آستان مقدس امام علی(ع): تفاوت میان نسخه‌ها

==تاریخچه آستان مقدس امیرمؤمنان==

ضریح و بارگاه ملکوتی امیرمؤمنان(ع)، از دیرباز تاکنون مقصد دل‌های عاشقان و دوستداران آن حضرت بوده است؛ شیعیانی که با زیارت‌ این جایگاه معنوی، به آرامش درونی رسیده‌اند و از شراب عشق مولای خود سیراب شده‌اند.

تاریخ نویسان نقل کرده‌اند زمانی که‌امام علی(ع) به شهادت رسیدند، ‌امام حسن(ع)، وی را غسل دادند و بر جنازه ایشان نماز گزاردند؛ سپس وی را در مکانی که به آن غری گفته می‌شد، دفن نمودند.

به هرحال، مکان کنونی قبر‌امام علی(ع)، یعنی جایی که هم‌اکنون بارگاه ایشان است و به نام‌های گوناگونی در کتب تاریخی از آن یاد شده است، همان مکان واقعی دفن‌امام علی(ع) می‌باشد.

تاریخ نخستین ساختمان بناشده بر قبر‌امام علی(ع)، به دوران خلافت هارون الرشید عباسی، در سال 165ه. ق برمی‌گردد.

به دستور‌ هارون الرشید، برای امام علی(ع) قبر برجسته‌ای از آجر سفید ساخته شد که طول هر ضلع آن، یک ذراع بود. همچنین به دستور وی، روی قبر، بنایی از گِل سرخ ساختند که در راس آن، گنبدی سبزرنگ وجود داشت. <ref>فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی(ع)، ص٢٧٣-٢٧4.</ref> مورخان، این گنبد را نخستین گنبدی دانسته‌اند که در اسلام روی قبری ساخته شده است.

در دوره ایلخانان مغول، [[عطاملک جوینی]] در سال 66٢ه. ق، حفاری و کشیدن قنات آبی را برای نجف آغاز کرد که در سال 6٧6ه. ق، ساخت آن به پایان رسید و آب در آن جاری شد. او همچنین رباطی را در مجاورت حرم امام(ع) احداث کرد که کار ساخت آن در سال 6٧6ه. ق آغاز شد. <ref>فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی(ع)، ص297-298.</ref>

در نیمه سده هشتم هجری، قسمتی از آستانه علوی، دچار آتش‌سوزی شد و تزئینات دیوارها و پرده‌ها و فرش‌های آستانه، طعمه حریق گشت. در این آتش‌سوزی، خزانه (کتابخانه) آستان مقدس که پس از هجرت شیخ طوسی، مورد توجه علمای شیعه بود و بسیاری از آنها نسخه اصل و دست‌نویس خود را به آنجا هدیه کرده بودند، در آتش سوخت و بسیاری از نسخه‌های خطی نفیس و آثار علمای شیعه، از بین رفت.

 

«شیخ کمال‌الدین عبدالرحمان عتائقی حلّی نجفی»، در آخر کتاب «[[شرح الفصول الایلاقیة]]»، اشاره کرده است که سال آتش‌سوزی حرم مطهر، ٧55ه. ق بود که در سال ٧6٠ه. ق بازسازی شد. <ref>دائرةالمعارف تشیع، ج١، ص6٩.</ref>

 

ابن‌عنبه نیز اشاره کرده است که در آتش‌سوزی حرم امیرمؤمنان(ع) در سال ٧55ه. ق، قرآنی در سه جلد بزرگ که گفته می‌شود به خط امیرمؤمنان(ع) بود، در آتش سوخت. <ref>عمدة الطالب، ابن‌عنبة، ص١٩.</ref>

 

در سال ١٠4٧ه. ق، به دستور [[شاه صفی]] (1038-1052ه.ق)، نوه [[شاه عباس اول صفوی]]، حرم مطهر و صحن آن توسعه داده شد. برای این منظور، به دستور شاه صفی، خانه‌های مجاور حرم مطهر، از دو سمت شرقی و جنوبی، خریداری گردید و به صحن ملحق شد و بدین ترتیب صحن آستان از سه سمت توسعه یافت. بنای فعلی آستان مقدس علوی با برخی تغییراتی که در دوره‌های بعد ایجاد شد، مربوط به همین توسعه است. <ref>موسوعة النجف الاشرف، جعفر الدجیلی، ج٣، ص٢٠.</ref>

در سال 1156ه. ق، هنگامی که نادرشاه به زیارت آستان علوی مشرف شد، دستور داد کاشی‌های سبزرنگی را که از دوره صفویه زینت‌بخش گنبد و گلدسته آستان بود، بردارند و به‌جای آنها، از خشت‌های طلا، استفاده کنند. بدین ترتیب، گنبد حرم علوی که تا پیش از این، دارای پوشش کاشی‌کاری بود، طلاکاری گردید.

