اقتصاد حج

اقتصاد حج، ابعاد و کارکردهای اقتصادی حج است. در قرآن و روایات، بهره‌برداری اقتصادی از سفر حج جایز شمرده شده و به برخی از جنبه‌های اقتصادی آن مانند خرید سوغاتی و بخشش گوشت قربانی به تهی‌دست اشاره شده است. قرآن، حج را ضمانتی قوی برای رسیدن مسلمانان به خودکفایی اقتصادی دانسته است.اقتصاد حج، رویکردی سیاسی نیز دارد. برائت از مشرکان را، یکی از مهم‌ترین اثرگذاری‌های اقتصادی حج با رویکرد سیاسی دانسته‌اند.

این اقتصاد، بر خلاف اقتصاد لیبرالیستی، اقتصاد را جدای از اخلاق ندانسته و همراهی اخلاق با اقتصاد را راه حلی برای توزیع درآمد نامطلوب می‌داند. ابعاد اخلاقی حج با رویکرد اقتصادی خود، عقلانیت ابزاری را به عقلانیت ابراری ارتقاء داد و باعث سالم‌سازی فضای اقتصادی و توسعه پایدار می‌شود. حج، با اعمال ویژه خود، مانند یکسان‌سازی ثروتمند و تهی‌دست و حرام بودن جدال، اعتماد اجتماعی را که بستر مناسبی برای توسعه اقتصادی است تقویت می‌کند. حج، با ویژگی‌های برابرگرایانه و مصرف قربانی در راه‌های معین خود، زمینه را برای فراتر رفتن از منافع شخصی به منافع عمومی را فراهم می‌کند.

به باور برخی، حج می‌تواند با تقویت گردشگری دینی، ایجاد بازار مشترک اسلامی و راه‌اندازی اتحادیه همکاری اقتصادی وارد عرصه توسعه و رونق اقتصادی شود.

با این همه، بر پایه روایات، برجسته‌ترین ابعاد حج، ابعاد عبادی و معنوی آن است و ابعاد اقتصادی نیز باید در همین مسیر و رویکرد قرار بگیرند؛ از این رو، غلبه ابعاد مادی و اقتصادی نکوهش شده است.

در قرآن

بر پایه آیه ﴿وَأَذِّن فِي ٱلنَّاسِ بِٱلۡحَجِّ يَأۡتُوكَ رِجَالٗا... لِّيَشۡهَدُواْ مَنَافِعَ لَهُمۡ﴾ و تفسیر معصومان(ع)، منافع حج شامل سودهای مادی و معنوی می‌شود. ابن عباس در تفسیر آیه پیش‌گفته، سود آخرتی حج را، خشنودی خداوند و سود دنیایی آن را، منافعی دانسته که مردم از گوشت قربانی و تجارت به‌دست می‌آورند. سید محمدحسین طباطبایی، عالم شیعی نیز، وجود منافع مادی و معنوی برای حج را پذیرفته است و مهم‌ترین نتیجه دنیوی حج را تقویت روح همگرایی و اتحاد و تعاون در میان مسلمانان دانسته است.

آیه ﴿لَیسَ عَلَيۡكُمۡ جُنَاحٌ أَن تَبۡتَغُواْ فَضۡلٗا مِّن رَّبِّكُمۡ﴾ بر این نکته دلالت دارد که در حج ضمن انجام عبادت و ذکر خدا و کسب تقوی، مانعی نیست که مردم از منافع اقتصادی و معیشتی نیز بهره ببرند. مفسران از این آیه اجازه کسب و تجارت در سفر حج را برداشت کرده‌اند.

بر پایه قرآن، مسئله معیشت و اقتصاد در حج، از آغاز پایه‌گذاری مکه به‌دست حضرت ابراهیم(ع) مطرح شده است؛ زیرا او از خدا خواست از انواع محصولات و میوه‌ها روزی مردم این شهر کند و خداوند خواسته او را مستجاب کرده، مکه را حرم امنی قرار داد که همه نوع ثمرات و کالاها به آن برده می‌شد و می‌شود.

