پلکان خارجی کعبه: تفاوت میان نسخه‌ها

به گزارش [[ازرقی]]، تا پیش از بازسازی کعبه پنج سال پیش از [[بعثت]]، در ورودی خانه کعبه هم‌سطح با زمین بود. در این بازسازی، نخستین بار با هدف ایجاد مانع برای ورود سیل و نیز پیشگیری از ورود افراد بدون اجازه [[متولیان کعبه]]، این در به بالاتر از سطح زمین انتقال یافت.<ref>اخبار مکه، ج1، ص159-163.</ref>   به گزارشی، [[ابوحذیفة بن مغیره مخزومی]] پیشنهاد بالا بردن در و ساخت نردبان ورودی را در این بازسازی مطرح کرد.<ref>اخبار مکه، ج1، ص171.</ref>   از آن پس، واردشوندگان به کعبه، کفش‌های خود را می‌کندند و زیر نردبان ورودی قرار می‌دادند.<ref>اخبار مکه، ج1، ص174.</ref>   در [[فتح مکه]] (10ق.) [[پیامبر(ص)]] بر پلکان کعبه ایستاد و خطبه مشهورش را قرائت فرمود.<ref>دلائل النبوه، ج5، ص85؛ تاریخ الاسلام، ج2، ص556.</ref>   نیز در گزارشی، از صعود [[ابوذر]]، صحابی مشهور پیامبر(ص)، بر نردبان کعبه و تکیه بر [[باب الکعبه]] و نقل حدیثی در فضیلت‌های [[اهل‌بیت(ع)]] یاد شده است.<ref>الامالی، ص482.</ref>   از آن پس، پلکان و نردبان خارجی بارها تعمیر، بازسازی و تعویض شد و گزارشگران در دوره‌های گوناگون به وصف آن پرداخته‌اند.

به گزارش ازرقی (درگذشت پس از 241ق.) این پلکان از چوب ساج و به طول 5/8 ذرع (کمی بیش از 4 متر) و پهنای 5/3 ذرع (نزدیک به 2 متر) و دارای 13 پله بوده است.<ref>اخبار مکه، ج1، ص310؛ التاریخ القویم، ج4، ص140.</ref>   در سده پنجم ق. پهنای نردبان به حدی بوده که 10 تن هم‌زمان می‌توانستند از آن استفاده کنند. ورود به درون کعبه در روزهای خاص برای همگان امکان داشت. پس از انتقال نردبان به نزدیکی باب الکعبه، مردم به درون کعبه رفته، [[نماز]] می‌خواندند.<ref>سفرنامه، ص130، 135-136.</ref>  

نردبان کعبه در سده ششم ق. همچون منبری بزرگ با نُه پله وصف شده که بر پایه‌هایی چوبین سوار بود و از چهار چرخ برای سهولت در جابه‌جایی بهره می‌برد. در هنگام نیاز، این نردبان به نزدیکی باب الکعبه انتقال می‌یافت و بالاترین پله با آستانه در مماس می‌شد.<ref>رحلة ابن جبیر، ص62-63.</ref>  

از این دوره تا سده هشتم ق. گزارشی درباره پلکان خارجی نیافتیم. در سال 766ق. به دستور سلطان مملوکی مصر، [[شعبان بن حسین]] (حک: 764-778ق.) نردبانی تازه نیز برای کعبه ساخته شد.<ref>اتحاف الوری، ج3، ص304؛ تاریخ عمارة المسجد الحرام، ص80.</ref>   این نردبان همچون پلکان سده ششم ق. چهار پایه‌ای منبر‌ مانند بود که هنگام ورود به درون کعبه به نزدیک باب الکعبه منتقل می‌شد.<ref>رحلة ابن بطوطه، ج1، ص372.</ref>   در سال 814ق. برخی از قسمت‌های چوبی این پلکان تعمیر شد.<ref>شفاء الغرام، ج1، ص138؛ اتحاف الوری، ج3، ص488.</ref>  

به سال 818ق. سیف‌الدین شیخ محمودی، مشهور به [[مؤید چرکسی]] (حک: 815-824ق.) منبر و نردبانی برای کعبه فرستاد که در [[موسم حج]] همان سال جایگزین منبر و نردبان پیشین شدند.<ref>اتحاف الوری، ج3، ص529.</ref>   بر این اساس، گزارش مربوط به ارسال نردبانی برای کعبه به سال 817ق. به دست سیف‌الدین شیخو سلطان مصر<ref>منائح الکرم، ج2، ص417.</ref>   صحیح به‌نظر نمی‌رسد.

