وادی قناة
 بخشی از وادی قناة، که از جنوب کوه احد می‌گذرد. | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| مکان | از شرق مدینه آغاز شده، به سمت شمال رفته و از شمال شرقی وارد مدینه شده، از جنوب مزار شهدای احد گذشته و به وادی عقیق می‌پیوندد. |
| نام‌های دیگر | سیل سیدنا حمزة، وادی شَظاة |
وادی قناة یا سیل سیدنا حمزة یا وادی شَظاة، یکی از مهم‌ترین و بزرگترین رودهای فصلی مدینه است. این وادی، از شرق مدینه آغاز شده، به سمت شمال رفته و از شمال شرقی وارد مدینه شده، از جنوب مزار شهدای احد گذشته و به وادی عقیق می‌پیوندد. طول این وادی، نزدیک به ۲۳ کیلومتر است.
پس از این که حضرت محمد(ص)، در مدینه طلب باران کرد، به مدت یک ماه آب از این وادی در جریان بود. آب این وادی بارها طغیان کرده و سدهای بسیاری در طول تاریخ در مجرای آن ساخته شده است.
واژه‌شناسی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
«وادی»، واژه‌ای عربی، به معنای شکاف میان کوه‌ها، زمین‌های بلند و تپه‌ها است که مسیر عبور سیل است.[۱] به باور برخی، «وادی» بستر ریزش آبی است که از سیل به وجود آمده؛ از این رو، به درّه نیز وادی گفته‌اند.[۲] ریشه وادی، «و، د، ی» به معنای روان شدن است.[۳] جمع وادی، «اودیة» بوده[۴] و در آیه فَسالَتْ أَوْدِیَةٌ بِقَدَرِها[یادداشت ۱][۵] به کار رفته است.
برخی، برای برابرِ فارسی وادی، واژگان «رود فصلی»[۶] و «رود-دره فصلی» را به کار برده‌اند.[۷] واژه‌هایی مانند آبراهه،[یادداشت ۲][۸] مَسیل،[۹] آبکند و کال، دیگر واژه‌های مترادف «وادی» در زبان فارسی است.[۱۰]
واژه «قناة»، به معنای کندن چندین چاه و وصل کردن آنها به یکدیگر است؛ به طوری که پس از جریان آب در این چاه‌ها، آب به سطح زمین می‌رسد.[۱۱] برخی نیز، قناة را شکافِ حفر شده‌ای که در آن آب جاری است معنا کرده‌اند.[۱۲]
نام[ویرایش | ویرایش مبدأ]
وادی قناة، به «سیل سیدنا حمزة بن عبدالمطّلب»[۱۳] و «شَظاة» نیز نامیده شده است.[۱۴] به گفته بسیاری از تاریخ‌نگاران، «ملک حمیر تُبّع» در این وادی فرود آمده و آن را «قناتِ زمین» خوانده است. از آن پس، این وادی «قناة» نامیده شده است.[۱۵] علت نامگذاری آن به «سیل سیدنا حمزة»، گذر کردن آن از جنوب قبر حمزة بن عبدالمطلب، عموی حضرت محمد(ص) است.[۱۳]
به گفته برخی، به مسیر این وادی به صورت عام، «قناة» گفته شده و به بخشی که از نزدیک مزار شهدای احد می‌گذرد، «سیل سیدنا حمزة» گفته می‌شود.[۱۶] برخی نیز بر این باورند که در گذشته، از آغازِ این وادی تا کوه احد، «شظاة» نام داشته است.[۱۷][یادداشت ۳][۱۸]
مکان[ویرایش | ویرایش مبدأ]
نخستین آبی که در این وادی می‌ریزد، «مفیض قاع العاقول» است، که در شرق مدینه قرار دارد.[۱۹] پس از آن، به سمت شمال رفته و از شمال شرقی وارد مدینه می‌شود.[۲۰] آنگاه به سوی جنوب رفته و از پایینِ «پل مصمم» که در پایین «طریق المطار» است، به سمت غرب می‌رود. آنگاه از جنوب کوه احد[۲۱] و جنوب مزار شهدای احد گذر کرده،[۱۴] به وادی عقیق پیوسته[۲۱] و با نام «وادی حمض»،[۱۹] تا «غابه»، جای گرد آمدن وادی‌های مدینه، می‌رود.[۲۱]