 

این کار با استقبال شیعیان مواجه گشت. تعدادی از شاعران شیعه به فارسی و عربی و حتی ترکی و هندی، اشعاری را به این مناسبت سرودند. نادر شاه اموال بسیاری را صرف تعمیرات آستانه کرد و هدایای فراوانی را به حرم امیرمؤمنان(ع) بخشید که بیشتر آنها تا به امروز، در خزانه آستان علوی باقی است. همسر نادرشاه، رضیه بیگم دختر شاه سلطان حسین صفوی نیز مبلغ بسیاری برای تعمیرات و بازسازی اماکن متبرک وقف کرد؛ به‌طوری که بیشتر کاشی‌کاری آستان علوی، از آن محل انجام گرفت. <ref>دائرةالمعارف تشیع، ج١، ص٧٠.</ref>

در دوره قاجار نیز اقدامات دیگری برای بازسازی آستان مقدس، صورت گرفت و بیشتر شاهان قاجار، آثاری از خود در حرم علوی به یادگار گذاشتند.

 

در عصر قاجاریه نیز تلاش‌های فراوانی برای توسعه و بازسازی حرم مطهر صـورت گرفـت؛ چنانکـه [[آقـا محمدخـان قاجـار]] در سـال 1211ه. ق، ضریحـی از نقـره را بـه آسـتان تقدیـم کـرد. [[فتحعلیشـاه]] نیـز در سـال 1236ه. ق تعمیراتـی انجـام داد و در سـال 1262هـ. ق وزیـر محمدشـاه، ضریحـی دیگـر از نقـره روی قبـر مطهـر نصـب کـرد.

 

 

در سال 1359ه. ق، «طاهر سیف‌الدین»، داعی [[فرقه اسماعیلیان]]، سنگ‌های کف حرم مطهر را با سنگ‌های نفیس ایتالیایی عوض کرد. در سال 1369ه. ق، به دستور محمدرضا شاه پهلوی، کار بازسازی و تعویض آینه‌کاری حرم مطهر که گویا از دوره نادرشاه باقی مانده بود، با آینه‌کاری جدید و زیبایی آغاز شد و تا سال ١٣٧٠ه. ق، به طول انجامید و بسیاری از شاعران شیعه به این مناسبت، اشعاری به فارسی و عربی سرودند. همچنین در سال ١٣٧٠ه. ق، به اهتمام یکی از اهالی خراسان به نام سید احمد مصطفوی، کتیبه‌های کاشی حرم، بازسازی و تعویض گردید. <ref>ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص٧٠-٧١.</ref>

 

همان‌گونه که پیش‌تر اشاره شد، خلیفه عباسی‌هارون الرشید، نخستین کسی بود که برای امام علی(ع) قبر برجسته‌ای ساخت. جنس این قبر، از آجر سفید و طول هر ضلع آن، یک ذراع بود. <ref>فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی(ع)، ص273-274.</ref>

ضریح نقره‌ای قاجاری، در سال ١٣6١ه. ق، با ضریح نقره و طلاکوب جدید و زیبایی، تعویض گردید. این ضریح در شهر بمبئی هند و با هزینه طاهر سیف‌الدین، ساخته شد و ساخت آن دست‌کم پنج سال به طول انجامید. در روز نصب آن روی قبر شریف، به تاریخ ١٣ رجب سال ١٣6١ه. ق (سالروز میلاد باسعادت امیرمؤمنان(ع))، جشن بزرگی در شهر نجف با حضور علمای شیعه و شخصیت‌ها و بزرگان عراق برپا شد و نوری السعید، نخست‌وزیر وقت عراق، از این ضریح رونمایی کرد. عالمان و شاعران شیعه نیز در این باره اشعاری سرودند و ماده تاریخ آن را به نظم درآوردند. برای ساخت این ضریح، مبلغ هشتاد هزار دینار عراق صرف شد و در بدنه آن، 10،500 مثقال طلای خالص و دو میلیون مثقال نقره به کار رفت. <ref>مشهد الامام او مدینة النجف، محمدعلی جعفر التمیمی، ج١، ص٢١٧-٢١٩؛ ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص75-77.</ref>

