ایام تشریق: تفاوت میان نسخه‌ها

در [[قرآن کریم]]، از ذکر خداوند در «ایام معدودات» یاد شده است: {وَاذْکُرُوا اللهَ فِی اَیَّامٍ مَعْدُودَاتٍ} (بقره/2، 203) بر پایه احادیث<ref>الکافی، ج4، ص516؛ الاستبصار، ج2، ص299؛ السنن الکبری، ج5، ص228.</ref> و آرای بسیاری از مفسران<ref>جامع البیان، ج2، ص413-414؛ مجمع البیان، ج2، ص53؛ فقه القرآن، ج1، ص299.</ref> مقصود از آن، ایام تشریق است. ادامه آیه که به موضوع کوچ از [[منا]] در روزهای دوازدهم و سیزدهم پرداخته، تاییدگر همین نظر است:<ref>التفسیر الکبیر، ج5، ص210؛ تفسیر قرطبی، ج3، ص1.</ref> {{قلم رنگ|سبز|فَمَنْ تَعَجَّلَ فی‏ یَوْمَیْنِ فَلا اِثْمَ عَلَیْهِ وَ مَنْ تَاَخَّرَ فَلا اِثْمَ عَلَیْهِ}} وجه این نام‌‌گذاری را آن دانسته‌اند که شمار این روزها سه روز است که‌ اندک و شمردنی به شمار می‌رود.<ref>احکام القرآن، جصاص، ج3، ص305؛ فقه القرآن، ج1، ص300.</ref> همچنین بر پایه برخی روایات<ref>وسائل الشیعه، ج14، ص270-271؛ مستدرک الوسائل، ج10، ص129.</ref> و پاره‌ای تفاسیر<ref>نک: مجمع البیان، ج7، ص146؛ جامع البیان، ج17، ص194؛ الصافی، ج3، ص375.</ref> مقصود از «ایام معلومات» (روزهای معلوم) در آیه 28 [[سوره حج]] نیز ایام تشریق است: {{قلم رنگ|سبز|وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللهِ فی‏ اَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ}} در برخی متون دینی و فقهی، تعابیری دیگر نیز آمده که با ایام تشریق انطباق کامل یا ناقص دارد؛ مانند «ایام منا»،<ref>تذکرة الفقهاء، ج6، ص113؛ مواهب الجلیل، ج4، ص273؛ مجمع البحرین، ج2، ص503، «شرق.</ref> «ایام نحر» برای روز [[عید قربان]] و دو یا سه روز در پی آن<ref>الخلاف، ج6، ص66؛ التفسیر الکبیر، ج5، ص210.</ref> و «ایام رَمْی جِمار» برای روز عید قربان و سه روز پس از آن.<ref>تفسیر قرطبی، ج3، ص1؛ التفسیر الکبیر، ج5، ص210-211؛ فتح القدیر، ج1، ص205.</ref>  

از کارهایی که قرآن در این ایام بدان فرمان داده، ذکر خداوند است: {{قلم رنگ|سبز|وَ اذْکُرُوا اللهَ فی‏ اَیَّامٍ مَعْدُوداتٍ} (سوره بقره، 203)؛ {{قلم رنگ|سبز|... وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللهِ فی‏ اَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ} ([[سوره حجّ]]، 28) شماری از مفسران و فقیهان مقصود از آن را مطلق ذکر خدا دانسته‌اند.<ref>نک: المیزان، ج14، ص371.</ref> در چندین حدیث از پیامبر(ص) نیز این ایام روزهای ذکر خداوند خوانده شده است.<ref>جامع البیان، ج2، ص415-416؛ مسند احمد، ج2، ص513.</ref> نظر دیگر آن است که مقصود از ذکر، به زبان آوردن نام خداوند در هنگام ذبح قربانی است؛<ref>المغنی، ج2، ص255؛ مجمع البیان، ج7، ص146؛ الصافی، ج3، ص375.</ref> چنان‌که آیه 28 سوره حج، را ناظر به این معنا دانسته‌اند:<ref>الکشاف، ج3، ص153؛ تفسیر قرطبی، ج12، ص41.</ref> {{قلم رنگ|سبز|وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللهِ فی‏ اَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی‏ ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهیمَةِ الْاَنْعامِ}}