ویژگی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
وادی قناة، یکی از مهم‌ترین و بزرگترین وادی‌های مدینه بوده[۱۱] و آب آن، از گواراترین آبِ وادی‌های مدینه شمرده شده است.[۲۲] آبِ این وادی، از وادی وجّ طائف می‌آید[۲۳] و در مسیر، آب بسیاری از دیگر وادی‌ها[۲۴] و از ارتفاعات و دره‌ها در آن سرازیر می‌شود؛ مانندآبِ دره‌های کوه اُحدِ جنوبی و کوه تیم.[۲۵]
پس از قطع شدن جریان آب، گاهی تا دو ماه، در بخش‌هایی از وادی قناة، آب باقی می‌ماند. بهترینِ آن بخش‌ها را «غدیر الکبیر»، در شمال «مصرع» دانسته‌اند.[۲۲]
این وادی، از دریاچه عاقول در شرق مدینه، تا پیوستن به وادی عقیق، نزدیک به ۲۳ کیلومتر طول دارد. بیشترین پهنای آن، نزدیک به ۱۸۰ متر و کمترین پهنای آن، ۱۰ متر است.[۲۱]
در تاریخ[ویرایش | ویرایش مبدأ]
به گفته برخی، پس از این که حضرت محمد(ص) در مدینه طلب باران کرد، از وادی قناة به مدت یک ماه آب جاری شد؛ به طوری که مردم مدینه به محلی بالاتر، سوی شرق، پشت «حرة»[یادداشت ۴][۲۶] رفته و بیش از یک هفته در آنجا ساکن شدند.[۱۴]
این وادی بارها در گذشته طغیان کرده،[۲۷] به گونه‌ای که ترس غرق شدن مدینه وجود داشته است.[۲۴] در یکی از این طغیان‌ها، در سال ۷۳۴ق. بخش شمالی مدینه به زیر آب رفته و تا چهار ماه، رسیدن به مزار شهدای احد دشوار بوده است.[۲۸]
در طول تاریخ سدهای گوناگونی نیز در مجرای این وادی ساخته شده است.[۲۹]
پانوشت[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ کتاب العین، ج8، ص98؛ لسان العرب، ج15، ص384.
- ↑ مفردات ألفاظ القرآن، ص862؛ ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، ج4، ص436.
- ↑ تهذیب اللغة، ج14، ص163؛ المصباح المنیر، ج2، ص654.
- ↑ کتاب العین، ج8، ص98.
- ↑ سوره رعد، آیه 17.
- ↑ رویکردهای زیبایی‌شناسی شهری برای کناره رود فصلی، ص۲.
- ↑ اصول و معیارهای طراحی ساماندهی رود-دره‌های فصلی؛ مجله مدیریت شهری، ش۳۳، ص۲۵۹.
- ↑ فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژه «آبراهه».
- ↑ فرهنگ جامع واژگان مترادف و متضاد زبان فارسی، ذیل واژه «وادی».
- ↑ فرهنگ جامع واژگان مترادف و متضاد زبان فارسی، ذیل واژه «کال».
- ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ عمدة الاخبار فی مدینة المختار، ص۳۳۹؛ معالم المدینه المنوره بین العمارة و التاریخ، ج۲، ص۶۳۵؛ الرحلة الورثیلانیة، ج2، ص608.
- ↑ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص197.
- ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ معالم المدینه المنوره بین العمارة و التاریخ، ج۲، ص۶۳۴.
- ↑ ۱۴٫۰ ۱۴٫۱ ۱۴٫۲ الرحلة الورثیلانیة، ج2، ص608.
- ↑ الرحلة الورثیلانیة، ج2، ص608؛ المعالم الأثیرة فی السنة و السیرة، ص35؛ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص198 و ص636.
- ↑ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص197.
- ↑ المعالم الأثیرة فی السنة و السیرة، ص۱۴۹ و 150.
- ↑ الرحلة الورثیلانیة، ج2، ص608؛ المعالم الأثیرة فی السنة و السیرة، ص35؛ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص198.
