امرای مدینه: تفاوت میان نسخه‌ها

با توجه به اهمیت موضوع امیران مدینه، تک‌نگاری‌های گوناگون با این عنوان نگاشته شده است؛ از جمله: [[امراء المدینه]] از [[عمر بن شبه بصری]] (م. 261ق.) <ref>الفهرست، ص125.</ref> و امراء المدینه از [[علی بن محمد مدائنی]] (م. 277ق.) که مفقود هستند؛ همچنین [[امراء المدینة المنورة و حکامها من العهد النبوی حتی الیوم]] از [[احمد یاسین الخیاری المدنی]]، چاپ موسسة الطباعة و النشر به سال 1382ق.<ref>موسوعة مکة المکرمه، ج3، ص438؛ الاعلام، ج1، ص267؛ هدیة العارفین، ج1، ص14.</ref> و [[تاریخ امراء المدینة المنوره]] (سال‌های 1 تا 1417ق.) از [[عارف احمد عبدالغنی]]، دار کنان، دمشق، 1417ق. نیز [[تحقیق الامنیة بمنظومة امراء مدینة خیر البریه]] از سیدضیاء بن محمد بن مقبول به سال 1428ق. از انتشارات توبه، ریاض کتاب مفیدی است که در ابیاتی نام تمام امیران مدینه را در دوره اسلامی یاد کرده و در پاورقی به توضیحی مختصر درباره آنان پرداخته است. این کتاب برگرفته از اثری دیگر از همین مؤلف در این موضوع به نام ج[[لاء العینین بذکر امراء الحرمین الشریفین]] است.<ref>تحقیق الامنیه، ص12-62.</ref> از دیگر کتاب‌های سودمند در این زمینه کتاب [[التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفه]] از سخاوی زاده به سال 831ق. است. وی در این کتاب پس از مقدمه‌ای طولانی که سیره نبوی را از آغاز [[هجرت]] به مدینه یاد کرده و شامل زندگینامه دانشوران و امیران ساکن مدینه است، نام امرای مدینه را از هجرت پیامبر تا قرن دهم ق. یاد کرده است. نیز کتاب [[التاریخ الشامل للمدینة المنوره]] از دیگر منابع پژوهش است که نویسنده در آن به بررسی سیاسی ـ اجتماعی تاریخ مدینه منوره از آغاز تا روزگار معاصر، البته با گرایش‌ نظری متمایل به وهابیت، پرداخته است.

امیران مدینه در دوران اموی به تبع [[بنی‌امیه]] به مردم مدینه به چشم بدبینی و کینه‌توزی به سبب قتل عثمان نگاه می‌کردند؛ چنان‌که [[عبدالملک]] خلیفه اموی<ref>مروج الذهب، ج3، ص122.</ref> و امرایی چون بسر بن اَرطاة (ابی ارطاة)، <ref>تاریخ طبری، ج5، ص139؛ الغارات، ج2، ص602-603؛ البدایة و النهایه، ج7، ص321.</ref> [[حبیش بن دلجه|حُبَیش بن دَلجه]]<ref>انساب الاشراف، ج6، ص291؛ تاریخ دمشق، ج12، ص87-88.</ref> و [[حجاج بن یوسف]] به این نکته تصریح کرده‌اند. سیاست آنان اقتضا می‌کرد که به تناسب همراهی مردم مدینه با منافع آنان، از خود روی خوش نشان دهند یا برآنان سختگیری نمایند. بیشتر مردم مدینه بدون توجه به سیاست‌ها و حاکمان در پی زندگی آرام و بی‌دردسر بودند، اما گروهی نیز خلافت بنی‌امیه را نامشروع می‌دانستند. در برابر، برخی افراد، بنی‌امیه را خونخواه واقعی عثمان دانسته، طرفدار آن‌ها بودند.<ref>التاریخ الشامل، ج1، ص324؛ آثار اسلامی، ص57-58.</ref>

