بهداشت حج: تفاوت میان نسخهها
←تاریخچه شرایط بهداشتی حج
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
خط ۳: | خط ۳: | ||
وضعیت سلامت حاجیان در سفر حج | وضعیت سلامت حاجیان در سفر حج | ||
== واژه == | ==واژه== | ||
واژه بهداشت، معادل ترکیب عربیِ «حِفْظُ الصِّحَّة»، به معنای نگه داشتن تندرستی و سلامت است. این واژه، بر مجموعه علم و تدابیر و اعمالی دلالت دارد که به منظور جلوگیری از ایجاد و شیوع بیماری به کار گرفته میشود.<ref>لغتنامه دهخدا، ج3، مدخل بهداشت.</ref> واژه بهداشت، به عنوان برابرِ پارسی «hygiene» پذیرفته شده است.<ref>[https://wiki.apll.ir/word/index.php/Hygiene واژههای مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی]، دفتر هشتم.</ref> | واژه بهداشت، معادل ترکیب عربیِ «حِفْظُ الصِّحَّة»، به معنای نگه داشتن تندرستی و سلامت است. این واژه، بر مجموعه علم و تدابیر و اعمالی دلالت دارد که به منظور جلوگیری از ایجاد و شیوع بیماری به کار گرفته میشود.<ref>لغتنامه دهخدا، ج3، مدخل بهداشت.</ref> واژه بهداشت، به عنوان برابرِ پارسی «hygiene» پذیرفته شده است.<ref>[https://wiki.apll.ir/word/index.php/Hygiene واژههای مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی]، دفتر هشتم.</ref> | ||
خط ۹: | خط ۹: | ||
در طول تاریخ به دلیل شرایط دشوار سفر حج، بهداشت و سلامت حاجیان از جمله مسائل مهم و مورد توجه بوده است. راه طولانی و خطرناک، گرمای هوا در [[حجاز]] و تجمع شمار زیادی از مردم در یک جا، سفر [[حج]] را از نظر بهداشتی، بهویژه در گذشتهها که علم پزشکی و خدمات بهداشتی پیشرفت امروزی را نداشت، سفر را نا ایمن میکرد. همین دشواری سفر حج، خود از عوامل ارزش بالای معنوی این سفر دانسته شده و تن دادن به خطرات آن از نشانههای ایمان [[اسلام|مسلمانان]] شناخته شده است. در حدیثی از [[امام صادق (ع)|امام صادق(ع)]]، حج به واسطه دشواریاش همتراز جهاد دانسته شده است.<ref>الکافی، ج4، ص253..</ref> | در طول تاریخ به دلیل شرایط دشوار سفر حج، بهداشت و سلامت حاجیان از جمله مسائل مهم و مورد توجه بوده است. راه طولانی و خطرناک، گرمای هوا در [[حجاز]] و تجمع شمار زیادی از مردم در یک جا، سفر [[حج]] را از نظر بهداشتی، بهویژه در گذشتهها که علم پزشکی و خدمات بهداشتی پیشرفت امروزی را نداشت، سفر را نا ایمن میکرد. همین دشواری سفر حج، خود از عوامل ارزش بالای معنوی این سفر دانسته شده و تن دادن به خطرات آن از نشانههای ایمان [[اسلام|مسلمانان]] شناخته شده است. در حدیثی از [[امام صادق (ع)|امام صادق(ع)]]، حج به واسطه دشواریاش همتراز جهاد دانسته شده است.<ref>الکافی، ج4، ص253..</ref> | ||
توجه ویژه به مسئله بهداشت حج، در سده نوزدهم میلادی و در پی شیوع بیماری وبا در جهان، شدت بیشتری یافت. با این حال، در گذشته نیز توجه به مسائل بهداشتی حج، نزد مسلمانان مغفول نبوده است. سفارشهای اسلامی درباره بهداشت حج، زیرمجموعه توصیههایی قرار میگیرند که در متون اسلامی درباره بهداشت فردی و محیطی و نیز بهداشت سفر وجود دارد؛ | توجه ویژه به مسئله بهداشت حج، در سده نوزدهم میلادی و در پی شیوع بیماری وبا در جهان، شدت بیشتری یافت. با این حال، در گذشته نیز توجه به مسائل بهداشتی حج، نزد مسلمانان مغفول نبوده است. سفارشهای اسلامی درباره بهداشت حج، زیرمجموعه توصیههایی قرار میگیرند که در متون اسلامی درباره بهداشت فردی و محیطی و نیز بهداشت سفر وجود دارد؛ مانند تطهیر بدن و لباس از آلودگی، مستحب بودن شست و شوی بدن پیش از سفر و همراه داشتن دارو و غذای پاکیزه.