از اعمال مستحب حج‌‌گزاران در ایام تشریق، تکبیر گفتن در پی نمازهای واجب است. بیشتر مفسران و فقیهان شیعه<ref>مجمع البیان، ج2، ص53؛ ج7، ص146؛ زبدة البیان، ص225-226؛ جواهر الکلام، ج11، ص383.</ref> و اهل سنت<ref>جامع البیان، ج2، ص412؛ المبسوط، سرخسی، ج2، ص42-43؛ المغنی، ج2، ص255-256.</ref> مقصود از ذکر الهی را در آیات 203 سوره بقره و 28 سوره حج، تکبیر گفتن حج‌‌گزار در ایام تشریق در پی نماز دانسته و برخی تکبیر را در آیه 37 سوره حجّ این‌گونه تفسیر کرده‌اند:<ref>تفسیر قمی، ج2، ص84؛ الصافی، ج3، ص380.</ref> {{قلم رنگ|سبز|کَذلِکَ سَخَّرَها لَکُمْ لِتُکَبِّرُوا اللهَ عَلی‏ ما هَداکُمْ}} فقیهان امامی،<ref>تذکرة الفقهاء، ج4، ص154-155؛ جواهر الکلام، ج20، ص35-36.</ref> [[شافعی]]، [[مالکی]]،<ref>المدونة الکبری، ج1، ص171؛ المجموع، ج5، ص39.</ref> [[حنفی]] و [[حنبلی]]<ref>المبسوط، سرخسی، ج2، ص43؛ بدائع الصنائع، ج1، ص195؛ المغنی، ج2، ص256.</ref> اذکاری ویژه را برای این تکبیر یاد کرده‌اند. به باور فقیهان شیعه، برای کسی که در منا حضور دارد، این تکبیرها در پی 15 نماز (از نماز ظهر روز عید قربان تا نماز صبح روز سوم از ایام تشریق) و برای کسی که در منا حضور ندارد، در پی ده نماز (از نماز ظهر روز عید تا نماز صبح روز دوم از ایام تشریق) استحباب دارد.<ref>الخلاف، ج1، ص667؛ مستند الشیعه، ج6، ص214؛ جواهر الکلام، ج11، ص384.</ref> به باور مشهور فقیهان شافعی و مالکی نیز هنگام تکبیر در پی 15 نماز (از نماز ظهر روز عید تا نماز صبح روز سوم از ایام تشریق) است.<ref>المدونة الکبری، ج1، ص172؛ المجموع‌، ج5، ص33.</ref> مشهور حنفیان به وجوب این تکبیرها در ایام تشریق باور دارند و هنگام آن را از نماز ظهر روز عرفه تا نماز عصر روز عید قربان می‌دانند.<ref>المبسوط، سرخسی، ج2، ص43-44؛ تحفة الفقهاء، ج1، ص173؛ بدائع الصنائع، ج1، ص195.</ref> به باور حنبلیان، این تکبیرها از نماز صبح روز عرفه تا نماز عصر واپسین روز از ایام تشریق گفته می‌شود.<ref>المغنی، ج2، ص254.</ref> (← تکبیر)