در دوران کوتاهی از روزگار اموی، برخی امیران با خشونت کمتر بر مدینه حکم راندند؛ از جمله: [[ابان بن عثمان]] (76-83ق.)، [[عمر بن عبدالعزیز]] (87-93ق.)، [[ابوبکر بن محمد بن عمرو بن حزم انصاری]](96-101ق.)، [[عبدالواحد بن عبدالله نضری]] (104-106ق.)، [[عبدالعزیز بن عمر بن عبدالعزیز]] (126-129ق.) . <ref>التاریخ الشامل، ج1، ص451؛ المدینة فی العصر الاموی، ص177-181.</ref>

مدینه در بیشتر این سال‌ها عرصه رقابت نیروهای عبدالملک اموی و ابن زبیر بود. مهم‌ترین این درگیری‌ها واقعه حرّه بود<ref>الامامة و السیاسه، ج1، ص228-234؛ انساب الاشراف، ج5، ص321-324.</ref> که در آن، یزید لشکری را برای سرکوب ابن زبیر به حجاز گسیل داشت.<ref>انساب الاشراف، ج5، ص322-324؛ تاریخ طبری، ج4، ص380-383؛ تاریخ دمشق، ج28، ص209.</ref> به فرمان یزید، این لشکر نخست مدینه را محاصره کرد و سه روز به مردم مدینه مهلت داد تا با فرمانبرداری از یزید، با لشکر شام برای سرکوب ابن زبیر همکاری کنند. اما مردم مدینه نپذیرفتند و به فرماندهی [[عبدالله بن حنظله]] بر انصار و فرماندهی [[ابن مطیع]] بر مهاجران که از سوی ابن زبیر منصوب شده بود، <ref>البدایة و النهایه، ج8، ص219-220، 262؛ تاریخ ابن خلدون، ج2، ص353.</ref> با لشکر شام در 28 ذی‌حجه سال 63 جنگیدند.<ref>المنتظم، ج6، ص16.</ref> فرمانده شامیان، [[مسلم بن عقبه مری|مسلم بن عُقبه مُری]]، پس از شکست دادن سپاه مدینه، به فرمان یزید، سه روز جان و مال و ناموس مردم مدینه را بر لشکر خود مباح کرد.<ref>تاریخ الاسلام، ج5، ص23-25.</ref> شامیان با قتل عام مردم و [[صحابه پیامبر]] و هتک حرمت نوامیس، فاجعه حره را رقم زدند و در پی اعتراف گرفتن از افراد باقیمانده به بردگی برای یزید، برای دستیابی به ابن زبیر به سوی مکه روان شدند.<ref>الامامة و السیاسه، ج1، ص231، 241؛ البدایة و النهایه، ج8، ص219-220.</ref> درگیری‌های چندگانه نظامی میان امویان و زبیریان، مسیر کاروان‌های تجاری در حرکت میان مکه و مدینه و شام را نا امن کرد و کاهش منافع تجاری مدینه را به دنبال داشت. خست ورزیدن ابن زبیر در عطا به مردم، بی‌کفایتی حاکمان زبیری مدینه، ضعف دولت زبیری در حمایت از مدینه در برابر بنی‌امیه، و جبهه‌گیری‌های افراطی ابن زبیر بر ضد اهل بیت پیامبر مانند محاصره و تهدید به سوزاندن [[بنی‌هاشم]] مایه روی‌گردانی مردم مدینه از زبیریان شد.<ref>التاریخ الشامل، ج1، ص382؛ المدینة فی العصر الاموی، ص172-174.</ref>

