بلوغ‌القری فی ذیل اتحاف‌الوری: تفاوت میان نسخه‌ها

[[اسماعیل بغدادی|بغدادی]] نام این کتاب را بلوغ القری بذیل اتحاف الوری ثبت کرده<ref>هدیة العارفین، ج1، ص583.</ref>   و [[زرکلی|زِرِکْلی]] آن را بلوغ القری لذیل اتحاف الوری<ref>الاعلام، ج4، ص24.</ref>   آورده است. خود عز بن فهد نام کتابش را بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری ضبط کرده است.<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص79.</ref>

این خاندان در سده‌های 9-10ق. در طلب دانش و حدیث به مراکز مهم [[جهان اسلام]] سفر کردند و در رشد و گسترش تاریخ محلی مکه تاثیرگذار بودند.<ref>الدر الکمین، ج1، ص7؛ نک: دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج4، ص427-429.</ref>

نسب عز بن فهد از طریق [[محمد حنفیه]] به [[امام علی(ع)]] می‌رسد.<ref>الاعلام، ج4، ص24.</ref>   برخی نسب او را به [[عتبة بن ابولهب|عُتبة بن ابولهب]] رسانده‌اند.<ref>نظم العقیان، ص170-171.</ref>

عز بن فهد به سال 850ق. در [[مکه]] زاده شد. او در فراگیری علوم و احادیث بسیار کوشید و در سفرهای علمی<ref>معجم الشیوخ، ص18-19.</ref>   به [[مدینه]]، [[مصر]] و [[شام]]، مشایخ و استادان گوناگون را دیدار کرد و از آن‌ها دانش‌ آموخت. وی در 875ق. به مصر رفت و از [[شمس‌الدین سخاوی]] (درگذشت 902ق.) و [[عبدالحق سنباطی]] (درگذشت 931ق.) بهره برد.

او به [[یمن]] نیز رفت و از دانشوران و مشایخ آن‌جا دانش و حدیث فراگرفت.<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص37.</ref>

مشایخی بزرگ چون [[شهاب‌الدین بن حجر]]، [[برهان‌الدین بقاعی|برهان‌الدین بُقاعی]] (درگذشت 885ق.)، [[ابراهیم بن ظهیره]] (درگذشت 891ق.)، [[نورالدین فاکهی]] (درگذشت 880ق.)، و [[علی بن عبدالله سمهودی]] (درگذشت 911ق.) تنها‌ اندکی از انبوه استادان ابن فهد به‌شمار می‌روند.<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص37-41.</ref>

از شاگردان او فرزندش [[جارالله بن فهد مکی]]، [[محمد بن طولون صالحی]]، [[عبدالصمد کازرونی]]، [[ابوسعود شیبانی]] و [[ابوالخیر طبری]] درخور یادکردند.<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص36-44.</ref>

سال وفات او در بیشتر منابع 922ق. ثبت شده است. وی در معلات دفن گشت.<ref>افادة الانام، ج2، ص207.</ref>   در بیان سال وفات او، به 921ق. و حتی 950ق. هم اشاره کرده‌اند.<ref>معجم الشیوخ، ص19.</ref>

برخورد معتدل ابن فهد با ارباب قدرت و حکومت،<ref>التاریخ و المورخون، ص173.</ref>   داوری‌ها و گزارش‌های او را چشمگیر ساخته است. وی در برابر [[شریف برکات بن محمد]] (درگذشت 903ق.) و دیگر حاکمان هم‌عصر خود، موضع مستقلی داشت و از نقد و تذکر درباره رفتارهای اشتباه حکومت وقت پرهیز نمی‌کرد.