- ↑ ۱۹٫۰ ۱۹٫۱ اطلس الحج و العمرة، ص۲۷۸.
- ↑ مرآة الحرمین، ج1، ص434.
- ↑ ۲۱٫۰ ۲۱٫۱ ۲۱٫۲ ۲۱٫۳ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص197.
- ↑ ۲۲٫۰ ۲۲٫۱ الجواهر الثمینة فی محاسن المدنیة، ص188.
- ↑ تاریخ المدینة المنورة، ابن شبه، ج1، ص172؛ الجواهر الثمینة فی محاسن المدنیة، ص188؛ الرحلة الورثیلانیة، ج2، ص608؛ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص197.
- ↑ ۲۴٫۰ ۲۴٫۱ معالم المدینه المنوره بین العمارة و التاریخ، ج۲، ص۶۳۵.
- ↑ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص197.
- ↑ کتاب العین، ج3، ص24.
- ↑ المعالم الأثیرة فی السنة و السیرة، ص35؛ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص198.
- ↑ مرآة الحرمین، ج1، ص434.
- ↑ رک: الجواهر الثمینة فی محاسن المدنیة، ص189.
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- اصول و معیارهای طراحی ساماندهی رود-دره‌های فصلی؛ نمونه موردی: رود-دره فصلی ورودی شهرستان کرج، محمدرضا بمانیان، محمدرضا پورجعفر، زهرا محقق دولت‌آبادی، مجله مدیریت شهری، شماره۳۳، ص۲۵۹.
- اطلس الحج و العمرة (تاریخا و فقها)، سامی بن عبدالله بن احمد المغلوث، العبیکان للنشر، ۱۴۳۵ق، ۲۰۱۴م.
- تاریخ المدینة المنوره، عمر بن شبه (ابن شبه)، دار الفکر، قم، ۱۴۱۰ق.
- ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، حسین بن محمد راغب اصفهانی، ، مرتضوی، تهران، ۱۳۷۴ش.
- تهذیب اللغة، محمد بن احمد ازهری، احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۲۱ق.
- الجواهر الثمینة فی محاسن المدینة، محمد کبریت حسینی مدنی، دار الکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۱۷ق.
- الرحلة الورثیلانیة الموسومة بنزهة الانظار فی فضل علم التاریخ و الاخبار، حسین بن محمد ورثیلانی، مکتبة الثقافة الدینیة، قاهره، ۱۴۲۹ق.
- رویکردهای زیبایی‌شناسی شهری برای کناره رود فصلی (نمونه موردی مهرانه رود تبریز)، مسعود وحدت طلب، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، ۱۳۹۵ش.
- عمدة الاخبار فی مدینة المختار، احمد عباسی، السعد درابزوئی، عربستان، دوم، بی‌تا.
- فرهنگ جامع واژگان مترادف و متضاد زبان فارسی، فرج‌الله خداپرستی، شیراز، دانشنامه فارس، ۱۳۷۶ش.
- فرهنگ فارسی عمید، حسن عمید، سرپرست تألیف و ویرایش فرهاد قربان‌زاده، اشجع، ۱۳۸۹ش.
- کتاب العین، خلیل بن احمد فراهیدی، نشر هجرت، قم، ۱۴۰۹ق.
- لسان العرب، محمد بن مکرم (ابن منظور)، دار صادر، بیروت، ۱۴۱۴ق.
- مرآة الحرمین أو الرحلات الحجازیة و الحج و مشاعره الدینیة محلاه بمیات الصور الشمسیة، ابراهیم رفعت پاشا، المکتبه الثقافیه الدینیه، قاهره، اول.
- المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، احمد بن محمد فیومی، مؤسسه دار الهجرة، قم، ۱۴۱۴ق.
- المعالم الأثیرة فی السنة و السیرة، محمد محمد حسن شراب، دار الشامیه-دار القلم، بیروت-دمشق، ۱۴۱۱ق.
- معالم المدینه المنوره بین العمارة و التاریخ، عبدالعزیز کعکی، دار المکتبة الهلال، بیروت ۱۴۱۹ق.
- مفردات ألفاظ القرآن، حسین بن محمد راغب اصفهانی، دار القلم، بیروت، ۱۴۱۲ق.