از حوادثی که در این دوران امیران مدینه با آن درگیر بودند، قیام علویان بود که گاه دامنه آن تا مدینه امتداد می‌یافت. [[قیام ابوالسرایا]] (199ق.)، <ref>تاریخ طبری، ج8، ص529.</ref> [[حسین شهید فخ]] (169ق.)، <ref>تاریخ طبری، ج8، ص200-201؛ مقاتل الطالبیین، ص285.</ref> [[محمد بن صالح بن عبدالله]]<ref>مقاتل الطالبیین، ص397.</ref> و [[محمد بن یوسف بن ابراهیم]] (252-255ق.<ref>مروج الذهب، ج4، ص91، 94؛ تاریخ ابن خلدون، ج4، ص16.</ref> از آن جمله‌اند. برخی از این افراد به امارت استیلائی مدینه برای مدتی محدود دست یافتند. اینان رقیبان اصلی [[بنی‌عباس]] در تصدی خلافت بودند. رهبران این قیام‌ها که بیشتر خاستگاهشان مدینه بود، نه تنها داعیه‌دار امارت بر مدینه بلکه مدعی خلافت بر جهان اسلام بودند.

ضعف امیر مدینه [[عبدالله بن ربیع حارثی]]<ref>تاریخ خلیفه، ص341.</ref> که به سال 145ق. در پی سرکوب قیام نفس زکیه به عنوان امیر عباسی بر مدینه حکم راند، باعث شد تا به دلیل ستم لشکریان، بردگان مدینه سربه شورش ‌گذارند و او و لشکرش را از مدینه فراری دهند. این شورش تنها در پی پا در میانی افرادی چون [[ابوبکر بن ابی‌سبره]]، از فقیهان و محدثان مدینه<ref>المعارف، ص489.</ref> و دعوت سپاهیان به آرامش و فراخواندن امیر به مدینه که بیم حمله دیگر بار لشکر عباسی بدان می‌رفت، <ref>المنتظم، ج8، ص68-69.</ref> فروکش نمود.<ref>تاریخ طبری، ج7، ص610-614؛ تجارب الامم، ج3، ص409-413؛ الکامل، ج5، ص555-556.</ref> از آن پس تا 152ق. امارت مدینه در آرامش گذشت.<ref>التاریخ الشامل، ج2، ص57-60.</ref>

از این دولت‌ها [[طاهریان]] (حک: 205-254ق.)، [[صفاریان]] (حک: 254-270ق.)، [[اخشیدیان]] (حک: 330-358ق.)، [[طولونیان]] (حک: 279-292ق.)، <ref>التاریخ الشامل، ج2، ص127.</ref> [[فاطمیان]] (حک: 297-567ق.)، [[ایوبیان]] (حک: 567-648ق.)، و [[ممالیک]] (حک: 648-923ق.) بودند<ref>موجز التاریخ الاسلامی، ص275.</ref> که هر کدام مدتی امارت مدینه منوره را در اختیار گرفت. نفوذ این حکومت‌ها در مدینه با توجه به اقتدار و هزینه‌ای که برای مدینه صرف می‌کردند، متفاوت بود. [[محمد بن عبدالله طاهری]] به سال 248ق. به حکم مستعین خلیفه عباسی (حک: 248-252ق.) امارت مکه و مدینه را یافت.<ref>تاریخ طبری، ج9، ص258؛ الکامل، ج7، ص118؛ تاریخ ابن خلدون، ج3، ص375.</ref>

در سراسر دوره صفوی، شماری فراوان از دانشوران شیعه عرب و ایرانی در [[مدینه]] و [[مکه]] زندگی می‌کردند.<ref>آثار اسلامی، ص197.</ref> [[ابن فرحون]] رواج تشیع امامی را از دوره بنی‌مهنا و با حمایت‌های آنان از دانشوران شیعه می‌داند.<ref>تاریخ المدینه، ابن فرحون، ص194؛ المدینة المنورة فی العصر المملوکی، ص196.</ref> نیز ‌گزارش شده که با حمایت‌های دولت ممالیک کار به جایی رسید که در حکومت اشراف شیعی مذهب، شیعیان به سبب رفتار بر پایه مذهب خود، گاه محاکمه و از جانب سخنوران اعزامی از مصر، توبیخ و سرزنش می‌شدند.<ref>تاریخ المدینه، ابن فرحون، ص200-205.</ref> این ماجرا تا بدان جا رسید که گرایش‌های امیر مدینه به اهل سنت و مخالفت با شیعیان در امارت [[زهیر بن سلیمان]] (865-874ق.) و امیرانی دیگر چون[[فارس بن شامان]] (901ق.) <ref>التحفة اللطیفه، ج1، ص58.</ref> مایه ناخرسندی شیعیان شد.<ref>تاریخ المدینه، ابن فرحون، ص84؛ التحفة اللطیفه، ج1، ص58، 359-360؛ تاریخ امراء المدینه، ص312.</ref>

