری، احمد بن یحیی، به کوشش صلاح‌الدین، قاهره، النهضة المصریه، ۱۹۵۶م.
- محمد و الیهود قرائة جدیدة للصراع و للمصادر، برکات، احمد، ترجمه: محمود علی مراد، پاریس، اسمار، ۲۰۰۸م.
- معجم البلدان، یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
- معجم ما استعجم من اسماء البلاد والمواضع، البکری، عبدالله بن عبدالعزیز، به تحقیق مصطفی السقا، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.
- مدینه‌شناسی، نجفی، سید محمد باقر، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
- المعالم الاثیره، شراب، محمد محمدحسن، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۱ق.
- المغازی، واقدی، محمد بن عمر، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق.
- المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، جواد علی، بیروت، بی‌نا، ۱۹۷۶–۱۹۷۸م.
- نهایة الارب فی معرفة انساب العرب، قلقشندی، احمد بن علی، بیروت، بی‌نا، ۱۴۰۵ق.