سفرنامه عضدالملک به عتبات: تفاوت میان نسخه‌ها

'''سفرنامه عضدالملک به عتبات'''، شرح گزارش سفر علیرضا عضدالملک قاجار از [[تهران]] به [[عتبات عالیات]] است. توصیف مزارهای بین راه، انتقاد از مفاسد حکومتی در آبادی‌های درون‌مرزی؛ بررسی [[عثمانی|دولت عثمانی]]، نظام حاکم بر عراق و نگاهی ویژه به مکان‌های مذهبی و زیارتی از ویژگی‌های این سفرنامه است.

سفرنامه عضدالملک، در تهران، در سال ۱۳۷۰ش. چاپ شده است.

علیرضا قوانلو ایلخانی [[قاجار]] (۱۲۳۸-)، ملقب به عضدالملک، فرزند موسی‌خان، فرزند سلیمان‌خان قاجار و پسردایی ناصرالدین شاه است.<ref>شرح حال رجال ایران، ج٢، ص۴٣۶؛ عباس قدیانی، فرهنگ جامع تاریخ ایران، ج٢، ص۵٩٠.</ref> وی در اواخر سده سیزدهم قمری، پیش‌خدمت ویژه دربار قاجار شده<ref name=":0">روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، ص١٢٣ و ١٣٩.</ref> و در سال ۱۲۸۵ق. مهردار شاه شد. حکم‌رانی مازندران، عهده‌داری ایل‌خانی‌گری ایل قاجار، وزارت دادگستری و ریاست صندوق عدالت‌خانه برخی از مناصب او بوده‌اند. عضدالمک، در سفر ناصرالدین شاه به عتبات در سال ۱۲۸۷ق همراه بوده و در  سفرش به اروپا در سال ۱۲۹۰ق. همراه شاه بوده است.<ref name=":1">روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، ص۳۷۶.</ref>

گرچه وی، دارای لغزش‌هایی بوده، ولی برخی، او را «آدم حسابی»<ref name=":1" /> و برخی، فردی معتدل و مؤدب معرفی کرده‌اند.<ref>میرزا یحیی دولت‌آبادی، حیات یحیی، ج3، ص263.</ref> به باور برخی، او به راست‌گویی و تقدّس شهرت داشته است.<ref name=":0" /> وی در جریان تحریم تنباکو<ref>ابراهیم تیموری، تحریم تنباکو اولین مقاومت منفی در ایران، ص214،178،171،169،167.</ref> و میانجی‌گری بین شاه و عالمان مشروطه‌خواه نقش مثبتی داشته است.<ref>خاطرات حاج سیاح، به کوشش حمید سیاح و تصحیح سیف‌الله گلکار، زیر نظر ایرج افشار، ص594 و 595؛ حیات یحیی، ج2، ص176 و 177، و نیز ص222 و 242.</ref>

عضدالملک، در اواخر سال ۱۲۸۳ق. با مأموریت از جانب ناصرالدین شاه، خشت‌های طلای گنبد [[آستان مقدس عسکریین(ع)]] را به [[عتبات عالیات]] انتقال داده است.<ref>سفرنامه عضدالدوله به عتبات، مقدمه.</ref>

عضدالملک، مزار امامزادگان بین راه را توصیف کرده<ref>گزارشی از سفرنامه عضدالملک به عتبات عالیات عراق، فصلنامه فرهنگ زیارت، ش۱۳، ص۱۶۳.</ref> و در بخش درون‌مرزیِ سفر خود، با اینکه خود از دربار [[قاجار]] بوده، نسبت به مفاسد، خرابی‌ها، رشوه‌خواری‌ها و زورگویی‌های مناطق بین راه انتقاد کرده است.<ref name=":2" /> پس از ورود به مرز [[خانقین]]، درباره دولت [[عثمانی]]، نظام حاکم بر [[عراق]] و مذاکراتش با مقامات عثمانی مطالبی را نگاشته است. از ویژگی‌های مهم این سفرنامه، نگاهی ویژه به مکان‌های مذهبی و زیارتی است. مسیر شهرهای زیارتی او پس از ورود به [[عراق]] عبارت است از: خانقین، [[نجف]]، [[کربلا]] و [[سامراء]].<ref>گزارشی از سفرنامه عضدالملک به عتبات عالیات عراق، فصلنامه فرهنگ زیارت، ش۱۳، ص۱۶۷–۱۷۶.</ref>

نسخه اصلی سفرنامه، در مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی جمهوری اسلامی ایران نگاه‌داری می‌شود. قطع نسخه، به صورت وزیری بزرگ بوده و متن آن با خط نستعلیق شکسته خوش و مرکب مشکی نگاشته شده است. این نسخه تزئینات فراوان دارد. روی بعضی عبارات به شنگرف خط کشیده و در تمام صفحات دارای جدول، دور سطور مذهب به زر و لاجورد است. در اوایل نسخه مخطوط، فواصل روزها رعایت گردیده؛ یعنی هر روز را از آغاز صفحه شروع کرده، ولی اواخر، این نظم مراعات نشده است. در جاهایی از نسخه، اعداد و بعضی از کلمات به خط سیاق نگاشته شده است.<ref name=":3">گزارشی از سفرنامه عضدالملک به عتبات عالیات عراق، فصلنامه فرهنگ زیارت، ش۱۳، ص۱۶۲.</ref> کاتب، میرزا محمدحسین دبیر، متخلص به «دبیر فارسی» است که در سفر عضدالملک همراه او بوده و گزارش‌های عضدالملک را کتابت می‌کرده است.<ref>حیات یحیی، ج1، ص357؛ تاریخ ایران و جهان، ص168.</ref> حسن مرسلوند (م. ۱۳۹۰ش)، از رجال‌نگاران و تاریخ‌نگاران معاصر، در تصحیح این نسخه تلاش کرده است.<ref name=":3" />