خداوند در قرآن دستور داد، مشرکان به مسجدالحرام نزدیک نشوند. از عبارت ﴿لا یَقْرَبُوا﴾ در این آیه، فهمیده می‌شود که مشرکان حتی از نظر اقتصادی، اجتماعی و سیاسی نیز، نباید در آنجا جولان بدهند. مسلمانان صدر اسلام نگران بوده‌اند که در صورت حضور نداشتن مشرکان، رونق بازار از بین رفته و باعث زیان اقتصادی شود، خداوند در جواب این نگرانی می‌گوید از راه‌های دیگر آنها را از فضل خویش بهره‌مند می‌کند؛ از این رو، آیه پیش‌گفته، حج را ضمانتی قوی برای استقلال اقتصادی مسلمانان و عدم وابستگی آنها به مشرکان قرار داده است.

قرآن، در موسم حج به قربانی و بخشش گوشت قربانی در میان مردم به ویژه تهیدستان دستور داده است. حج و آیین‌های آن به گونه‌ای تنظیم شده است که مسئله تعاون و نیکوکاری را بین مردم تقویت کند. هدف قربانی در بهره‌مندی مستمندان در احادیث اسلامی نیز مورد تأیید قرار گرفته است.

در روایات

روایات مربوط به اقتصاد حج، در باور برخی، به دو دسته تقسیم شده و به دو مفهوم پرداخته‌اند که عبارت‌اند از:‌

• جایز بودن سود اقتصادی در حج:

بر پایه برخی روایات، فعالیت اقتصادی در حج جایز است. این روایات، تفکری که حج را عبادتی عارفانه دانسته که با اقتصاد تناسب ندارد، رد کرده است. برخی که اسلام را آمیزه‌ای از تلفیق معاش با معاد دانسته‌اند نیز، نمونه بارز آن را مناسک حج شمرده‌اند.

• بیان ابعاد و آثار اقتصادی حج:

در روایتی، حضرت محمد(ص)، کسی را که خواهان دنیا و آخرت است، سفارش به آهنگ کعبه کرده و در روایتی دیگر، ادای حج را مایه بی‌نیازی دانسته است. در روایاتی از امامان(ع) نیز، به تأثیر حج در افزایش روزی، و جلوگیری از فقیر شدن اشاره شده و ترک حج با وجود استطاعت مالی، علت تنگدستی و فقر دانسته شده است. در حدیثی از امام صادق(ع)، تجارت و بهره‌گیری از منافع مادی آن، یکی از هدف‌های حج شمرده شده است. تأکید روایات بر خرید سوغاتی نیز، بر ابعاد اقتصادی حج دلالت دارد.

اقتصاد حج و سیاست

اقتصاد اسلامی، علاوه بر پاسخگویی به نیازهای اقتصادی، پاسخگویی به نیازهای سیاسی را نیز در نظر داشته و بر نگرش اجتماعی ـ اقتصادی تأکید دارد. یکی از مهم‌ترین اثرگذاری‌های اقتصادی حج در امت اسلامی با رویکرد سیاسی، برائت از مشرکان دانسته‌ شده است. سید روح‌الله خمینی، بنیانگذار انقلاب اسلامی ایران، برائت از مشرکان را اعلام بیزاری از ابرقدرتها و هشدار به چپاول سرمایه‌های کشورهای اسلامی به دست آنان دانسته است.

به باور برخی، امروزه بسیاری از مشکلات اقتصادی جوامع اسلامی از رابطه حاکمان سرسپرده آن جوامع با ابرقدرت‌ها سرچشمه می‌گیرد، که در صورت برائت و دوری مسلمانان از دشمنان اسلام، زمینه سوء استفاده آنها از منابع مسلمانان از میان می‌رود.

اقتصاد حج و اخلاق

رابطه اقتصاد و اخلاق در حج

پس از آدام اسمیت، اقتصاددان و فیلسوف اسکاتلندی، به تدریج، با ترویج باورِ «جدایی ارزش از دانش»، اقتصاد از اخلاق فاصله گرفت. با گذشت زمان، مشخص شد که سازوکار اقتصاد آزاد جدای از اخلاق، در کنار خوبی‌هایی که دارد، نارسایی‌هایی مانند مالکیت خصوصی و توزیع درآمد نامطلوب نیز دارد. اقتصاد سرمایه‌داری برای مقابله با این شکست، دخالت دولت را پیشنهاد می‌دهد.

