مسجد رد الشمس (حله)

مسجد رد الشمس در کشور عراق شمال شهر حله، در سمت راستِ ابتدای جاده منتهی به بابِل قرار دارد، که محل وقوع معجزه بازگشتن خورشید پس از غروب برای امام علی(ع) است.

مسجد رد الشمس
مشهد رد الشمس، مشهد الشمس
اطلاعات
مکان	حله - عراق
مذهب	شیعه
پایه‌گذاری در	اواخر قرن ششم یا اوایل قرن هفتم هجری
دارنده	گنبد مضرّس، مناره و صحن
معماری
گنبد(ها)	یک گنبد
بلندی گنبد (از بیرون)	حدود بیست متر
مناره(ها)	یک مناره
بلندی مناره	کمتر از ارتفاع گنبد
نوسازی‌شده در	بازسازی یکی از امرای حله با مشاهده کرامتی از این مشهد

این مسجد با نام‌های «مشهد الشمس» یا «مشهد رد الشمس» نیز مشهور است. مشهد الشمس، از بناهای اسلامی کهن عراق است که از نظر معماری دارای اهمیت است؛ زیرا بنای اصلی آن، شامل ساختمانی هشت‌ ضلعی با گنبد مضرّس زیبایی، به ارتفاع حدود بیست متر است. این گنبد، از شاخص‌ترین گنبدهای مضرّس در عراق، به شمار می‌آید.

معجزه رد شمس

در منابع روایی شیعه، دو معجزه رد شمس برای امام علی(ع)، گزارش شده است:

معجزه رد شمس اول

معجزه اول رد شمس در زمان حیات حضرت رسول اکرم(ص) در مدینه منوره اتفاق افتاد. خلاصه مضمون روایات نقل شده، چنین است که روزی رسول خدا(ص) پس از بجا آوردن نماز ظهر و عصر، حضرت علی(ع) را نزد خویش فراخواند. سپس در حالی‌که سر بر دامان امام(ع) نهاده بود، وحی بر ایشان نازل شد و در همان حال، پیامبر(ص) به خواب رفت. این در حالی بود که امام(ع)، هنوز نماز عصرش را نخوانده بود. این حالت، به قدری طول کشید که خورشید، غروب کرد و نماز عصر امام علی(ع) قضا شد. وقتی پیامبر(ص) بیدار شد و از قضا شدن نماز امام(ع) باخبر شد، دعا کرد که خورشید برگردد تا امام(ع) نماز عصر خود را ادا کند.

از جمله محدثان و علمای شیعه که این داستان را نقل کرده‌اند، می‌توان از شیخ کلینی‌، شیخ صدوق (متوفای 381 ه. ق)، حمیری‌، عیاشی‌، محمد بن حسن قمی‌، حسین بن حمدان خصیبی‌، شیخ مفید، قطب راوندی‌ و ابن حمزه طوسی، نام برد.

معجزه رد شمس دوم

معجزه رد شمس دوم، در سرزمین بابِل رخ داده است. اما در روایات آن در منابع مختلف، در سبب و زمان وقوع حادثه و دیگر جزئیات آن اختلاف‌هایی، وجود دارد. شرح وقایع این معجزه، چنان‌که در بسیاری از منابع شیعه نقل شده، به‌طور خلاصه، چنین است که امام علی(ع) با لشکریان خود، در وقت نماز عصر، به سرزمین بابِل رسید و فرمود: «اینجا سرزمینی است که در آن، عذاب نازل شده است و جایز نیست که هیچ پیامبر یا وصی پیامبری در آن، نماز بخواند. هرکس می‌خواهد در اینجا نماز بخواند» بخواند. آن‌گاه مردم پراکنده شدند و به نماز ایستادند. جویریة بن مُسهر (از اصحاب امیرمؤمنان(ع)) تصمیم گرفت به امام(ع) اقتدا کند و نمازش را با او بخواند. سپس به راه خود ادامه دادند؛ تا اینکه خورشید غروب کرد و آنها از این سرزمین خارج شدند. آن‌گاه‌ حضرت، زیر لب دعایی کرد و خورشید، دوباره در آسمان بالا آمد. پس امام(ع) نماز عصر خود را خواند. سپس خورشید، دوباره غروب کرد..