در گزارشی مربوط به سال 1040ق. در دوران عثمانی آمده است که پلکان خارجی کعبه با طول تقریبی چهار متر دارای هفت پله از چوب صنوبر بود که ورق‌های مسی و آهنی داشت. این پلکان بر چهار چرخ مسی سوار بوده است.<ref>مفرحة الانام، ص69.</ref>  

در سال 1097ق. [[احمد پاشا]]، حکمران عثمانی [[جده]] و [[شیخ حرم]]، پلکان کعبه را تعویض کرد و برای آن نرده‌ای قرار داد. این پلکان نخستین بار در 16 [[رمضان]] همان سال بهره‌برداری شد.<ref>منائح الکرم، ج5، ص19.</ref>   [[کردی]] (درگذشت 1400ق.) درباره ارسال پلکان‌هایی از سوی حاکمان و بزرگان [[هند]] برای کعبه در سده‌های 12 و 13ق. آورده است:

[[حسین حمیدان هندی]]، از حاکمان محلی هند، پلکانی برای کعبه فرستاد که به سال 1116ق. به جده رسید. با خودداری [[سلیمان پاشا]]، حکمران جده، از پذیرش آن، این نردبان تا سال 1127ق. در جده ماند. در این سال، [[محمد پاشا]]، حکمران جده، آن را خرید و به کعبه فرستاد. در روز پنجشنبه 14 [[جمادی الثانی]] همان سال، این نردبان جایگزین پلکان پیشین شد. چهار روز بعد، [[شریف مکه]] به بهانه دریافت نکردن مجوز از [[دولت عثمانی]]، پلکان تازه را برداشت و آن را به خانه [[شیخ عبدالقادر شیبی]]، [[پرده‌دار کعبه]]، فرستاد. در پی دریافت اجازه از دربار عثمانی و پس از رنگ‌آمیزی و تزئین، از این پلکان بهره‌برداری شد.<ref>التاریخ القویم، ج4، ص141.</ref>  

[[محمد منورخان هندی]] نیز به سال 1240ق. پلکانی 11 پله‌ای از چوب ساج به ارتفاع دو متر و با دو متر پهنا و پنج متر طول برای کعبه فرستاد. این پلکان تا اواخر سده 14ق. در [[مسجدالحرام]] کنار دیوار برابر [[زمزم]] بود و هنگام درون شدن به کعبه استفاده می‌شد. این پلکان که ویژه مردان بود، چندین بار تعمیر شد. در گوشه‌ای از آن، نام فرستنده و تاریخ ارسال آن به کعبه نقش بسته بود.<ref>التاریخ القویم، ج4، ص141-143.</ref>  

در سال 1300ق. [[کلب علیخان]]، نایب السلطنه رامپور از شهرهای هند بین دهلی و حیدر آباد، پلکانی برای کعبه فرستاد که 14 پله داشت و در پی دریافت اجازه از دولت عثمانی، بهره‌برداری شد. این پلکان با ورق‌­های نقره‌ای به ارزش 85364 روپیه تزئین شده بود. به علت تزئینات بیش از حد، به صلاحدید دانشوران، از این نردبان برای ورود بانوان به درون کعبه استفاده می‌شد. این نردبان تا مدتی بدون استفاده رها شده بود. بعدها [[بنی‌شیبه]]، [[کلیدداران کعبه]]، نقره‌ها و چوب‌های آن را تصرف کردند و اثری از آن باقی نماند.<ref>التاریخ القویم، ج4، ص142-143.</ref>  