از [[اعمال حج]] که در ایام تشریق ادا می‌شود، به باور فقیهان امامی<ref>تذکرة الفقهاء، ج8، ص359؛ تحریر الاحکام، ج2، ص9.</ref> و اهل سنت<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص64-66؛ المغنی، ج3، ص474؛ فتح العزیز، ج7، ص395.</ref> رمی جمرات است. از دید فقیهان امامی<ref>المبسوط، طوسی، ج1، ص369؛ تحریر الاحکام، ج2، ص9؛ تذکرة الفقهاء، ج8، ص359.</ref> و بیشتر فقیهان اهل سنت<ref>المجموع، ج8، ص238-239؛ تحفة الفقهاء، ج1، ص407- 409؛ المغنی، ج3، ص474.</ref> افزون بر [[رمی جمره عقبه]] در روز عید قربان، رمی جمرات سه‌گانه به ترتیب (اولی، وسطی و عقبی) در ایام تشریق واجب است. شافعیان به تاخیر‌انداختن رمی جمره عقبه را تا پایان ایام تشریق جایز دانسته‌اند.<ref>الاقناع، ج1، ص236.</ref> (برای جزئیات احکام← رمی)

به باور مشهور فقیهان امامی، قربانی حج در صورت امکان باید در روز عید قربان صورت گیرد.<ref>کفایة الاحکام، ج1، ص347؛ مستند الشیعه، ج12، ص299؛ الحدائق، ج17، ص76.</ref> اما آرای دیگر نیز در این زمینه آمده است؛ از جمله جایز بودن ذبح قربانی در روز عید و سه روز ایام تشریق.<ref>الحدائق، ج17، ص77؛ مستند الشیعه، ج12، ص300.</ref> دیدگاه فقیهان حنفی،<ref>بدائع الصنائع، ج2، ص146.</ref> حنبلی<ref>المغنی، ج3، ص454.</ref> و مالکی<ref>مواهب الجلیل، ج4، ص273.</ref> نیز این است که می‌توان قربانی را در روز عید قربان و دو روز نخست ایام تشریق انجام داد. به باور فقیهان شافعی، افزون بر روز عید می‌توان قربانی را در ایام تشریق ذبح کرد.<ref>المجموع، ج8، ص190؛ فتح الوهاب، ج2، ص328.</ref> (برای تفصیل بیشتر← قربانی)

زمان انجام دادن حلق یا [[تقصیر]] حج، به باور مشهور فقیهان امامی،<ref>تذکرة الفقهاء، ج8، ص333؛ مستند الشیعه، ج12، ص382.</ref> روز عید قربان است. اما شماری از آنان تاخیر آن را تا پایان ایام تشریق جایز دانسته<ref>الکافی فی الفقه، ص200-201؛ مدارک الاحکام، ج8، ص89.</ref> و به این نکته استناد کرده‌اند که قرآن کریم حلق را پیش از رسیدن قربانی به منا (پیش از روز عید قربان) منع نموده: {{قلم رنگ|سبز|وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ}} (سوره بقره، ‌196) اما پایان زمان آن را اعلام نکرده است. [[ابوحنیفه]] هنگام حلق و تقصیر را همه ایام نحر (روز عید قربان و ایام تشریق) دانسته؛ ولی دیگر فقیهان حنفی هنگامی ویژه برای آن تعیین نکرده‌اند.<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص70؛ بدائع الصنائع، ج2، ص141.</ref> حنبلیان تاخیر حلق یا تقصیر را تا آخر ایام تشریق جایز دانسته‌اند<ref>المغنی، ج3، ص460.</ref> و مالکیان بر آنند که [[حج‌‌گزار]] می‌تواند این کار را حتی در پی ایام تشریق به جا آورد.<ref>حاشیة الدسوقی، ج2، ص47.</ref> (← حلق و تقصیر)

پشتوانه آنان، اجازه گرفتن [[عباس عموی پیامبر]] از ایشان برای بیرون رفتن از منا در این شب‌ها به قصد آب دادن به حاجیان در [[مکه]]<ref>مسند احمد، ج2، ص22؛ صحیح البخاری، ج2، ص167.</ref> و نیز سیره پیامبر(ص) است که شب‌های تشریق در منا بیتوته کرد.<ref>مسند احمد، ج6، ص90؛ سنن ابی داود، ج1، ص44.</ref> حنفیان بیتوته را مستحب و سنت شمرده‌اند.<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص24-25؛ الفقه الاسلامی، ج3، ص174؛ البحر الرائق، ج2، ص610.</ref> برخی فقیهان شافعی به وجوب بیتوته در دو شب یازدهم و دوازدهم برای همه حاجیان و در شب سیزدهم برای آنان ‌که در روز از منا کوچ نکنند، باور دارند و شماری نیز استحباب بیتوته را پذیرفته‌اند.<ref>المجموع، ج8، ص247-248؛ مغنی المحتاج، ج1، ص505-506.</ref> (← بیتوته)