<ref>من لایحضره الفقیه، ج2، ص 185؛ ندوة الحج الکبری، سلامة الحج، ص 347، 196، 209.</ref> برخی از پژوهشگران، بر اهداف بهداشتی برخی از مناسک حج، مانند غسل مستحب در هنگام [[احرام]] یا [[حلق]] و تقصیر، در کنار دیگر معانی رمزآمیز آن تصریح کردهاند.<ref>حج برنامه تکامل، ص 201.</ref> آنچه بخصوص در میان نویسندگان معاصر مورد تأکید است، کارکرد مثبت [[زیارت کعبه|زیارت خانه خدا]] و مراسم حج بر حفظ بهداشت روانی افراد است. این نویسندگان با تأکید بر نقش عبادت و راز و نیاز با خداوند در آرامش روانی، کارکرد حج و [[زیارت]] را که یکی از برنامههای اصلی عبادی در میان مسلمانان است، از این منظر مورد مطالعه قرار دادهاند.<ref>مطالعات اسلام و روانشناسی، شماره 3، ص 47، «اثر بخشی مناسک حج بر سلامت روانی حجاج»؛ کتاب خلاصه مقالات همایش بینالمللی پزشکی حج، ص32.</ref> | ||
==تاریخچه شرایط بهداشتی حج== | ==تاریخچه شرایط بهداشتی حج== | ||
پیش از رواج وسایل جدید حمل و نقل، نخستین چالش بزرگ برای سلامتی زائران خانه | پیش از رواج وسایل جدید حمل و نقل، نخستین چالش بزرگ برای سلامتی زائران [[کعبه|خانه خدا]]، بهویژه آنان که از راههای دور به [[مکه]] سفر میکردند، خطرات ناشی از راه بود. راه حج، که بیشتر آن در بیابانهای خشک [[جزیرةالعرب|جزیرة العرب]] میگذشت، خطر راه را دو چندان میکرد. آب مورد نیاز مسافران در بیابانهای جزیرة العرب از [[رباط|منازل]] و چاههای میان راه فراهم میشد و معمولاً در فاصله میان دو منزل یا چاه، یافتن آب ناممکن بود و در زمان خشکسالی با خشک شدن چاهها خطر مرگ و میر بر اثر تشنگی شدت مییافت. گرفتار شدن زائران خانه خدا در بیآبی راههای جزیرة العرب اتفاقی است که در منابع تاریخی بارها به وقوع آن اشاره شده است. برای نمونه، در سالهای ۲۶۴، ۲۳۲، ۲۵۹ و ۲۹۵ق. گروهی از حاجیان به دلیل گرفتاری در بیآبی، در راه حج جان باختند.<ref>تاریخ الطبری، ج8، ص 150؛ ج9، ص 150، 501، ج10، ص 139.</ref> | ||
عامل عمده دیگری که سلامتی حاجیان را در سفر حج به خطر میانداخت، حمله راهزنان به کاروان حاجیان بود. خطری که هر چند در دورههایی از تاریخ به دلیل بهبود شرایط امنیت در راهها شدت کمتری مییافت، از خطرات همیشگی راه حج بخصوص در محدوده | عامل عمده دیگری که سلامتی حاجیان را در سفر حج به خطر میانداخت، حمله راهزنان به کاروان حاجیان بود. خطری که هر چند در دورههایی از تاریخ به دلیل بهبود شرایط امنیت در راهها شدت کمتری مییافت، از خطرات همیشگی راه حج بخصوص در محدوده جزیرة العرب به شمار میآمد. بیابانهای جزیرة العرب مکان مناسبی برای پراکنده شدن قبایل بیابان نشین بود که معمولاً به راهزنی از کاروانهای تجاری و کاروان حاجیان میپرداختند. بیشتر مواقع حمله راهزنان به کاروان افزون بر غارت اموال یا اخذ باج، به کشته شدن افراد نیز منجر میشد و در دورههایی که ناامنی فراگیر بود، سفر حج از برخی مسیرها را به تعطیلی میکشاند.<ref>الکامل فی التاریخ، ج8، ص 574؛ ج9، ص205؛ ج11، ص 148؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص 704- 711؛ ج8، ص 444؛ درب زبیده، ص 62-68.</ref> | ||