به سال 1375ق. به دستور [[ملک سعود بن عبدالعزیز]] (حک: 1373-1384ق.) ساخت پلکانی برای کعبه آغاز شد. این پلکان 11 پله‌­ای با بهره‌گیری از چوب‌های قوی و روکش‌های نقره­‌ای مزین به نقش و نگار عربی طلایی رنگ، در کارگاهی در [[مصر]] ساخته شد. این نردبان در روز چهارشنبه پنجم [[ذی‌حجه]] سال 1376ق. به کعبه رسید. روز بعد، ملک سعود با همراهی گروهی از سران کشورهای اسلامی حاضر در [[مراسم حج]]، برای شست‌وشوی درون کعبه آن را افتتاح کردند.<ref>التاریخ القویم، ج4، ص142-143.</ref>  

کردی در وصف نردبان خارجی کعبه، به دو‌گونه نردبان در دوران خود اشاره دارد. گونه اول، نردبانی کوچک بود که تنها یک تن می‌توانست از آن بالا رود. گونه دوم، پلکانی متحرک و عریض بود که چند نفر از آن بالا می‌رفتند. از این گونه دوم، دو عدد کنار [[چاه زمزم]] نگهداری می‌­شد و در صورت نیاز به کنار [[کعبه]] انتقال می‌‌یافت.<ref>التاریخ القویم، ج4، ص140.</ref>  

با توجه به متحرک بودن پلکان خارجی، از آن در مواردی چون شست‌وشوی کعبه، نصب [[پرده کعبه|پرده]] آن، ورود منصب‌داران سعودی و میهمانان ویژه برای نمازگزاردن، و مراسم مربوط به تعمیرات و گسترش‌های [[حرم]] استفاده می‌شود. به گفته کردی، ورود به کعبه در طول سال به ندرت به بیش از 15 مورد می‌رسید.<ref>التاریخ القویم، ج2، ص441.</ref>  

پس از آن‌که کعبه در رویداد بازسازی آن در پنج سال پیش از [[بعثت]] به دست [[قریش]] با بهره‌گیری از چوب وگل مسقف شد، نخستین پلکان داخلی کعبه برای صعود به پشت بام ساخته و بهره‌برداری گشت. این پلکان چوبی در [[رکن شامی]] قرار داشت و ثابت بود.<ref>اخبار مکه، ج1، ص165؛ شفاء الغرام، ج1، ص147.</ref>   به سال 64ق. و هنگام بازسازی کعبه به دست [[عبدالله بن زبیر]]، نردبان چوبی دیگری جایگزین آن شد.<ref>اخبار مکه، ج1، ص209-210؛ مرآة الحرمین، ج1، ص273.</ref>   [[حجاج بن یوسف ثقفی]]، امیر [[حجاز]] در دوران [[عبدالملک بن مروان]]، به سال 74ق. هم‌زمان با تخریب بنای ابن زبیر، این پلکان را ویران کرده و پلکانی دیگر در همان مکان ساخت.<ref>اخبار مکه، ج1، ص211.</ref>   بر پایه گزارش‌های مربوط به سده سوم ق. ارتفاع این پلکان 20 ذرع (حدود 10 متر) و پهنای آن کمی بیش از نیم متر بود.

در بخش پایین پلکان و در کنار دیوار کعبه، دری از چوب ساج و به ارتفاع 5/3 ذرع (کمتر از دو متر) و به پهنای کمی بیش از نیم متر قرار دادند. این در تا هنگام [[متوکل عباسی]] بدون تزئینات بود. وی دستور داد که آن را با نقره تزئین کنند و قفلی نقره‌ای برای آن بسازند. نیز دری دیگر از چوب ساج به ابعاد 5/2 ذرع (کمی بیش از یک متر) در 2ذرع (یک متر) در سقف کعبه قرار دادند.<ref>اخبار مکه، ج1، ص294؛ الاعلاق النفیسه، ص33.</ref>   از این هنگام تا سده ششم ق. گزارشی درباره آن پلکان یافت نشد. به سال 542ق. پلکان داخلی کعبه تعمیر گشت.<ref>مرآة الحرمین، ج1، ص274.</ref>  

منابع سده نهم ق. به وجود 38 پله برای نردبان داخلی اشاره دارند.<ref>شفاء الغرام، ج1، ص147.</ref>   برخی از پله‌های این پلکان به سال 814ق. تعمیر شدند.<ref>شفاء الغرام، ج1، ص138.</ref>   از این هنگام تا سده 12ق. گزارشی از وضعیت پلکان داخلی کعبه به‌دست نیامد. احتمال می‌توان داد که در این دوره طولانی، آن پلکان بارها تعویض و تعمیر شده باشد.