فقیهان امامی<ref>الحدائق، ج17، ص316؛ مستند الشیعه، ج13، ص69.</ref> [[اقامت در منا]] را در ایام تشریق، افزون بر بیتوته که واجب به شمار می‌رود، به پشتوانه احادیث،<ref>الکافی، ج4، ص515؛ التهذیب، ج5، ص261.</ref> مستحب دانسته‌اند. همچنین به استناد روایات<ref>الاستبصار، ج2، ص307؛ وسائل الشیعه، ج14، ص50.</ref> برای کسی که به سبب درک نکردن [[وقوف در عرفات]] و [[مشعر]]، [[حج]] او از دست رفته، ‌ اقامت در منا در ایام تشریق و ‌گزاردن عمره در پی این ایام را مستحب شمرده‌اند.<ref>قواعد الاحکام، ج1، ص438؛ الحدائق، ج16، ص470-471؛ جواهر الکلام، ج19، ص91.</ref>  

‌ به باور مشهور فقیهان امامی، حج‌‌گزار در پی انجام دادن قربانی و حلق در روز عید قربان، باید برای ‌گزاردن اعمال مکه ([[طواف]] و [[سعی]]) به مکه برود و این اعمال را باید در این روز یا روز اول از ایام تشریق (یازدهم ذی‌حجه) انجام دهد.<ref>مختلف الشیعه، ج4، ص302؛ ذخیرة المعاد، ج1، ص684؛ کتاب الحج، خویی، ج5، ص336.</ref> شماری از فقیهان به پشتوانه احادیث<ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص388؛ الاستبصار، ج2، ص291.</ref> انجام دادن اعمال مکه را تا پایان ایام تشریق جایز شمرده‌اند<ref>نک: کتاب الحج، خویی، ج5، ص336.</ref> و شماری برآنند که تاخیر این اعمال تا پایان ذی‌حجه جایز است.<ref>مختلف الشیعه، ج4، ص302-303؛ کتاب الحج، خویی، ج5، ص336.</ref> به باور فقیهان حنبلی و شافعی، به تاخیر‌انداختن اعمال مکه از روز عید جایز است. البته شافعیان این کار را مکروه و تاخیر از ایام تشریق را دارای کراهتی بیشتر می‌دانند.<ref>المغنی، ج3، ص466؛ المجموع، ج8، ص220.</ref> برخی فقیهان حنفی هنگام این اعمال را روز عید و دو روز نخست ایام تشریق دانسته‌اند.<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص22.</ref> (← طواف، [[طواف نساء]]، سعی)

در برابر، ‌ برخی فقیهان امامی<ref>مختلف الشیعه، ج4، ص273؛ فتاوی ابن الجنید، ص144.</ref> به پشتوانه احادیث<ref>الاستبصار، ج2، ص277؛ التهذیب، ج5، ص229.</ref> بر آنند که روزه گرفتن بدل از قربانی در حج تمتع در سومین روز از ایام تشریق یا در همه ایام تشریق جایز است. شماری از فقیهان حنبلی و حنفی به پشتوانه احادیثی از پیامبر(ص)<ref>مسند احمد، ج5، ص75؛ صحیح مسلم، ج3، ص153؛ السنن الکبری، ج3، ص312.</ref> روزه گرفتن در ایام تشریق، خواه واجب و خواه مستحب، را حرام شمرده‌اند.<ref>المغنی، ج3، ص97؛ المبسوط، سرخسی، ج3، ص81.</ref> فقیهان شافعی در این‌باره دو نظر یاد کرده‌اند: جواز و عدم جواز.<ref>فتح العزیز، ج6، ص336، 409-410؛ المجموع، ج6، ص441-445.</ref> پشتوانه هر دو نظر، برخی روایت‌ها است.<ref>صحیح البخاری، ج2، ص250؛ مسند احمد، ج4، ص77.</ref> از دید [[مالک بن انس]]، حج‌‌گزاری که یک یا دو روز پیش از عید روزه گرفته، می‌تواند باقیمانده روزه کفاره را در ایام تشریق بگیرد.<ref>المدونة الکبری، ج1، ص390.</ref> (← روزه)

