تغذیه در حج: تفاوت میان نسخه‌ها
←مواد غذائی
| خط ۹: | خط ۹: | ||
===مواد غذائی=== | ===مواد غذائی=== | ||
کشاورزی در [[حرمین]]، در سده‌های آغازین هجری قمری کم بود و مواد غذائی مانند گندم از راه تجارت تأمین می‌شد.<ref>- سفرنامه حجاز، ص413؛ مرآة الحرمین، ص490.</ref> حکومت مرکزی و حکومت‌های مناطق مختلف، در تأمین مواد غذائی کمک می‌کردند.<ref name=":0">موسوعه مرآة الحرمین، ج1، ص125؛ مرآة الحرمین، ص112.</ref> برای نمونه، موقوفات و صدقاتی از [[مصر]]،<ref name=":1">- الارج المسکی، ص203 – 205.</ref> از سوی [[ممالیک]]،<ref name=":2">- بهجة النفوس، ج1، ص299.</ref> [[ایوبیان]]<ref name=":3">- امراء البلد الحرام، ص35.</ref> و [[عثمانیان]]<ref name=":4">امراء البلد الحرام، ص73 – 75؛ نائح الکرم، ج3، ص494ـ497؛ مرآة الحرمین، ص203.</ref> برای مردم مکه<ref name=":5">- منائح الکرم، ج1، ص19.</ref> یا تهی‌دستان آن شهر<ref name=":6">- منائح الکرم، ج3، ص236.</ref> فرستاده می‌شد. آذوقه‌های فرستاده شده، در دوره‌های مختلف، با نام‌هایی مانند [[دشیشه]]<ref name=":7">- تاریخ مکه، سباعی، ص331.</ref> و گندم مرادیه<ref name=":8">- منائح الکرم، ج3، ص497.</ref> شهرت یافته بود. افزون بر این، صلاح الدین ایوبی، ناصر محمد بن قلاوون و ملک منصور{{یادداشت|به ترتیب، در سالهای ۵۹۷ق، ۷۲۱ق. و ۷۶۶ق.}} امیران مکه را از دریافت مالیات از حاجیان منع کرده و به جای آن، همه ساله برابرِ ارزش آن، گندم به مکه می‌فرستادند.<ref>- سفرنامه حجاز، ص116، 180، 182؛ مرآة الحرمین، ص131.</ref> | |||
کشاورزی در [[حرمین]]، در سده‌های آغازین هجری قمری کم بود و مواد غذائی مانند گندم از راه تجارت تأمین می‌شد.<ref>- سفرنامه حجاز، ص413؛ مرآة الحرمین، ص490.</ref> حکومت مرکزی و حکومت‌های مناطق مختلف، در تأمین مواد غذائی کمک می‌کردند.<ref name=":0">موسوعه مرآة الحرمین، ج1، ص125؛ مرآة الحرمین، ص112.</ref> برای نمونه، موقوفات و صدقاتی از [[مصر]]،<ref name=":1">- الارج المسکی، ص203 – 205.</ref> از سوی [[ممالیک]]،<ref name=":2">- بهجة النفوس، ج1، ص299.</ref> [[ایوبیان]]<ref name=":3">- امراء البلد الحرام، ص35.</ref> و [[عثمانیان]]<ref name=":4">امراء البلد الحرام، ص73 – 75؛ نائح الکرم، ج3، ص494ـ497؛ مرآة الحرمین، ص203.</ref> برای مردم مکه<ref name=":5">- منائح الکرم، ج1، ص19.</ref> یا تهی‌دستان آن شهر<ref name=":6">- منائح الکرم، ج3، ص236.</ref> فرستاده می‌شد. آذوقه‌های فرستاده شده، در دوره‌های مختلف، با نام‌هایی مانند [[دشیشه]]<ref name=":7">- تاریخ مکه، سباعی، ص331.</ref> و گندم مرادیه<ref name=":8">- منائح الکرم، ج3، ص497.</ref> شهرت یافته بود. افزون بر این، صلاح الدین ایوبی، ناصر محمد بن قلاوون و ملک منصور{{یادداشت|به ترتیب، در سالهای ۵۹۷ق، ۷۲۱ق. و ۷۶۶ق.}} امیران مکه را از دریافت مالیات از حاجیان منع کرده و به جای آن، همه ساله برابرِ ارزش آن، گندم به مکه می‌فرستادند.<ref>- سفرنامه حجاز، ص116، 180، 182؛ مرآة الحرمین، ص131.</ref> | |||