در دوره حکومت [[سلطان مصطفی دوم عثمانی]] (حک: 1106-1115ق.) به سال 1109ق. هنگام تعمیر [[سقف کعبه]]، پلکان داخلی تعویض شد. هفت پله آن را از سنگ مرمر و بقیه را از چوب ساج ساختند.<ref>منائح الکرم، ج5، ص239؛ موسوعة مرآة الحرمین، ج2، ص653.</ref>   پلکان کعبه به سال 1039ق. بر اثر سیل از جای کنده شد.<ref>اخبار مکه، ج1، ص356-366؛ العقد الثمین، ج1، ص74-82.</ref>   سال بعد با تعمیرات بنیادین ساختمان کعبه به دستور [[سلطان مراد چهارم]] (حک: 1039-1040ق.) چوب و یکی از پله‌های پلکان کعبه تعویض شد.<ref>التاریخ القویم، ج2، ص172.</ref>   این پلکان 29 پله‌ای و دایره‌‌شکل در دیواری سنگی محصور بود.<ref>مفرحة الانام، ص69-70.</ref>  

به سال 1375ق. در دوره ملک سعود، پلکان کعبه تعویض شد. پلکان تازه نقره‌ اندود بود و به انواع نقش و نگارهای عربی طلایی مزین گشت.<ref>فی رحاب البیت العتیق، ص175.</ref>   این پلکان میان دو دیوار اصلی کعبه، یعنی [[حجر اسماعیل]] و دیوار شرقی، و دو دیوار دیگر درون کعبه محصور بود و برای آن ورودی جداگانه‌ای با قابلیت قفل شدن تعبیه کرده بودند. این پلکان پنجره و نورگیر نداشت و مسیرش تاریک بود. از‌این‌رو، بهره‌گیری از وسایل نورافشان برای استفاده از آن ضرورت داشت. پلکان 13 پله مرمرین و 22 پله چوبی ضخیم داشت. پهنای پله‌ها از 62 تا 65 و ارتفاع آن‌ها از 24 تا 35 سانتی متر بود و تنها یک تن می‌توانست از آن‌ها بالا برود. از پله سوم به بعد، نرده‌ای کنار پلکان قرار داشت.<ref>التاریخ القویم، ج4، ص145، 147.</ref>  

در روز 23 [[رجب]] سال 1377ق. ورودی پلکان به بام کعبه تعمیر شد. برای این‌کار از چوب‌های کهن [[کعبه]] استفاده کردند و روی آن را با روکش‌هایی ویژه به طول 185 و پهنای 110 سانتی متر پوشاندند تا از ورود آب به درون کعبه پیشگیری شود.<ref>التاریخ القویم، ج3، ص395.</ref>   در 19 [[شعبان]] همان سال، پلکان داخلی کعبه بار دیگر تعمیر شد.<ref>التاریخ القویم، ج3، ص406.</ref>  

در دوره حکومت [[خالد بن عبدالعزیز سعودی]] (حک: 1395-1402ق) پلکان کعبه تعویض و پلکانی از جنس آلومینیوم قوی برای آن ساخته شد. در دوره [[ملک فهد]] (حک: 1402-1426ق.) ضمن تعمیر بنیادین کعبه، پلکان داخلی کعبه نیز بازسازی شد. این پله‌ها را از شیشه ساختند تا نور درون کعبه افزوده شود. این تعمیرات در روز سه‌شنبه سی [[جمادی الثانی]] سال 1417ق. پایان یافت.<ref>فی رحاب البیت العتیق، ص175، 177.</ref>