شرایط نامناسب سفر تا پیش از رواج وسایل جدید حمل و | شرایط نامناسب سفر تا پیش از رواج وسایل جدید حمل و نقل، بهویژه تا پیش از رواج سفرهای هوایی همچنان ادامه داشت. در سده نوزدهم با رواج کشتیرانی در آبهای منتهی به دریای سرخ، مسافرت دریایی به مکه رواج بیشتری یافت. سفر با کشتی در مجموع بسیار مناسبتر از راههای دیگر بود و مدت زمان سفر را بسیار کاهش میداد، اما شرایط بهداشتی در برخی کشتیها بسیار نامطلوب بود. ازدحام جمعیت حاجیان در کشتیها که گاهی کشتیهای مسافربری نبودند، خطر شیوع بیماریهای واگیر از یک سو و خطراتی چون پایان منابع آب آشامیدنی کشتی را زیاد میکرد. به دلیل ازحام زیاد حاجیان، امکان نظافت کشتیها وجود نداشت و تغذیه حاجیانی که تمکن مالی نداشتند نامناسب و ناچیز بود.<ref>پنجاه سفرنامه قاجاری، ج1، ص 596؛ الحجر الصحی فی الحجاز، ص106، 109.</ref> | ||
با رسیدن به حجاز، حاجیانی که از راههای طولانی به شهرهای مکه و مدینه سفر کرده بودند و متحمل سختی و خستگی راه بودند مستعد بیماریهای گوناگون میشدند. تغییر آب و هوا بخصوص برای اقوامی که در سرزمینهای سردسیر زندگی میکردند و تحمل گرمای شدید | با رسیدن به حجاز، حاجیانی که از راههای طولانی به شهرهای مکه و [[مدینه]] سفر کرده بودند و متحمل سختی و خستگی راه بودند مستعد بیماریهای گوناگون میشدند. تغییر آب و هوا بخصوص برای اقوامی که در سرزمینهای سردسیر زندگی میکردند و تحمل گرمای شدید جزیرة العرب را نداشتند و با روش زندگی در این منطقه ناآشنا بودند، خطر آفرین بود. خوردن غذاهای متفاوت که بدن حاجیان بدان عادت نداشت نیز چالشی پیش روی حاجیان به شمار میرفت.<ref>موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 118؛ الحج قبل مئه سنه، ص 245-246.</ref> | ||
اما مهمترین عامل چالشبرانگیز بهداشتی برای حاجیان در گذشته و امروز، تجمع تعداد زیاد حاجیان در یک مکان بود که احتمال شیوع بیماریهای واگیردار را بالا میبرد. نبود شرایط مناسب برای اسکان حاجیان از جمله عوامل اصلی مشکلات بهداشتی حاجیان در مکه و مدینه در گذشته بود. بسیاری از حاجیان | اما مهمترین عامل چالشبرانگیز بهداشتی برای حاجیان در گذشته و امروز، تجمع تعداد زیاد حاجیان در یک مکان بود که احتمال شیوع بیماریهای واگیردار را بالا میبرد. نبود شرایط مناسب برای اسکان حاجیان از جمله عوامل اصلی مشکلات بهداشتی حاجیان در مکه و مدینه در گذشته بود. بسیاری از حاجیان شرایط مالی مناسب برای سکونت در خانههای اجارهای مکه یا مدینه را نداشتند و در فضای باز سکونت میکردند یا در برخی مکانهای عمومی مانند [[رباط|کاروانسراها]] یا مکانهایی که فضایی سقف دار بود و با شرایط نامناسب برای حاجیان فقیر اختصاص داده میشد، سکونت میکردند.<ref>الحج قبل مئه سنه، ص 144؛ الحجر الصحی، ص 158.</ref> حتی تا دهههای اخیر نیز بسیاری از حاجیان مدتی از سفر را در فضای باز میگذراندند یا در باغها ساکن میشدند که فاقد حمام و مستراح بهداشتی بود.<ref>با من به خانه خدا بیایید، ص 313-314.</ref> بخشی از افرادی که جایی را اجاره میکردند معمولاً همراه تعداد زیادی از حاجیان در اتاقی کوچک زندگی میکردند که گاهی فاقد تهویه هوای مناسب بود.<ref>موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 115-116.</ref> | ||
در گذشته امکانات بهداشتی مکه و مدینه با توجه به افزایش جمعیت این شهرها در موسم حج چندان مطلوب نبود. ورود کاروانها و چهارپایان آنان به شهر باعث تجمیع فضولات حیوانات میشد که گاهی حتی تا داخل حرم را آلوده میکرد.<ref>مجموعه رسائل خطی فارسی، دفتر اول، ص 36-37.</ref> این شهرها از حمام کافی برخوردار نبود.<ref>پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج4، ص 569.</ref> شهرها فاقد سیستم بهداشتی برای دفع زبالهها و فاضلاب بودند و فاضلاب منازل به چاههایی در کوچهها میریختند که در طول سال چند بار تخلیه میشدند.<ref>حج قبل مئه سنه، ص214-215، 155-156.