تاریخ اولیه احداث زیارتگاه

درباره تاریخ اولیه احداث زیارتگاه مشهد الشمس حله، آگاهی دقیقی در دست نیست. احتمالًا ابن شهرآشوب (متوفای 588 ه. ق)، نخستین کسی است که به زیارتگاه فعلی مشهد الشمس حله و ارتباط آن با معجزه دوم رد شمس، اشاره کرده است. او محل زیارتگاه را «صاعدیه»، از توابع بابِل، ذکر کرده است. علی بن ابی‌بکر هروی نیز ضمن اشاره به این زیارتگاه، چند قول مختلف درباره آن بیان کرده است؛ از جمله آنکه‌ گفته شده است خورشید در آن، برای حزقیل پیامبر(ع) و به قولی برای یوشع بن نون(ع) و به قول دیگری برای علی‌ بن‌ ابی‌طالب(ع) بازگشته است.

بازسازی

نمایی از محراب مسجد رد الشمس

علامه حلی (متوفای 726 ه. ق)، داستانی نقل کرده است که بر مبنای آن، یکی از امرای حله با مشاهده کرامتی از این مشهد، ساختمان آن را بازسازی کرد. مفاد داستان چنین است که یکی از امرای حله، روزی از شهر خارج شد و پرنده‌ای را بر گنبد مشهد الشمس دید. عقابی را فرستاد تا آن را شکار کند. پرنده فرار کرد و در خانه ابن‌نمای فقیه، (گویا مقصود از ابن نمای فقیه در این داستان، همان ابن نمای حلّی، از علمای مشهور شیعه است.) فرو آمد. عقاب، پرنده را تعقیب کرد تا به آن رسید. ولی پاها و بال‌های عقاب، سست شد و از کار افتاد. یکی از اطرافیان امیر، به آنجا رفت و عقاب را در آن حال دید. سپس آن را نزد امیر برد و آنچه را دیده بود، برای او بازگو کرد. او این حادثه را از بلند مرتبگی جایگاه آن مشهد دانست. از این‌رو به بازسازی آن پرداخت..

معماری

مشهد الشمس، از بناهای اسلامی کهن عراق و از نظر معماری نیز درخور اهمیت است. امروزه این زیارتگاه، داخل محوطه وسیع محصور و مشجّری قرار دارد. بنای اصلی آن، شامل ساختمانی هشت‌ ضلعی با گنبد مضرّس زیبایی، به ارتفاع حدود بیست متر است. این گنبد، از شاخص‌ترین گنبدهای مضرّس در عراق، به شمار می‌آید. قدمت بنا از اواخر قرن ششم یا اوایل قرن هفتم هجری، تخمین زده شده است. در ضلع جنوبی بنا، محرابی وجود دارد که به احترام محل نماز خواندن امام علی(ع)، با یک درِ آلومینیومی کوچک (به عنوان ضریح یا پنجره مشبک)، مسدود شده است.

متصل به بنای اصلی، از سمت غرب، صحن کوچکی وجود دارد که گرداگرد آن را رواق‌هایی فرا گرفته و در سال‌های اخیر، سقفی برای آن ایجاد شده است. در زاویه شمال شرقی آن، مناره جدید قدیمی وجود دارد که بلندی آن، کمتر از ارتفاع گنبد بنا می‌باشد و بخش‌هایی از بدنه و بالکن آن، با نقوش و کتیبه‌های کاشی، تزیین یافته است.

صحن مشهد، دارای یک ورودی، میان ضلع شمالی و ورودی دیگری نیز روبه‌روی آن، در ضلع جنوبی است. ورودی جنوبی، به محوطه محصور دیگری متصل است که در جنوب آن مسجد کوچک و نسبتاً ساده‌ای قرار دارد. اهالی منطقه، آن را مسجد قدیمی «صاعدیه» (نام پیشین این محل) می‌دانند. امروزه این مسجد، بازسازی شده است و در آن، عناصر معماری درخور توجه و نیز آثاری از گذشته، به چشم نمی‌خورد.

پیوند به بیرون

خامه‌یار، احمد، «مشهد الشمس» یا زیارتگاه خورشید (در شهر «حلّه»)، یادمان معجزه «ردّ الشمس».

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب زیارت‌گاه‌های عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم. بخش «مسجد رد الشمس»، ج2، ص46-49، است.

الكافي، محمد بن يعقوب الكليني، تصحيح: علي اكبر الغفاري، تهران، دار الكتب الاسلامية.