برای نمونه، در ذیل رویدادهای 887ق. از جنگی یاده شده که برکات بن محمد با عرب‌های مُطَیر به راه‌انداخته بود تا بر اموال و املاک آن‌ها تسلط یابد. ابن فهد پس از این گزارش می‌افزاید که این نبرد هنگامی رخ داده که میان شریف برکات و اعراب یاد شده، معاهده صلح برقرار بوده است.<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص201؛ نک: غایة المرام، ج2، ص537.</ref>

دیگر آثار مهم او عبارتند از: تتمیم مشیخة الشریف السمهودی، ترتیب طبقات القراء للذهبی، الحجة الدامغه، [[نزهة ذوی الاحلام باخبار الخطباء و الائمة و قضاة البلد الحرام]]، نزهة الابصار لما تالف من الافکار، فهرس مرویات العز بن فهد<ref>التاریخ و المورخون، ص174-179.</ref>   و تاریخ مکه.<ref>معجم الشیوخ، ص19.</ref>

این سنت تاریخ‌نگاری محلی پس از او به دست فرزندش جارالله بن فهد ادامه یافته و پیش از او، پدرش با نگارش اتحاف الوری، بنیادهای این سبک تاریخ‌نویسی را سامان داده است.<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص57.</ref>

اعتبار گزارش‌های این کتاب، یکی دیگر از ویژگی‌ها و امتیازات آن است. درست است که دیدگاه هر تاریخ‌نگار در ثبت وقایع کتاب او تاثیر دارد؛ اما درباره عز بن فهد، این حقیقت که او در مکه حضور داشته و رخدادها را از نزدیک دیده و از اسناد و مدارک سیاسی آگاهی موثق داشته، موجب افزایش اعتبار آگاهی‌های کتاب او می‌شود؛ زیرا گزارش‌های او بر پایه مشاهده و تجربه عینی است.<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص60.</ref>

درباره اهمیت بلوغ القری همچنین آورده‌اند که این کتاب در گزارش از رویدادهای مکه، اخبار حج‌گزاری، و وفیات و رخدادهای سیاسی، به تکمیل گزارش‌های [[ابن ایاس|ابن اِیاس]] در [[بدائع الزهور|بَدائع الزُهور]] پرداخته است.<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص62.</ref>

تاریخ‌نگاران و محققان تاریخ مکه از جمله [[عبدالله غازی]] از گزارش‌ها و آگاهی‌های کتاب بلوغ القری بسیار بهره برده‌اند.<ref>افادة الانام، ج1، ص135، 326، 330؛ ج2، ص297، 303، 309، 377.</ref>

از لحاظ موضوعی، این کتاب مشتمل بر تاریخ سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مکه است.<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص57.</ref>

بیشتر مطالب کتاب برپایه این‌گونه آگاهی‌ها و نیز اطلاعاتی است که از طریق مکاتبات خصوصی با شخصیت‌ها و دانشوران مکه مانند نامه گزارشگرانه [[شمس‌الدین سخاوی]] برای عز بن فهد<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج2، ص678-687.</ref>   و نیز اخباری که این افراد در اختیار وی گذاشته‌اند، به دست آمده است.<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص57-61.</ref>

ابن فهد به هیچ‌یک از تواریخ محلی قدیم و جدید مکه استناد نکرده است.<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص58.</ref>

تفاوت دیگر در این است که در اتحاف الوری تنها گزارش «وَفَیات» بزرگان و دانشوران مکه ضبط گشته<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص55.</ref>   و در این‌میان، توجهی ویژه‌ به گزارش رخدادهای سیاسی اشراف [[آل برکات]] شده و برخی از گزارش‌های مربوط به [[مسجدالحرام]] هم آمده است؛ اما در بلوغ القری، وفیات و موالید به ترتیب هر ماه و با تفصیل گزارش گشته و رخدادهای جزئی دیگر نیز به آن افزوده شده است.

گذشته از این، بلوغ القری معمولاً به ثبت رخدادهای مهم از قبیل رفت و آمد شخصیت‌ها، مناسبات سیاسی، درگیری‌ها، آداب و رسم‌های مردم مکه، مسائل مربوط به اداره مسجدالحرام و [[کعبه]] و [[شهر مکه]] پرداخته و نویسنده کتاب عهده‌دار گزارش همه رخدادهایی بوده که در فاصله رمضان 885ق. تا ربیع الثانی 922ق. در مکه روی داده است. نویسنده هدف خود از نگارش این کتاب را به ضرورت ثبت عظمت‌ها و ارزش‌های مکه و روشن کردن ناشناخته‌های آن بازگردانده است.<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص79.</ref>