راه حل نظام اقتصاد اسلامی برای این مشکل، اخلاق است، که با ایجاد کنترل درونی و اصلاح و ارتقاء مبانی معرفت‌شناختی انسان، تعاریف جدیدی از مفاهیمی مانند فقر، غنا، رفاه، زهد، سود، درآمد، سعادت و ثروت ارائه می‌دهد. به این ترتیب، دایره نفع شخصی را گسترش می‌دهد تا منافع اجتماعی نیز از یاد نرود.

حج یکی از مناسک دینی است که در عین برخورداری از ابعاد اقتصادی، جهات اخلاقی پررنگ و گسترده‌ای دارد. در حج، برخلاف اقتصاد لیبرالیستی که اقتصاد را از اخلاق جدا می‌داند، نگاه تک‌ساحتی به انسان، وجود ندارد و لذت در لذت مادی منحصر نمی‌شود؛ بلکه در ذیل ارتباط انسان با خدا، باور به آخرت و لذت معنوی قرار می‌گیرد.

ابعاد اخلاقی حج با رویکرد اقتصادی

ابعاد اخلاقی حج، با رویکرد اقتصادی، در راستای امت اسلامی عبارتند از:

ارتقای عقلانیت اقتصادی

عقلانیتی که هژمونی سرمایه معرفی می‌کند، عقلانیت حسابگرانه و ابزاری است، که رشد جامعه را تنها در ابعاد مادی انسان قرار می‌دهد. در حالی که اسلام، انسان را به عقلانیتی فراتر فرا می‌خواند، که آثار آن در پهنه‌های اقتصادی و اجتماعی، از جمله توسعه پایدار آشکار می‌شود. حج که جلوه‌ای از شکوه تمدن اسلامی و تبلور جهان‌بینی توحیدی است، با توجه به ابعاد تربیتی، اخلاقی و عرفانی‌اش، نقش بسیاری در گذر از عقلانیت ابزاری به عقلانیت ابراری دارد. بروز و شیوع این نوع عقلانیت، در سالم‌سازی رفتار و فضای اقتصادی و در نتیجه توسعه پایدار مؤثر است.

تقویت اعتماد اجتماعی

اعتماد، یکی از اصلی‌ترین شاخص‌های سرمایه اجتماعی است که بستر مناسبی برای توسعه اقتصادی محسوب می‌شود. اسلام با سفارش به راست‌گویی، امانت‌داری و دستورهایی درباره آداب معامله‌ها، مانند نهی از کم‌فروشی، نظامی را ترسیم می‌کند که در آن کنش‌های جمعی با آسانی بیشتری صورت گرفته و اعتماد افراد جامعه را تقویت می‌کند. این اعتماد، می‌تواند با اثرگذاری بر کارایی بازار، دولت، کاهش فقر، توسعه مالی و سرانجام رشد اقتصادی، بسترهای مناسب توسعه اقتصادی را در جامعه فراهم کند.

حج با ایجاد یکسانی در مناسک، رفتار و پوشش سعی می‌کند تشابهات بین افراد را افزوده و زمینه‌های ارتباطی را افزایش دهد. با افزایش زمینه‌های ارتباطی، زمینه‌های سوءتفاهم کاهش می‌یابد و در مقابل، همدلی و احساس همدردی افزایش می‌یابد. در این فضای تعاملی ارتباطی، نگاه مثبت افراد و در نتیجه اعتماد بین آنها افزایش می‌یابد. در مناسک حج، زمینه‌های سلب اعتماد از بین می‌رود، برای نمونه یکی از محرمات احرام جدال و ناسزا گفتن است که سبب تیرگی روابط اجتماعی و از بین رفتن اعتماد می‌شود؛ بنابراین، از یک طرف کارکردهای اخلاقی حج، دینداری مردم را بیشتر کرده و سبب ارتقاء راستگویی و احترام به دیگران می‌شود، که در ارتقای اعتماد عمومی مؤثر است. از طرف دیگر، همدلی و همراهی حاصل از ابعاد اجتماعی حج سبب ارتقاء همبستگی اجتماعی است که یکی از آثار آن تقویت اعتماد بین اعضای جامعه است.