خود حج‌گزاران نیز، بخشی از آذوقه خود را برای مسیر و اقامت در حرمین همراه می‌آوردند. در این زمینه، برخی سفرنامه‌نویسان مواد غذایی خاصی را سفارش می‌کردند که برخی از آنها عبارتند از: مایعات و میوه‌جات پخته،{{یادداشت|کمپوت.}} آب لیمو، نان خشک و کم‌روغن،<ref>- بسوی خدا می‌رویم، ص85.</ref> برنج، آلوی خشک، روغن، عدس، باقالی، سرکه شیره و سکنجبین.<ref>- بسوی خدا می‌رویم، ص86.</ref> | خود حج‌گزاران نیز، بخشی از آذوقه خود را برای مسیر و اقامت در حرمین همراه می‌آوردند. در این زمینه، برخی سفرنامه‌نویسان مواد غذایی خاصی را سفارش می‌کردند که برخی از آنها عبارتند از: مایعات و میوه‌جات پخته،{{یادداشت|کمپوت.}} آب لیمو، نان خشک و کم‌روغن،<ref>- بسوی خدا می‌رویم، ص85.</ref> برنج، آلوی خشک، روغن، عدس، باقالی، سرکه شیره و سکنجبین.<ref>- بسوی خدا می‌رویم، ص86.</ref> | ||
در سده‌های یازدهم و دوازدهم قمری، کشاورزی و تولید گندم در مناطق مختلف عربستان از جمله مدینه رایج شد و در کنار خرما یکی از محصولات اصلی این منطقه بشمار می‌رفت.<ref>- مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص158.</ref> | |||
===قحطی=== | ===قحطی=== | ||
گزارش‌هایی از فراوانی آذوقه در موسم حج، در دوره‌های گوناگون ذکر شده است.<ref>- موسوعه مرآة الحرمین، ج1، ص125؛ مرآة الحرمین، ص112.</ref> با این همه، در مکه، در برخی سالها، قحطی رخ داده و تهیه آذوقه برای حاجیان سخت شده است؛ مانند سالهای ۷۶ ق،<ref>- إتحاف الوری، ج2، ص91.</ref> ۲۵۱ق، ۲۶۰ ق، ۲۶۶ق، ۲۶۸ق،<ref>- إتحاف الوری، ج2، ص342.</ref> ۴۴۰ق. و ۴۴۷ق.<ref>- شفاء الغرام، ج2، ص325.</ref> جنگ حکومت‌ها یا درگیری داخلی در حرمین نیز، موجب کمبود و گرانی می‌شد.<ref>- نک: سفر نامه میرزا داوود وزیر وظایف، ص162و 169؛ مرآة الحرمین، ص510؛ مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص106.</ref> آگاهی از کمبود آذوقه در مدینه گاهی باعث می‌شد حاجیان پس از حج از زیارت مدینه منصرف شده و به وطن خود بازگردنند.<ref>- داستان بار یافتگان، ص165، 173.</ref> | |||
===غذای رایگان=== | ===غذای رایگان=== | ||
| خط ۲۶: | خط ۲۲: | ||
====در مکه==== | ====در مکه==== | ||
پیشینه پخش غذای رایگان توسط مردم مکه، میان حاجیان و زائران خدا، به پیش از اسلام بازگشته و میان عرب جاهلی در موسم حج، به سنت رفادت مشهور بود.<ref>- التاریخ القویم، ج6، ص153.</ref><ref>- التدوین فی أخبار قزوین، ج2، ص447.</ref> برای نمونه، قصی بن کلاب جد پنجم [[حضرت محمد(ص)]]،<ref>- اخبار مکه، الازرقی، ج 1، ص155.</ref> هاشم،<ref>- الطبقات، ج1، ص76؛ البدابة و النهایه، ج2، ص253؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج3، ص223.</ref> عبدالمطلب<ref>- شفاء الغرام، ج2، ص106.</ref> و ابوطالب<ref>- اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص82.</ref> به پخش غذای رایگان میان حاجیان می‌پرداختند. | |||