امیران مدینه با ضعیف شدن فاطمیان مناسبات خود را با عباسیان گسترش دادند. روابط خوب امیران مدینه با بنی‌عباس، با سفر [[قاسم بن مهنا]] به بغداد به سال 576ق. در خلافت مستضیء بالله که با استقبال گرم خلیفه عباسی و تایید امارت قاسم بر مدینه مواجه شد، گسترش یافت. با سلطه ایوبیان بر مصر، نام حاکم ایوبی کنار خلیفه بغداد در خطبه‌های مدینه یاد می‌شد. در دوران [[صلاح الدین ایوبی]]، به سال 576ق. او استقبال گرمی از قاسم بن مهنا، امیر مدینه، در مصر انجام داد و در فتح [[انطاکیه]] (584ق.) قاسم را همراه خود برد.<ref>تاریخ الاسلام، ج40، ص39؛ تاریخ ابن خلدون، ج5، ص368؛ ج4، ص140؛ تاریخ المدینه، ابن فرحون، ص214-215.</ref> این روابط مایه توجه صلاح الدین به حرمین شد که از نشانه‌های آن می‌توان به پرداخت هزینه مالیات حجاج، <ref>نک: النجوم الزاهره، ج6، ص79؛ تاریخ امراء المدینه، ص249.</ref> تعیین خادمان برای مسجد نبوی و تاسیس مقام شیخ الحرم برای نظارت برکار خدام حرم دانست که تا سال‌های بعد باقی ماند.<ref>تحفة المحبین، ص53-54؛ تاریخ امرا ء المدینه، ص252.</ref>

امیران مدینه در دولت‌ هاشمیان: <ref>تاریخ معالم المدینه، ص388-389؛ تاریخ امراء المدینه، ص426-428.</ref> شریف علی بن حسین (1337-1343ق.) ؛ شریف احمد بن منصور (1343-1344ق.) ؛ [[شریف شحات بن علی]] (1344ق.) قائم مقام مدینه.

در دوران اموی، امیران مدینه به فرمان [[معاویه]]، [[لعن]] و دشنام‌گویی به امام علی(ع)<ref>تذکرة الخواص، ص65؛ التذکرة الحمدونیه، ج3، ص396.</ref> بر منابر مدینه را هم‌چون امیران دیگر مناطق اجرا می‌کردند.<ref>شرح نهج البلاغه، ج4، ص59؛ الفخری، ص129؛ تاریخ الخمیس، ج2، ص316-317.</ref> [[مروان بن حکم]]، <ref>الکامل، ج4، ص193.</ref> [[حجاج بن یوسف]]، <ref>المعرفة و التاریخ، ج2، ص617؛ نک: الغارات، ج2، ص842-843.</ref> و [[هشام بن اسماعیل]]<ref>تاریخ طبری، ج11، ص631؛ تاریخ الاسلام، ج6، ص215.</ref> از این امیران بودند. امارت مجدد مروان بن حکم بر مدینه، به منزله قدردانی معاویه از وی به سب بسیج دو هزار نیروی اموی در جلوگیری از دفن [[امام حسن(ع)]] کنار جدش رسول خدا بود.<ref>الطبقات، خامسه1، ص364-365؛ تاریخ الاسلام، ج4، ص228-229.</ref>