توجه به منافع عمومی

یکی از چالش‌های مهم اقتصاد فردگرای لیبرالیستی، که بر بازار آزاد مبتنی است، از بین رفتن منافع عمومی در سایه منافع شخصی است. اسلام، ضمن احترام به مالکیت شخصی، به منافع جمعی بسیار توجه و نظام ارتباطات اجتماعی را مبتنی بر اصول اخلاقی طراحی می‌کند، تا افراد جامعه نگاه و اهدافشان به سود شخصی معطوف نباشد. به عبارت دیگر، حب ذات به صورت امر طبیعی حقیقی در تمام ابعاد زندگی بشر وجود دارد؛ ولی تمرکز بر سود و منافع شخصی، مانع از تحقق اهداف اجتماعی می‌شود. در این بین بهترین راه، برای ایجاد رقابت و ارتباط صحیح بین نیروهای بازار، ضوابط اخلاقی است.

شیوه برگزاری حج، بر طبق زندگی طبقات پایین جامعه است تا زائران ضمن خارج شدن از امتیازطلبی و روح تبعیض، مشکلات طبقه پایین جامعه را تجربه کنند. زائران خانه خدا در فضای معنوی حج، نوعی از روابط اجتماعی را تجربه می‌کنند که ناقض ساختار معمول زندگی دنیوی است و با خصایص برابرگرایانه‌ای که دارد تجربه‌ای وحدت‌بخش را به زائران ارائه می‌دهد. تحقق عدالت اجتماعی را در حج می‌توان در ذبح‌هایی دانست که هر کدام از حج‌گزاران، طبق دستور شرع به‌عنوان قربانی یا کفاره ذبح می‌کنند و در راهی که معین شده است به مصرف می‌رسانند.

اقتصاد حج و توسعه

به باور برخی، زمینه‌های عملیاتی زیادی وجود دارد که حج وارد عرصه توسعه و رونق اقتصادی شود. برخی از آنها عبارت‌اند از:

گردشگری دینی

گردشگری، حرفه‌ای بزرگ در سطح جهان شمرده می‌شود؛ به گونه‌ای که پس از صنایع نفت و خودروسازی، سومین صنعت برجسته جهان به شمار می‌آید. در این میان، جاذبه‌های مذهبی، زیارتگاه‌ها و مکان‌های مقدس، هر ساله شمار فراوانی از گردشگران را به سوی خود می‌کشاند. این نوع از گردشگری را گردشگری مذهبی می‌نامند. از میان گونه‌های گردشگری، فقط گردشگری مذهبی است که بر موانع آب و هوایی غلبه می‌کند.

حج، دارای این ظرفیت است که اقتصاد محدود خود را به اقتصادی متنوع، با بهره‌گیری از شغل‌های موجود در بخش گردشگری و صنایع وابسته به آن تبدیل کند. به باور برخی، اگر ظرفیت‌های گردشگری حج، در راستای ایجاد تحول اقتصادی در جهان اسلام، درست بهره‌برداری شود، با صنعت نفتِ جهان اسلام برابری خواهد کرد.

یکی از شرایط توسعه گردشگری، هم‌گرا کردن فرهنگ‌ها و ایجاد یکپارچگی است. کشورهای اروپایی با ایجاد اتحادیه اروپا، امروزه ۷۹ درصد جریان‌های گردشگری را به خود اختصاص داده‌اند. به باور برخی، کارکردهای فرهنگی حج می‌تواند، این هم‌گرایی را میان فرهنگ‌های گوناگون در بستر مناسک حج، ایجاد کند.