 

موضع الاِصبَعَین یا جایگاه دو انگشت؛ داخل ضریح مطهر امام(ع)، روی ضلع جنوبی صندوقچه چوبی روی قبر و روبه‌روی صورت حضرت، نشانه‌ای به صورت یک دریچه کوچک، میان یک صفحه فلزی به شکل محراب وجود دارد که به نام موضع الاصبعین (جایگاه دو انگشت) شناخته می‌شود. در ارتباط با این جایگاه، داستان عجیبی مبنی بر وقوع کرامتی از امیرمؤمنان علی(ع) نقل شده است.

 

 

«[[مرّة بن قیس]]»، مرد فاجر و فاسقی بود که اموال فراوانی داشت. روزی نزد قوم خود، سخن از پدران و اجداد و بزرگان خویش به میان آورد. به او گفتند که بسیاری از آنان به دست علی بن ابی‌طالب(ع) کشته شدند. او از مدفن علی(ع) پرسید و پاسخ دادند که در نجف است. او با لشکری دو هزار نفره، به نجف حمله کرد و اهالی آنجا، از شهر دفاع کردند و میانشان جنگ درگرفت. پس از شش روز، بخشی از حصار نجف، تخریب شد و متجاوزان، وارد شهر شدند. «مرّه»، وارد حرم مطهر شد و خطاب به امام(ع) گفت: «تو پدران و اجداد من را به قتل رساندی!». خواست نبش قبر کند که از ضریح مطهر، دو انگشت شبیه شمشیر ذوالفقار، خارج شد و او را به دو نیم کرد و دو نیمه بدن او، به دو سنگ سیاه‌رنگ تبدیل شد. این سنگ‌ها را بیرون دروازه نجف‌انداختند و هرکس که به زیارت بارگاه امیرمؤمنان(ع) می‌آمد، با پایش به این سنگ‌ها لگد می‌زد و چهارپایان روی آن بول می‌کردند. تا اینکه روزی انسان جاهلی، آنها را به مسجد کوفه برد تا از طریق آن، کسب روزی کند و هرکس بخواهد آن را ببیند، از او مبلغی بگیرد و به مرور زمان، سنگ از بین رفت. همچنین از شیخ قاسم کاظمی، صاحب کتاب «شرح الاستبصار» نقل شده است که کسی را که این دو سنگ را از نجف بیرون برد، نفرین می‌کرد و می‌گفت: «خدا نیامرزد کسی را که این دو سنگ را از این بارگاه مقدس بیرون برد و این معجزه آشکار را مخفی کرد». <ref>مشهد الامام(ع) او مدینة النجف، ج١، ص١٨٨؛ الانوار العلویة والاسرار المرتضویة، جعفر النقدی، ص4٢٣-4٣4؛ ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص٣٢١. </ref>

 

مرحوم [[صاحب جواهر]] در مبحث «لَعان»، اشاره کرده است که لعان کنار اماکن مشرفه، از جمله بین رکن و مقام در [[مسجدالحرام]]، نزد [[قبر پیامبر(ص)]] در مدینه منوره و صخره [[بیت‌المقدس]] و موضع الاصبعین، بالای سر مقدس امیرمؤمنان(ع) شدیدتر می‌شود. <ref>جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، محمد حسن النجفی (صاحب الجواهر)، ج٣4، ص6٢.</ref>

١. الباب الکبیر یا ورودی بزرگ که وسط ایوان طلا قرار دارد. دری که پیش‌تر در اینجا وجود داشت، «حاج [[محمدحسین خان اصفهانی]]»، صدراعظم قاجار، در سال ١٢١٩ه. ق نصب کرده بود. سپس در سال ١٣٧٣ه. ق، این در با درِ طلاکوب جدیدی تعویض گردید که «حاج میرزا مهدی مقدم» و برادرزاده‌های وی، با هزینه نیم میلیون تومان، ساخته و به آستان مقدس هدیه کرده بودند. <ref>موسوعة النجف الاشرف، ج٣، ص٢6.</ref>

 

٢. ورودی مجاور مناره شمالی که به مقبره علامه حلی متصل است و در سال ١٣٧٣ه. ق، ایجاد شده است.

