خان حماد

خان حماد

اطلاعات اوليه
تأسیس	۱۱۸۹ق
کاربری	کاروانسرا
مکان	وسط راه نجف-کربلا
نام‌های دیگر	خان نص
معماری
سبک	اسلامی

خان حماد یا خان نُص، مجموعه‌ای از چند کاروانسرا است، که در راه نجف-کربلا واقع شده و تا نجف ۴۴ کیلومتر فاصله دارد. نخستین بنای این مجموعه در سال ۱۱۸۹ق ساخته شده و در سال‌های بعدی، دیگران، کاروانسراهایی به آن افزوده‌اند. خان حماد، به دلیل قرار داشتن در وسط راه، و نبود پناهگاهی دیگر نزدیک آن، اهمیت زیادی داشته است.

موقعیت و معماری

خان حماد یا خان نُص، در وسط ناحیه حیدریه، در استان نجف قرار دارد. این کاروانسرا، اکنون در وسط راه نجف-کربلا واقع شده است. از خان حماد تا نجف نزدیک ۴۴ کیلومتر، تا خان مصلی ۲۲ کیلومتر و تا خان نخلیه ۲۱ کیلومتر فاصله است. این منزلگاه، در جنوب شرقی خان نخلیه واقع شده است. خان حماد، از جاده اصلی، از کربلا به سمت نجف، در سمت چپ جاده با فاصله ۲۴۰ متر قرار دارد. این کاروانسرا مساحت زیادی دارد و از نظر هندسی چند ضلعی نامتنظم است. معماری آن اسلامی بوده، دارای ایوان‌ها و طاق‌ها است. خان حماد برای استراحت زائران عتبات مقدس ساخته شده بود.

تاریخچه

خان حماد، از دیگر منزلگاه‌های مسیر نجف_کربلا، کهن‌تر است. برای آغاز بنای خان حماد، تاریخ‌های مختلفی بیان شده است. حیدر الجد، هر کدام از تاریخ‌ها را مربوط به یکی از کاروانسراهای این مجموعه دانسته، اولین کاروانسرا را مربوط به عصر سلیمان، والی عثمانی در سال ۱۱۸۹ق (۱۷۷۴م) می‌داند.

خان حماد، در گزارش فرمانده لشکر بریتانیا، در سال ۱۳۲۹ق (۱۹۱۱م) دارای ۱۰ کاروانسرا، ۱۰۰ خانه و تعدادی آب‌انبار که در آنها آب خوردن وجود دارد، معرفی شده است.

سازنده

برای خان حماد سازندگان مختلفی معرفی شده‌اند. حیدر الجد، معتقد است، هر کدام از منزلگاه‌های این مجموعه را کسی ساخته است. سازندگان آن، سید مهدی بحرالعلوم محمدصالح بن مصطفی کاسب بغدادی(متوفای ۱۲۸۷ق. ۱۸۷۰م) و مرتضی انصاری معرفی شده‌اند.

علت نامگذاری

حماد، در زبان بادیه‌نشینان به معنی صحرا است؛ خان حماد به این نام شهرت یافته، زیرا در صحرا قرار گرفته است و به جهت این که این خان، وسط راه کربلا و نجف واقع شده به آن نص گفته‌اند. نص در لهجه عوام عراق به معنای نصف است.

اهمیت

موقعیت خان حماد، بهترین مکان برای ساخت خان بوده، زیرا خان مصلی در نزدیکی خان جذعان، آن را کم اهمیت می‌ساخت و خان نخیله نیز در نزدیکی کربلا بوده است. بنابراین زائران به یک کاروانسرا در این مکان نیاز داشته‌اند.

از نگاه جهانگردان

جان پترز، جهانگرد و استاد آمریکایی، خان حماد را در سال ۱۲۰۸ق (۱۸۹۰م) ۵ منزلگاه کوچک در یک منزلگاه بزرگ معرفی کرده است. لیدی دراور، این کاروانسرا را دارای دیوارهای بلند، خانه‌ها، چند اسطبل، چند دکان و بخش‌هایی مخصوص زائران معرفی کرده است.

اکنون

بر پایه آخرین آمار، در سال ۱۴۲۶ق، خان حماد، دارای پنج منزلگاه بوده است. حیاطی سقف‌دار به شکل دایره در ورودی آن، ایوان‌های قوسی‌شکل و بلند، آثار چاه آب، رواق آجری، اتاقک‌هایی برای مراقبت و اذان، و محراب از سازه‌هایی است که در این کاروانسرا دیده شده است.

پیوند به بیرون

• مقاله منزل‌گاه‌های راه کربلا و نجف.

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله منزلگاه‌های راه کربلا و نجف، حیدر الجد، ترجمه: محمدمهدی رضایی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره اول، زمستان ۱۳۸۸، ص۹۹ است.

• اعیان الشیعه(۵۳جلدی)، محسن امین، بی‌نا، بیروت، بی‌تا.
• خان المصلی لوحة تاریخیة فی العهد العثمانی الاخیر، حسن عیسی حکیم.
• فی بلاد الرافدین صور و خواطر، دارور لیدی، ترجمه فؤاد جمیل، مطبعة شفيق، بغداد، ۱۹۶۱م.
• النجف‌ الا‌شرف‌ مدینة‌ العلم‌ و العمران‌، محمدکا‌ظم‌ بن‌ کا‌تب‌ طریحی‌، دارالها‌دی، بیروت، ۱۴۲۳‌ق.

• Nippur or Explorations and adventures on the Euphrates , John punnett peters , New York, London : G. P. Putnam'ssons, 1897.