بازار مشترک اسلامی

شکل‌گیری بازارهای مشترک در بین کشورهای اسلامی، برای متفکران مسلمان اهمیت ویژه‌ای دارد. جمعیت مسلمانان، بیش از ۲۵ درصد جمعیت جهان را تشکیل می‌دهد. این جمعیت، از بُعد اقتصادی ایده‌ای را به همراه دارد که آیا می‌شود بازارهایی در میان مسلمانان شکل گیرد که تنها کالاهای تولیدی کشورهای اسلامی در آن خرید و فروش شود و از این طریق به تقویت بخش تولیدی و مصرفی خود بپردازند؟

مناسک حج، میلیون‌ها مسلمان را در یک مکان گرد می‌آورد که هر یک از آن‌ها حداقل برای سوغات و تبرک این سفر معنوی، کالاهایی را خریداری می‌کنند و این به معنای جامعه مصرف و مشتریان آماده‌ای است که بدون هزینه و تبلیغات فراهم شده است. ولی امروزه، این ظرفیت در اختیار کالاهایی قرار گرفته که بیشتر آن، محصولات کشورهای غیر مسلمان هستند.

در حال حاضر، میزان صادرات و واردات درون‌گروهی کشورهای اسلامی کم است و به دلیل مشکلات سیاسی، نهادی، جغرافیایی و اقتصادیِ بسیاری از کشورهای مسلمان، ایجاد بازار مشترک اسلامی ممکن نیست. برخی، کارکردهای فرهنگی و اجتماعی حج را، زمینه مناسبی برای برداشتن این موانع دانسته‌اند.

اتحادیه‌ همکاری اقتصادی

اتحادیه‌های اقتصادی، با اقداماتی مانند آزادسازی مبادلات و آسان‌سازی آنها، در کاهش هزینه‌ها و سالم‌سازی اقتصادی مؤثر است؛‌ از این رو، امروزه به عنوان یک ضرورت اقتصادی پیگیری می‌شود.

برخی، بر پایه فلسفه حج، بخش مهمی از منافع حج را دستیابی به توانمندی اقتصادی و رسیدن به وحدت امت اسلامی دانسته‌اند؛‌ از این رو، گردهمایی حج را مناسب‌ترین ابزار برای رسیدن به اتحادیه اقتصادی شمرده‌اند.

آسیب‌شناسی

بر پایه روایات، برجسته‌ترین ابعاد حج، ابعاد عبادی و معنوی آن است و ابعاد اقتصادی نیز در همین مسیر و رویکرد قرار می‌گیرند؛ از این رو، غلبه ابعاد مادی و اقتصادی نکوهش شده است. برای نمونه، امام صادق(ع) حج‌گزاران را به سه دسته تقسیم می‌کند؛ گروهی که از آتش جهنم رهایی می‌یابند، گروهی که گناهانشان بخشوده می‌شود و گروهی که اهل و اموال آن‌ها حفظ می‌شود. وی در مقام ارزش‌گذاریِ این گروه‌ها، کم بهره‌ترین افراد از حج را گروه سوم می‌داند. حضرت محمد(ص)، در حجة الوداع از زمانی که ثروتمندان برای تفریح و تفرج، افراد متوسط برای خرید و فروش و تهی‌دستان برای ریا و کسب شهرت به مکه بروند ابراز نگرانی کرده است.

پیشینه پژوهش در اقتصاد حج

درباره بررسی ابعاد اقتصادی حج، پژوهش‌های گسترده‌ای صورت نگرفته است. تنها برخی از آثار به‌صورت اجمالی به بحث از جنبه‌های اقتصادی حج پرداخته‌اند که عبارتند از:

• محمد امامی، به برخی از منافع اقتصادی حج، از جمله ایجاد گشایش در زندگی مستمندان حجاز، افزایش پرداخت خمس و زکات و رونق کسب و کار در شهرهای حجاز اشاره می‌کند.
• حسینی ادیانی، از تأثیر حج بر تقویت پایه اقتصادی کشورهای اسلامی یاد می‌کند و ظرفیت شکل‌گیری بازار مشترک اسلامی را مورد تأکید قرار می‌دهد.
• محمد اکبر محقق، بر پایه آیات و روایات، در مورد ابعاد و آثار اقتصادی حج و عمره سخن گفته است.
• محمدتقی رهبر، بر پایه آیات و روایات، ابعاد اقتصادی حج را بیان کرده وسپس تعامل ابعاد اقتصادی و اخلاقی حج را برشمرده و در ادامه، آثار اقتصادی را بیان کرده است. او در جای دیگر با نیم نگاهی به مباحث جهانی شدن، ابعاد اقتصادی حج را بررسی کرده است.
• پژوهشکده حج و زیارت، در سال ۱۳۹۱ش. اقدام به برگزاری همایش بین‌المللی «حج و اقتصاد» کرد و مجموعه مقالات این همایش به چاپ رسید که شامل مقالات متعددی در پنج محور اصلی همایش از جمله، کلیات، مباحث فقهی حج، مباحث اقتصاد خرد حج و مباحث اقتصاد کلان حج است.
• ترنر، ضمن تمایز گذاردن بین سفر حج و سفرهای توریستی که به قصد لذت برگزار می‌شود، به بررسی تأثیر حج بر رشد اقتصادی عربستان پرداخته است و تأثیر حج بر رونق اقتصاد عربستان را نشان داده است.
• «کوهن» نیز در مطالعه خود، حج را علاوه بر انجام مناسک واجب، به‌عنوان شکلی از گردشگری در نظر گرفته و به بررسی نقش حج بر رشد اقتصادی کشور عربستان پرداخته است. این مطالعه، براساس مطالعه «رابینسون» است، که در آن گردشگران در کشورهایی مانند هند و آسیای جنوبی منابع درآمدی برای رشد این کشورها بوده‌اند. کوهن نیز همچون «نونز» مکه را به‌عنوان مقصد گردشگری بی‌همتایی در طول عصرهای گوناگون معرفی کرده است. از دید کوهن، حج مانند سفری توریستی است که در آن زائران همانند گردشگران، سفری ارادی و موقتی انجام می‌دهند و هدف‌شان کسب مطلوبیت است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که حج مانند توریسم، سبب تسهیل فعالیت‌های اقتصادی می‌شود.
• «سردار» در مطالعه خود با عنوان «ابعاد روحانی و جسمانی حج» اظهار می‌دارد که تجربه غیرمادی و روحانی سفر حج، عاملی برای کم‌رنگ شدن سختی مناسک حج است. او لذت واقعی این سفر را، حضور در فضای معنوی و آرامش بخش مکان‌های مقدس می‌داند.
• به باور «سوئیفت»، «گوسلینگ»، «نش»، «برکس»، «لانگ» و «اسماعیل» بیشتر حج‌گزاران افرادی فقیر و ساکن مناطق روستایی هستند که بدون توجه به شرط استطاعت، برای پرداخت مخارج حج مجبوراند تا بخش بیشتری از درآمد خود را پس‌انداز یا هزینه این سفر را با قرض‌های سنگین پرداخت کنند.
• به باور «لکارد» و «بیلرجی‌آر»، بیشتر حج‌گزاران، از قشر ثروتمند جامعه هستند که برای تأمین هزینه حج مشکلی ندارند و به عبارت دیگر، پرداخت هزینه این سفر، تأثیر چندانی بر زندگی فردی این اشخاص ندارد.
• «گرابون»، و «اوان هاد» بر این باوراند که حج‌گزاران از دو قشر فقیر و غنی جامعه هستند؛ ولی هیچ نسبت آماری برای این ترکیب ارائه نمی‌دهند. به باور برخی، این دیدگاه با توجه به نزدیکی آن به واقعیت، کمتر مورد نقد قرار گرفته است.
• «خدیر» به بررسی بعد اقتصادی حج بر زندگی کشاورزان کشور مالزی پرداخته است. براساس این مطالعه، بسیاری از حج‌گزاران مالزی کشاورز هستند. بررسی سیر تاریخی سفر حج در کشور مالزی، نشان داد که هزینه‌های سفرحج با توجه به شرایط تورمی و تغییر وسایل حمل و نقل از کشتی به هواپیما، سبب افزایش میزان سرمایه خارج شده از بخش کشاورزی مالزی شده و این عامل به نوبه خود، تأثیر منفی بر بخش کشاورزی این کشور داشته است؛ ولی این فرضیه که سفر حج سبب فقر کشاورزان شده باشد، تأیید نشده است.
• «تانگبان» در پژوهشی، به بررسی تأثیر حج بر اقتصاد نیجریه پرداخته و ابعاد اقتصادی گوناگون مثبت و منفی حج بر اقتصاد نیجریه را بررسی کرده است. براین اساس، وجه پرداختی به دولت عربستان سعودی برای صدور ویزا، کمک هزینه سفر اهدایی به زائران و بودجه سالیانه پرداختی به هیئت حج به عنوان تأثیر اقتصادی منفی حج بر اقتصاد نیجریه تلقی شده است؛ ولی از سویی، حج آثار مثبتی بر اقتصاد نیجریه داشته است؛ زیرا حج به‌عنوان یک محرک، سبب تسهیل فعالیت‌های اقتصادی معینی در مدت مشخصی از سال می‌شود؛ و بخش‌های حمل و نقل زمینی و دریایی، صنایع غذایی، صنایع نساجی و صنایع داروسازی نیجریه در زمان حج رونق می‌گیرند. اگر چه براساس یافته‌های این تحقیق، تأثیرهای منفی حج بیشتر از تأثیرهای مثبت آن بر اقتصاد نیجریه است.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل اقتصاد حج.