 

٣. ورودی شمالی رواق که روبه‌روی باب طوسی صحن مطهر، قرار دارد.

 

4. ورودی جنوبی رواق که به باب المراد شناخته می‌شود و روبه‌روی باب القبله صحن مطهر قرار دارد و دارای درِ نقره‌ای طلاکوبی است که در سال ١٣4١ه. ق، نصب شده است. <ref>موسوعة النجف الاشرف، ص٢٧.</ref>

 

زیباترین و باشکوه‌ترین ایوان حرم است که پایین پای مبارک و در سمت مشرق حرم، واقع شده و روبه‌روی آن، باب السوق الکبیر قرار دارد. ارتفاع این ایوان، چهل متر و طول آن، 45 متر است. تمام نمای بیرونی ایوان، کناره‌ها و دیواره‌ها تا سقف و طاق آن، با طلای ناب پوشش داده شده است. طلاکاری ایوان، هم‌زمان با طلاکاری گنبد و گلدسته‌های حرم، به دستور نادرشاه افشار صورت گرفته است. <ref>بستان السیاحة، زین العابدین شیروانی، ص5٧٢.</ref> در جبهه ایوان نیز کتیبه‌ای وجود دارد که بیانگر طلاکاری ایوان و گنبد، به دستور این پادشاه، در سال 1156ه. ق است. <ref>ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص64-65؛ مشهد الامام او مدینة النجف، ج١، ص٢٣٠.</ref>

 

در سال ١٣١5ه. ق نیز نیمه بالایی گلدسته شمالی، به دستور سلطان عبدالحمید خان عثمانی، تخریب و بازسازی گردید و الواح طلا که پیش از تخریب گلدسته از بدنه آن برچیده شده بود، دوباره نصب گردید. این بازسازی در ماه جمادی‌الثانی سال ١٣١6ه. ق، صورت گرفت. مشابه همین بازسازی نیز، در سال ١٣6٧ه. ق تکرار شد. <ref>ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص6٩.</ref>

 

 

 

درباره محل دفن سر شریف امام حسین(ع)، اقوال متعددی ذکر شده است که مهم‌ترین آنها، به شرح زیر است:

 

 

مشهور میان علمای شیعه، آن است که سر شریف امام حسین(ع) به کربلا بازگردانده شده و نزد بدن مطهر آن حضرت دفن شده است.

 

 

بر اساس برخی اقوال، [[یزید بن معاویه|یزید]]، سر امام حسین(ع) را برای عامل خود در مدینه، عمرو بن سعید بن عاص، فرستاد و او سر شریف را کنار قبر حضرت فاطمه زهرا(س) به خاک سپرد. <ref>ترجمة الامام الحسین(ع) ومقتله من القسم غیر المطبوع من کتاب الطبقات الکبری، محمد بن سعد، ص٨4؛ مقتل الحسین، خوارزمی، ج٢، ص٨٣؛ تذکرة الخواص، سبط ابن الجوزی، ص٢٣٩؛ البدایة والنهایة، ابن کثیر، ج٨، ص٢٠4؛ شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ابن عماد الحنبلی، ج١، ص٢٧5.</ref>

 

 

برخی مورخان نیز اشاره کرده‌اند که پس از آوردن سر امام(ع) به دمشق، سر شریف در خزانه امویان باقی ماند تا اینکه پس از مدتی، آن را از آنجا خارج نموده و دفن کردند. <ref>مقتل الحسین، ج٢، ص٨٣؛ تاریخ مدینة دمشق، ج6٩، ص١6١؛ تذکرة الخواص، ص٢٣٩؛ مثیر الاحزان، ابن نما، ص١٠٧؛ البدایة والنهایة، ج٨، ص٢٠4.</ref> برخی نوشته‌اند کسی که سر را از خزانه، خارج و دفن کرد «[[سلیمان بن عبدالملک اموی]]» بود. <ref>مقتل الحسین(ع)، ج٢، ص٨٣؛ تاریخ مدینة دمشق، ج6٩، ص١6١.</ref>

 