فقیهان امامی به پشتوانه آیه 203 سوره بقره و احادیث<ref>الکافی، ج4، ص519؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص479.</ref> بر آنند که حج‌‌گزار می‌تواند در پی رمی جمرات در روز دوم از ایام تشریق، اگر مرتکب برخی محرمات احرام ([[التذاذ جنسی]] و [[شکار]]) نشده باشد، پس از زوال خورشید از منا بیرون رود.<ref>تذکرة الفقهاء، ج8، ص371-372؛ الحدائق، ج17، ص319-320.</ref> اما حج‌‌گزاری که مرتکب این محرمات شده باشد، به دلیل احادیث،<ref>الکافی، ج4، ص523؛ التهذیب، ج5، ص273.</ref> نباید پیش از روز سوم از ایام تشریق از منا بیرون رود.<ref>تذکرة الفقهاء، ج8، ص372؛ مستند الشیعه، ج13، ص73.</ref> نظر فقیهان اهل سنت نیز به پشتوانه قرآن و احادیث، تخییر حج‌‌گزار میان کوچ کردن در روز دوم و سوم از ایام تشریق است؛ هر چند تاخیر‌انداختن کوچ به روز سوم را بهتر دانسته‌اند.<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص24؛ المجموع، ج8، ص249؛ المغنی، ج3، ص479؛ حاشیة الدسوقی، ج2، ص49.</ref> مالکیان به پشتوانه سیره برخی [[صحابه]]، این تخییر را ویژه کسانی دانسته‌اند که [[اهل مکه]] نیستند یا کاری لازم در مکه دارند؛ اما بر مردم مکه یا کسانی که قصد اقامت در مکه را دارند، لازم است که در روز سوم از ایام تشریق به مکه کوچ کنند.<ref>المغنی، ج3، ص479؛ تفسیر قرطبی، ج3، ص13.</ref> (← نَفْر)

به باور فقیهان شیعه و اهل سنت، مستحب است کسی که در روز سوّم از ایام تشریق از منا کوچ کرده، در [[منطقه تحصیب]] در [[ابطح]]، میان عقبه و مکه و نیز میان [[حجون]] تا [[حائط]] فرمان<ref>السرائر، ج1، ص592؛ اخبار مکه، ج2، ص160.</ref> توقف نماید و‌ اندکی استراحت کند.<ref>الدروس، ج1، ص464؛ السرائر، ج1، ص592.</ref> پشتوانه این حکم، سیره پیامبر(ص)<ref>التهذیب، ج5، ص275؛ وسائل الشیعه، ج14، ص284.</ref> و احادیث<ref>التهذیب، ج5، ص275؛ بحار الانوار، ج96، ص310؛ جامع احادیث الشیعه، ج12، ص203.</ref> است. فقیهان اهل سنت گفته‌اند که حج‌‌گزار هر گاه از منا بیرون رود، مستحب است که در این منطقه توقف و استراحت کند.<ref>بدائع الصنائع، ج2، ص160؛ المغنی، ج3، ص483-484؛ المجموع، ج8، ص252؛ حاشیة الدسوقی، ج2، ص50.</ref> همچنین بر وی مستحب است نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا را در آن‌جا ادا نماید.<ref>المغنی، ج3، ص484؛ حاشیة الدسوقی، ج2، ص50.</ref> (← تحصیب)