• ابعاد اقتصادی حج، محمدتقی رهبر، مشعر، تهران، ۱۳۸۱ش.
• اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، محمد بن عبدالله الازرقی(-۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۴۰۳ق.
• اسرار عرفانی حج، محمد تقی فعالی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۷ش.
• اسلام و چالش اقتصادی، محمد عمر چپرا، ترجمه سید حسین میرمعزی و همکاران، پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران، ۱۳۸۴ش.
• اسواق العرب فی الجاهلیه و الاسلام، سعید الافغانی، الطبعه الثالثه، دارالفکر، بیروت، ۱۳۹۴.
• اقتصاد بخش عمومی (مالیات‌ها)، جمشید پژویان، ص۱۲۴، دانشگاه تربیت مدرس، پژوهشکده اقتصاد، تهران، ۱۳۷۳ش.
• اقتصاد بین‌الملل، علی رضا رحیمی بروجردی، صص ۲۸۶–۲۸۳، تهران، سمت، ۱۳۹۰ش.
• بازار مشترک اسلامی، غلام حسین خورشیدی، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۶۷ش.
• بازار یا نابازار؟، محسن رنانی، ص۱۳۵، سازمان برنامه و بودجه، تهران، ۱۳۷۶ش.
• بررسی مسائل اجتماعی ایران، صدیق اورعی، غلام رضا، انتشارات کتاب امروز، ۱۳۷۵ش.
• تأثیر حج ابراهیمی بر رفتار عاملان اقتصادی برای تأمین توسعه پایدار؛ تحلیلی براساس رشد فراگیری با انجام کار با نرخ پس‌انداز درون‌زا، ناصر الهی.
• تاریخ عقاید اقتصادی، فریدون تفضلی، نشر نی، تهران، ۱۳۷۲.
• تاریخچه بازار مشترک، ژان فرانسوا دونیو، ژرار دروئسن، ترجمه محمد اسفندیاری، صص ۲۰–۱۹، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
• ترجمه قرآن (انصاریان)، حسین انصاریان، اسوه، قم، ۱۳۸۳ش.
• تجزیه و تحلیل اقتصادی و فلسفله اخلاق، دی. ام هازمن و ام. اس مک فرسن، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، تهران، ۱۳۸۶.
• تحقیقات اقتصادی (فصلنامه)، سید منصور خلیلی عراقی، دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران.
• تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و دیگران، دارالکتب الاسلامیه، ویرایش جدید، چ ۴۰، تهران، ۱۳۸۶.
• جهان شمولی اسلام، تهران، الیاس نادران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، ج۲، ۱۳۸۲.
• حج ایرانی، وحدت و تنش گفتمان‌های رقیب، مهرداد عربستانی، همان.
• حج برنامه تکامل، سید محمد ضیاءآبادی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۷ش.
• حج گنجینه اسرار، محمداکبر محقق، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۹۰ش.
• حج مقبول، سید ابوالحسن حسینی ادیانی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۶ش.
• حج، تجلی معنویت و کانون دیپلماسی فرهنگی جهان اسلام، به کوشش ابراهیم حاجیانی، پژوهشکده تحقیقات راهبردی مجمع تشخیص مصلحت نظام، تهران، ۱۳۹۱.
• ربا، بخش فرهنگی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، مؤسسه بوستان کتاب قم، ۱۳۸۱ ش.
• شکل‌دادن مجدد به اقتصاد مالیه و بانکداری اسلامی در سیاست جهانی، بیل مائورر، ترجمه رضا سیمبر، دانشگاه امام صادق(ع)، تهران، ۱۳۸۹.
• صهبای حج، عبدالله جوادی آملی، تنظیم حسن واعظی محمدی، قم، اسراء، ۱۳۷۷ش.
• العقد الثمین فی تاریخ البلد الأمین، تقی الدین محمد بن احمد الحسنی الفاسی المکی، تحقیق محمد حامد القیفی، بی جا، ۱۴۰۶ق.
• فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، علی اکبر رشاد، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
• فلسفتنا، سید محمدباقر صدر، دارالکتاب الاسلامی، تهران، ۱۴۰۱ ق.
• فلسفه و آثار حج، محمد امامی، تهران، صدر، ۱۳۹۳ق.
• کاربرد اندیشه سیستمی، درک هیچنز، ترجمه رشید اصلانی، مرکز آموزش مدیریت دولتی، تهران، ۱۳۷۶.
• کتاب بیداری اسلامی (ویژه مطالعات موردی)، مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران، تهران، ۱۳۹۱.
• المغازی، محمد بن عمر الواقدی (-۲۰۷ق)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.
• مبانی اقتصاد اسلامی، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، سمت، تهران، ۱۳۷۱.
• متن کامل گزارش ریاست دبیرخانه نشان حلال، عبدالحسین فخاری، دبیرخانه نشان حلال، تهران، ۱۳۸۶.
• مجموعه مقالات اولین همایش حج و اقتصاد، پژوهشکده حج و زیارت، ۱۳۹۱.
• مراه العقول فی شرح اخبار آل الرسول، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷–۱۱۱۰ق)، به کوشش سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۳ش.
• مطالعه اقتصادی برای تشکیل بازار مشترک اسلامی، احمد شایق، سازمان برنامه و بودجه، تهران، ۱۳۷۱.
• معجم المعالم الجغرافیه فی السیرة النبویه، عاتق بن غیث (- ۱۴۳۱ ق)، مکه، دار مکه، ۱۴۰۲ق.
• میقات حج (فصلنامه)
• نمادها و رمزواره‌های حج، مجتبی شریفی، رویش نو، تهران، ۱۳۸۸.
• همکاری‌های اجتماعی در اسلام، عبدالله ناصح علوان، ترجمه محمدصالح سعیدی، انتشارات پیام، ۱۳۷۳.