معمولاً در گزارش‌ها مرسوم نیست که از تولدها و جشن‌های تولد یاد شود. اما نویسنده بلوغ القری دست‌کم درباره افراد نزدیک و خویشاوندان و فرزندان دانشوران و اشراف و خاندان‌های معروف گزارش‌های دست اول از تاریخ تولدها ارائه داده است.<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص200؛ ج2، ص910، 1072.</ref>

در موضوع وفیات، افزون بر تاریخ وفات زنان و مردان مکه اعم از شخصیت‌ها و دانشوران مکه و کارگزاران حکومتی، از مراسم کفن و دفن، محل دفن، خواندن نماز میت و حوادثی که در این‌گونه مراسم‌ اتفاق می‌افتاده، گزارش شده است.<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص187، 495؛ ج2، ص907، 943.</ref>   در بیان وفیات حتی تاریخ وفات کودکان و نوزادان را هم نادیده نگرفته است.<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص170.</ref>

اهتمام مؤلف تنها به یادکرد وفات نام‌آوران شهر مکه اختصاص ندارد و گاه از افراد گمنام هم گزارش‌هایی داده است. البته اخبار وفیات اشراف و اعیان را با آگاهی‌های بیشتر آورده است.<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص192-193.</ref>

گاه پس از این مباحث، آگاهی‌هایی از سرنوشت فرزندان و منسوبان متوفی نیز داده است.<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص153.</ref>

مهم‌ترین و بیشترین گزارش‌های این موضوع درباره فرمان‌های حکومتی و جلساتی است که پس از رسیدن فرمان سلطان برای قرائت آن تشکیل می‌شود. از افراد حاضر در این جلسات و مباحث و رخدادهای پیرامون آن، مانند کوشش‌های حکومت اشراف و روش سیاسی و عملکرد [[محمد بن برکات]] و برکات بن محمد که در روزگار مولف بر مکه حکومت می‌کرده‌اند، خبرهای بسیار گزارش شده است.<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص182-184.</ref>

روابط و مناسبات شریف مکه با دانشوران و قضات و فقیهان مکه و نیز عزل و نصب افراد، در زمره اخبار سیاسی این کتاب قرار می‌گیرد. گزارش از عملکرد و کوشش‌های قضات که نقشی مهم در اداره شهر داشته‌اند، مورد توجه ابن فهد است.<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص155-156.</ref>

گزارش خلعت‌ها و هدایا به اشراف و مقام‌های حکومتی از سوی دولت حکمرانان چرکسی مصر، در این شمار است.<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص413.</ref>

بلوغ القری حاوی آگاهی‌های ویژه از موسم‌های [[حج]]، آمد و رفت کاروان‌ها و محمل‌ها، روابط و برخوردها و منازعات این کاروان‌ها<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج2، ص712-716.</ref> ، ناامنی راه‌ها و قتل و غارت‌ها<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج2، ص842.</ref> ، اخبار حج‌گزاری<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص184.</ref> ، مشکلات حاجیان<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص258.</ref> ، و موضع متعصبانه بر ضد ایرانیان و [[شیعیان]] در مکه<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص297، 310.</ref>   است.

همچنین از حج‌گزاری مسؤولان حکومتی [[چراکسه]]<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص373، 377.</ref>   و حج همسران حکمرانان<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص375.</ref>   گزارش‌هایی داده است.

در گزارش از اختلافات و محاکمات میان افراد، معمولاً ابن فهد تاریخ‌نگار، به جای این که بر پایه سنت و اخلاق داوری کند، به صرف تشیع یا ایرانی بودن فرد، جانب طرف برابر را گرفته است.<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص160-171.</ref>   در اختلافات و آیین دادرسی، یکی از سنت‌های زمان ابن فهد، قَسَم خوردن به [[حجرالاسود]] بوده است.<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص170.</ref>

بلوغ القری آگاهی‌های دست اولی از سیره و شیوه قضایی قضات چهارگانه بر پایه مذاهب اهل سنت در [[مکه]] و نیز جانب‌داری این قضات از مخالفان ایرانی‌ها و شیعیان ارائه داده است.<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص132-136، 168، 171.</ref>