[[خوارزمی]] افزوده است زمانی که «[[عمر بن عبدالعزیز]]» به خلافت رسید، سر را از آنجا خارج کرد. اما مشخص نشد با آن، چه کرد؛ برخی احتمال داده‌اند که او، سر را به کربلا بازگرداند. <ref>مقتل الحسین(ع)، ج٢، ص٨4.</ref> براساس قول دیگری، عمر بن عبدالعزیز سر را از جای خود خارج نکرد. بلکه عباسیان پس از ورود به دمشق، سر را از محل دفن آن خارج کردند و با خود به محل نامعلومی بردند. <ref>تاریخ مدینة دمشق، ج6٩، ص١6١.</ref>

 

 

در زمان خلافت فاطمیان مصر، در شهر عسقلان فلسطین، زیارتگاهی وجود داشته که محل دفن سر امام حسین(ع) به شمار می‌آمده است. «طلائع بن رُزَیک»، وزیر الفائز، خلیفه فاطمی، از ترس آنکه صلیبیان، عسقلان را اشغال کنند، تصمیم گرفت سر امام حسین(ع) را از آنجا به قاهره منتقل کند و بدین منظور در «باب زُوَیله» قاهره، مسجدی برای دفن کردن سر بنا کرد. اما پس از رسیدن سر به قاهره، به دستور الفائز، آن را به کاخ‌های خلفای فاطمی منتقل کردند و پس از ساختن زیارتگاه مخصوصی در سال 54٩ه. ق، سر را در آنجا دفن کردند. <ref>الروضة البهیة الزاهرة فی خطط المعزیة القاهرة، عبدالله بن عبدالظاهر مصری (ابن عبدالظاهر)، ص٣٠.</ref>

 

 

 

قول دیگر درباره محل دفن سر امام حسین(ع)، شهر نجف است. مبنای این قول، روایاتی است که در برخی منابع حدیثی مهم شیعه نقل شده است؛ از جمله [[شیخ کلینی]] و [[ابن‌قولویه]] روایت کرده‌اند که حضرت امام صادق(ع) به همراه فرزندشان [[اسماعیل بن صادق|اسماعیل]] و راوی (یزید بن عمر بن طلحه)، از حیره به قصد زیارت امیرمؤمنان(ع) به نجف رفتند و هر سه در آنجا نماز خواندند. سپس امام(ع) به فرزندش اسماعیل گفت: بایست و بر جدت حسین بن علی(ع) سلام بده. راوی از امام پرسید: «آیا امام حسین(ع) در کربلا نیست؟» حضرت فرمود: «بلی. اما هنگامی که سر مطهر آن حضرت را به شام آوردند، یکی از دوستان ما آن را ربود و کنار امیرمؤمنان(ع) دفن کرد». <ref>الکافی، الکلینی، ج4، ص5٧١؛ کامل الزیارات، ص٣١؛ ترجمه کامل الزیارات، ص٩٧.</ref>

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

در محدوده حرم امیرمؤمنان(ع) مقام‌هایی منسوب به چند تن از ائمه (علیهم‌السّلام) وجود داشته است که متاسفانه در جریان توسعه حرم مطهر، از بین رفته است. این مقام‌ها عبارت‌اند از:

 

«[[سیدبهاءالدین حسینی نیلی]]»، از علمای قرن هشتم هجری، نقل کرده است که در سال ٧٢٠ه. ق، [[حضرت مهدی(عج)]] شبی به خانه یکی از شیعیان که فلج بود، آمد و او را شفا داد و سپس او را به یک ساباط (گذر) برد که متصل به دیوار حرم امام علی(ع) بود

 

و به او گفت: «این ساباط، محل رفت‌وآمد من برای زیارت جدم امیرمؤمنان(ع) است. پس هر شب آن را ببند». از آن زمان، این ساباط به زیارتگاه مردم نجف تبدیل شد و هرکس برای آنجا نذری می‌کرد، حاجتش برآورده می‌شد. <ref>السلطان المفرّج عن اهل الایمان، بهاءالدین نیلی، ص4٧-4٨؛ بحار الانوار، المجلسی، ج5٢، ص٧4.</ref> با توجه به توسعه‌های مکرر آستان مقدس پس از تاریخ گفته شده، این ساباط به احتمال زیاد در محدوده صحن شریف قرار گرفته و امروزه نشانی از آن باقی نمانده است.