• Geographical Review, American Geographical Society, Vol. 62, No. 4 (Oct. , 1972)
• Annals, Association of American Geographers, Vol. 50, No. 3 (Sep. , 1960)
• Capital, Savings and Credit in Peasant Societies, ed. Firth, Raymond and B. S. Yamey. Chicago: Aldine Publishing Company
• Contemporary Southeast Asia, Vol. 4، No. 1 (ژوئن ۱۹۸۲)، pp. 58 ـ ۷۵.
• Geography, Geographical Association, NO. 62
• Hajj Movements from the Islamic Countries (in Arabic), Ismail, Ahmad Ali ,Paper presented at the First Islamic Geographical Conference, Imam Muhammad bin Saud Islamic University, Riyadh, January1979
• Hajj Studies, Vol. 1، ed. Zaki Badawi, London: Hajj Research Centre.
• History of Religions ,The University of Chicago Press
• Hosts and Guests: The Anthropology of Tourism, ed. V. Smith. Philadelphia: University of Philadelphia Press
• Journal of Religion in Africa, Vol. 21، Fasc. 3 (Aug. ، ۱۹۹۱).
• Sarawak Research and Theory, Studies in Third World Societies, ed. Mario D. Zamora. Williamsburg, Virginia: Department of Anthropology, College of Williams and Mary،۱۹۷۷
• Social and Economic Organisation in Rural Malay Society. Bailey, L. Conner, Jr, Ph.D. Thesis, Cornell University, University Microfilms Int. 1980
• The Hajj Today: A Survey of the Contemporary Makkah Pilgrimage, Long, David Edwin. , Albany: State University of New York Press. 1979