قرب الإسناد، عبدالله بن جعفر (الحميري)، ط ١، قم، مؤسسة آل البيت(ع) لإحياء التراث، ١۴١٣ ه. ق.

التفسير، محمد بن مسعود السلمي السمرقندي (العياشي)، تصحيح: سيد هاشم رسولي محلاتي، طهران، المكتبة العلمية الاسلامية.

الارشاد في معرفة حجج الله علي العباد، محمد بن محمد بن نعمان (الشيخ المفيد)، تحقيق: مؤسسة آل البيت(عليهم السلام) لاحياء التراث، ط ٢، بيروت، دار المفيد، ١۴١۴ه. ق - ١٩٩٣م.

الروضة في فضائل اميرالمؤمنين(ع)، شاذان بن جبرئيل القمي، تحقيق: علي الشكرچي، ط ١، قم، مكتبة الامين، ١۴٢٣ه. ق.

من لا يحضره الفقيه، محمد بن علي بن بابويه القمي (الشيخ الصدوق)، تحقيق: السيد حسن الموسوي الخرسان، طهران، دار الكتب الاسلامية، ١۴١٠ه. ق.

علل الشرائع، محمد بن علي بن بابويه قمي (شيخ صدوق)، النجف، المكتبة الحيدرية ومطبعتها، ١٣٨۵ه. ق - ١٩۶۶م.

بصائر الدرجات الكبري في فضايل آل محمد(ص)، محمد بن حسن الصفار، تصحيح: ميرزا محسن كوچه‌باغي، طهران، مؤسسة الاعلمي، ١۴٠۴ه. ق - ١٣۶٢ه. ش.

الخرائج والجرائح، سعيد بن عبدالله (القطب الراوندي)، قم، مؤسسة الامام المهدي(ع)، ١۴٠٩ه. ق.

الثاقب في المناقب، محمد بن علي (ابن حمزة الطوسي)، تحقيق: نبيل رضا علوان، ط ٢، قم، مؤسسة انصاريان، ط ٢، ١۴١٢ه. ق.

عيون المعجزات، حسين بن عبدالوهّاب، النجف الاشرف، المطبعة الحيدرية، ١٣۶٩ه. ق - ١٩۵٠م.

العقد النضيد والدّرّ الفريد، محمد بن حسن القمي، تحقيق: علي اوسط الناطقي، ط ١، قم، دار الحديث، ١۴٢٣ه. ق - ١٣٨١ه. ش.

الفضائل، شاذان بن جبرئيل القمي، النجف الاشرف، المكتبة الحيدرية ومطبعتها، ١٣٨١ه. ق - ١٩۶٢م.

الهداية الكبري، حسين بن حمدان الخصيبي، ط ١، بيروت، مؤسسة البلاغ، ١۴٢٣ه. ق - ٢٠٠٢م.

خصائص الائمة(عليهم السلام) - خصائص اميرالمؤمنين(ع)، محمد بن حسين الموسوي البغدادي (الشريف الرضي)، تحقيق: محمد هادي الاميني، مشهد، مجمع البحوث الاسلامية، ١۴٠۶ه. ق.

الامالي، محمد بن الحسن (الشيخ الطوسي)، تحقيق: قسم الدراسات الاسلامية - مؤسسة البعثة، قم، دار الثقافة، ١۴١۴ه. ق.

مناقب آل ابي‌طالب، محمد بن علي السروي المازندراني (ابن شهرآشوب)، تحقيق: يوسف البقاعي، ط ٢، بيروت، دار الاضواء، ١۴١٢ه. ق - ١٩٩١م.

الاشارات الي معرفة الزيارات، علي بن ابي‌بكر الهروي، تحقيق: جانين سورديل - طومين، دمشق، المعهد الفرنسي، ١٩۵٣م.

كشف اليقين في فضايل اميرالمؤمنين، حسن بن يوسف (العلامه الحلّي)، تحقيق: حسين الدرگاهي، ط ١، طهران، وزارة الثقافة والارشاد الاسلامي، ١۴١١ه. ق - ١٩٩١م.

العمارة العربية الاسلامية، الخصائص التنظيمية للمقرنصات، كامل حيدر، ط ١، بيروت، دار الفكر اللبناني، ١٩٩۴م.

نقد سندى و محتوايى روايت رد الشمس لعلى ابن ابى‌طالب(ع)، زهره نريمانى، حديث انديشه، شماره ٣-۴، پاييز و زمستان ١٣٨١ه. ش.