آگاهی‌های دیگر که در این مقوله می‌گنجد، شامل اشاراتی است که ابن فهد به رویدادهای بیرون از مکه<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص185-187، 217.</ref> ، مراسم ازدواج و عروسی و جشن‌ها<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج2، ص659، 721.</ref> ، آداب ختم و فاتحه‌خوانی<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص209.</ref> ، مجالس تدریس<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج2، ص782.</ref> ، تَنْجیس و تَنْظیف مسجدالحرام<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص245.</ref> ، سیل‌های مخرب مسجدالحرام<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص231-237.</ref> ، بازی‌ها و هنرنمایی پهلوان‌ها در شهر<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج2، ص648، 662.</ref> ، و خسوف و کسوف در مکه<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج2، ص773.</ref>   نموده است.

گزارش‌هایی که در این کتاب پیرامون [[زیارت قبور]] و [[توسل]] و مباحث همانند آمده، نشان می‌دهد که ذهنیت عمومی مردم آن روزگار موافق این‌گونه باورها بوده است.<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص188.</ref>

نویسنده گزارش‌هایی نیز از [[مدینه منوره]] و [[مسجدالنبی]] و [[ضریح نبوی]] و رویدادهای ویژه سیاسی و اجتماعی آن‌جا آورده است.<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص171-173.</ref>

کوشش‌های ویژه [[شریف مکه]] و حکمرانان مملوکی برای بهتر بر‌گزار شدن [[حج]]، منع مالیات‌ها<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص207-209.</ref> ، فرستادن صدقات و خیرات، کوشش سیاستمداران در تامین نیازهای معیشتی مردم مکه، و اصلاحات و تعمیرات و ترمیم‌های [[مسجدالحرام]] و [[کعبه]] و مکان‌های مقدس مکه از دغدغه‌های اصلی ابن فهد در بلوغ القری است.

گزارش‌های ابن فهد از مدرسه بنگاله در مکه<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص548.</ref> ، تعمیر [[مسجد مولد النبی]]<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص552.</ref> ، [[احرام کعبه]]<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج2، ص708.</ref> ، تعمیر [[قبة الشراب]]<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص577، 590.</ref> ، صدقات و اوقاف حرمین<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص502.</ref> ، و [[اساطین مسجدالحرام]]<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص233-235.</ref>   از این دسته موضوعات و رخدادهای اجتماعی است.

اشاره به وضع اقتصادی شهر و آوردن اخبار گرانی‌ها، قحطی‌ها و خشکسالی‌های مکه<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص166-167.</ref>   و حتی توجه به اخبار خشکسالی و گرانی [[مصر]] که از طریق مکاتبه با شمس‌الدین سخاوی از آن‌ها آگاه می‌شده است<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص276، 288.</ref> ، همراه با آگاهی‌هایی از انواع حرفه‌ها و صناعات و تجارت در مکه و تولیدات کشاورزی و محصولات و ثروت‌های مکه، در این کتاب آمده است.

گزارش سرقت‌ها و قطع دست دزدها<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص253-255.</ref> ، مصارف و نحوه تقسیم صدقات ارسالی به مکه که یک سوم آن به شریف مکه داده می‌شده است<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص321.</ref> ، تحولات بازار سکه<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص334.</ref> ، بازرگانی و فروش محصولات<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص395، 422.</ref> ، و کشتی‌های تجاری [[هند]] در مکه<ref>بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری، ج1، ص154.</ref>   مورد توجه نویسنده قرار گرفته و در گزارش‌های گوناگون به این رخدادها پرداخته شده است؛

کتاب بلوغ القری بر پایه نسخ خطی گوناگون<ref>التاریخ و المورخون، ص174.</ref>   و با کوشش سه تن از محققان عرب با نام‌های صلاح‌الدین بن خلیل ابراهیم، عبدالرحمن بن حسین ابوالخیور و علیان بن عبدالعالی تصحیح شده و در چهار جلد با قطع وزیری در 2466 صفحه در دارالقاهره به سال 1425ق. با تعلیقات و حواشی مفصل منتشر شده است.