در دوره امارت [[عبدالرحمن بن ضحاک فهری]] بر مدینه، <ref>التاریخ الشامل، ج1، ص409.</ref> وی فاطمه دختر امام حسین(ع) را تهدید کرد که اگر به ازدواج او درنیاید، پسرش عبدالله را به تهمت شرب خمر شلاق خواهد زد. این تهدید باعث شد که فاطمه نزد خلیفه [[یزید بن عبدالملک]] (حک: 101-105ق.) شکایت کند و یزید عبدالرحمن را برکنار و مجازات کرد.<ref>انساب الاشراف، ج2، ص197-198؛ تاریخ طبری، ج7، ص13؛ نهایة الارب، ج21، ص395-396.</ref>

در دوره عباسیان، برخی امیران مدینه به آزار و دستگیری علویان مامور شدند. شماری از آنان عبارتند از: [[محمد بن خالد قسری]]، [[ریاح بن عثمان مری]]، <ref>تاریخ طبری، ج7، ص531-532؛ تاریخ الاسلام، ج9، ص17.</ref> [[عمر بن عبدالعزیز عمری]]، <ref>مقاتل الطالبیین، ص294-296.</ref> [[بکار بن عبدالله زبیری|بَکّار بن عبدالله زبیری]]، <ref>تاریخ طبری، ج8، ص244؛ تجارب الامم، ج3، ص509-510.</ref> [[عمرو بن فرج رخجی|عمرو بن فرج رُخجی]]، <ref>مقاتل الطالبیین، ص479.</ref> [[عیسی بن یزید جلودی]].<ref>شرح الاخبار، ج3، ص337؛ عیون اخبار الرضا، ج1، ص172.</ref> نخستین امیر عباسی در مدینه، [[داود بن علی بن عبدالله]] عموی [[سفاح]] بود.<ref>انساب الاشراف، ج3، ص83؛ تاریخ طبری، ج7، ص458.</ref> وی به سبب قتل صحابی [[امام صادق(ع)]]، [[معلی بن خنیس]]، و آزار اهل بیت مورد نفرین ایشان واقع شد و در همان شب به طور ناگهانی درگذشت.<ref>شرح الاخبار، ج3، ص302-303؛ الارشاد، ج2، ص184-185؛ اعلام الوری، ج1، ص524.</ref>

از میان امیران مدینه، تنها مروان بن حکم بود که معاویه در پی درخواست او به سال 40ق. فدک را به وی بخشید تا اهل بیت را خشمگین کند.<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص223؛ فدک، ص210.</ref> البته معاویه به سال 48ق. آن را از او بازستاند.<ref>تاریخ طبری، ج5، ص231؛ مروج الذهب، ج3، ص25.</ref> اما دیگر بار آن را به او بازگرداند و [[فدک]] از وی به عمر بن عبدالعزیز رسید.<ref>الطبقات، ج5، ص303.</ref> امیر مدینه ابوبکر بن عمر بن حزم در دوران خلافت عمر بن عبدالعزیز، به فرمان وی که درباره فدک و سهم خمس [[بنی‌هاشم]] و [[مقام حضرت فاطمه(س)]] با او مشورت کرده و حدیث شنیده بود، <ref>الطبقات، ج5، ص303-304؛ شرح نهج البلاغه، ج16، ص278.</ref> فدک را به فرزندان حضرت فاطمه(س) بازگرداند. به گزارشی، او با فشار امویان بر این اساس که این کار باعث خدشه به فرمان خلفای پیشین است، فدک را بازستاند و تنها درآمدش را میان آنان تقسیم کرد.<ref>شرح نهج البلاغه، ج16، ص278؛ الشافی فی الامامه، ج4، ص102-104.</ref> این وضع چندان نپایید و امیر مدینه در دوران یزید بن عبدالملک دیگر بار فدک را تا پایان دولت اموی از علویان غصب کرد.<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص306.</ref>