</ref> یکی از مهمترین مشکلات بهداشتی شهر مکه منبع اصلی آب این شهر بود که از چشمه زبیده تأمین میشد و به وسیله کانالی به سوی مکه هدایت میشد این آب در مسیر مکه از عرفات و منا میگذشته و بخشی از آبی که مورد استفاده حاجیان برای شستشو و غسل قرار میگرفت به مسیر آب ورودی به شهر بازمیگشت و این باعث انتقال سریع بیماریها بود.<ref>الحج قبل مئه السنه، ص 207-209.</ref> | در گذشته امکانات بهداشتی مکه و مدینه با توجه به افزایش جمعیت این شهرها در موسم حج چندان مطلوب نبود. ورود کاروانها و چهارپایان آنان به شهر باعث تجمیع فضولات حیوانات میشد که گاهی حتی تا داخل حرم را آلوده میکرد.<ref>مجموعه رسائل خطی فارسی، دفتر اول، ص 36-37.</ref> این شهرها از حمام کافی برخوردار نبود.<ref>پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج4، ص 569.</ref> شهرها فاقد سیستم بهداشتی برای دفع زبالهها و فاضلاب بودند و فاضلاب منازل به چاههایی در کوچهها میریختند که در طول سال چند بار تخلیه میشدند.<ref>حج قبل مئه سنه، ص214-215، 155-156.</ref> یکی از مهمترین مشکلات بهداشتی شهر مکه منبع اصلی آب این شهر بود که از چشمه زبیده تأمین میشد و به وسیله کانالی به سوی مکه هدایت میشد این آب در مسیر مکه از [[عرفات]] و [[منا]] میگذشته و بخشی از آبی که مورد استفاده حاجیان برای شستشو و غسل قرار میگرفت به مسیر آب ورودی به شهر بازمیگشت و این باعث انتقال سریع بیماریها بود.<ref>الحج قبل مئه السنه، ص 207-209.</ref> | ||
نبود | نبود ساز و کاری مشخص برای دفن لاشه [[قربانی|قربانیها]] از دیگر عوامل شیوع بیماری در مکه و از عوامل خطر ساز برای بهداشت این شهر بود. در بسیاری از مواقع لاشهها پس از قربانی شدن در مقابل چادر محل اقامت حاجیان رها میشد و با توجه به گرمای هوای حجاز، صحرای منا به سرعت از بوی تعفن لاشهها پر میشد. رسم بر این بود که لاشه حیوانات در زیر خاک دفن شود اما بسیاری از حاجیان چنین کاری نمیکردند. در برخی دورانها نیز گودالهای بزرگی برای دفن لاشهها تعبیه میشد.<ref>موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 114؛ الحج قبل مئه سنه، ص 210-211، التاریخ القویم، ج3، ص289.</ref> | ||
از جمله مسائلی که خطر زیادی برای حاجیان داشته و در طول تاریخ نیز منجر به مرگ و میر بسیاری از حاجیان شده است، ازدحام حاجیان بخصوص در مکه و بویژه در هنگام برخی از مناسک خاص حج مانند طواف | از جمله مسائلی که خطر زیادی برای حاجیان داشته و در طول تاریخ نیز منجر به مرگ و میر بسیاری از حاجیان شده است، ازدحام حاجیان بخصوص در مکه و بویژه در هنگام برخی از [[مناسک]] خاص حج مانند [[طواف]] و [[رمی جمرات]] بود؛ که بارها به کشته شدن شمار زیادی از حاجیان انجامید.<ref>اتحاف الوری، ج2، ص 505، 554، ج3، ص33، 37، 109؛ تحصیل المرام، ج2، ص 834.</ref> | ||
بلایای طبیعی مانند سیل<ref>نک: تحصیل المرام، ج2، ص 882؛ افاده الانام، ج2، ص 404-429.</ref> و برخی | بلایای طبیعی مانند سیل<ref>نک: تحصیل المرام، ج2، ص 882؛ افاده الانام، ج2، ص 404-429.</ref> و برخی رویدادهای سیاسی، از جمله جنگها و درگیریهایی که در [[حرمین]] روی میداد از دیگر دلائل مرگ و میر حاجیان در موسم حج بوده است.<ref>کامل فی التاریخ، ج8، ص 207، ج10، ص225؛ ج11، ص 106،.</ref> در سالهای قدرتیابی [[آل سعود|سعودیان]] در دورههای مختلف حکومت خود نیز اوضاع امنیتی حجاز به شدت بد بود.<ref>تاریخ مکه سباعی، ج2، ص 502.</ref> | ||
===بیماریهای فراگیر در حرمین=== | ===بیماریهای فراگیر در حرمین=== |