[[حضرت محمد(ص)]]، در سال نهم هجرت و سال دهم که به [[حجة الوداع]] شهرت یافت، حاجیان را اطعام کرد.<ref>- اتحاف الوری، ج1، ص567؛ شفاء الغرام، ج2؛ ص106؛ سمط النجوم، ج1، ص249.</ref> پس از او نیز اطعام حاجیان در روز [[عید قربان|قربانی]] تا پایان موسم حج که به «طعام الموسم» معروف شد، از سوی خلفا ادامه داشت.<ref>- تاریخ مکة المشرفة، ص64-66.</ref> [[معاویه بن ابی سفیان|معاویه]] در مکه برای پخت و پز خانه‌ای با نام دارالمراجل ساخت و در موسم حج و [[ماه رمضان]] اطعام می‌کرد.<ref>- مثیر الغرام، ص326؛ تاریخ مکة المشرفة، ابن ضیاء، ص64-66.</ref> پخش غذای رایگان در موسم حج تا اوائل سده دهم قمری در میان حاکمان اسلامی ادامه داشت.<ref>- سمط النجوم، ج1، ص249؛ السیرة الحلبیه، ج1، ص23.</ref> به باور برخی، از سده نهم قمری، افزایش شمار حاجیان باعث شد، تغذیه آنها بر عهده [[مطوف|مطوّفان]] قرار گرفته و در برابر آن دستمزد پرداخت شود.<ref>- التاریخ القویم، ج6، ص153.</ref> | |||
در برخی | در برخی موارد، حکومت یا نیکوکاران، [[اسکان در حج|اسکان]] و تغذیه حاجیان را بر عهده می‌گرفتند.<ref>- میقات حج، ش54، ص187، «حجاج ترکستان، راه‌ها و دشواری‌ها».</ref> وقفیات پُرشماری نیز برای تغذیه در نظر گرفته می‌شد.<ref>- مرآة الحرمین، ص156، 477.</ref> برخی مناطق و کشورها، برای اطعام و اسکان حاجیانِ تهی‌دست منطقه خود، صدقاتی را در نظر می‌گرفتند.<ref>. موسوعهمکه المکرمه، ج4، ص140.</ref> | ||
====در مدینه==== | ====در مدینه==== | ||
در [[مدینه]] از زمان حضرت محمد(ص) تا دوره خلفا، میان مسافران تهی‌دست غذای رایگان پخش می‌شد. | |||
در مدینه از زمان پیامبر اکرم(ص) تا عصر خلفاء توزیع غذا در میان مسافران فقیر رایج بود. با افزایش تعداد این افراد حاکمان مدینه با جمع‌آوری صدقات و تبرعات کشاورزان مدینه، فقراء را در مدت زیارت مرقد نبوی تغذیه می‌کردند. به مرور این امر به اداره ضیافت نبوی (دارالضیافة النبویة) واگذار شد و با کاهش صدقات و درآمد آن، تغذیه زائران فقیر مدینه نیز سامان خود را از دست داد.<ref>- موسوعه مرآة الحرمین، ج3، ص257ـ 258.</ref> در مقاطعی از دوره عثمانی در مدینه از طرف سلطان، شوربا و برنج و زرده و عاشورا (نوعی آش که همه ساله به مناسبت روز دهم محرم طبخ می‌شد) میان زائران تقسیم می‌گردید.<ref>- الرحله الحجازیه، ص156.</ref> | در مدینه از زمان پیامبر اکرم(ص) تا عصر خلفاء توزیع غذا در میان مسافران فقیر رایج بود. با افزایش تعداد این افراد حاکمان مدینه با جمع‌آوری صدقات و تبرعات کشاورزان مدینه، فقراء را در مدت زیارت مرقد نبوی تغذیه می‌کردند. به مرور این امر به اداره ضیافت نبوی (دارالضیافة النبویة) واگذار شد و با کاهش صدقات و درآمد آن، تغذیه زائران فقیر مدینه نیز سامان خود را از دست داد.<ref>- موسوعه مرآة الحرمین، ج3، ص257ـ 258.</ref> در مقاطعی از دوره عثمانی در مدینه از طرف سلطان، شوربا و برنج و زرده و عاشورا (نوعی آش که همه ساله به مناسبت روز دهم محرم طبخ می‌شد) میان زائران تقسیم می‌گردید.<ref>- الرحله الحجازیه، ص156.</ref> | ||
| خط ۳۹: | خط ۴۰: | ||
تغذیه حج‌گزاران ایرانی در دوره اخیر عمدتاً بر عهده کاروانها بوده است.<ref>- حج (رضایی)، ص156.</ref> با سامان‌یابی حج‌گزاری ایرانیان، این امر از جنبه‌های مختلف مورد نظارت قرار گرفت. حتی در اوائل شکل‌گیری سازمان حج، تغذیه توسط کاروانها و مدیران آن صورت می‌گرفت و سازمان حج بر این امر نظارت می‌کرد. از جمله واحد تغذیه و تدارکات با ۱۰ نفر نیرو در مکه و ۵ نفر در مدینه، بر توزیع تدارکات نظارت کرده و به کنترل کمی و کیفی کالاها، بررسی و مقایسه نرخ روزانه میوه در میادین شهرهای مکه و مدینه به منظور کنترل هزینه‌های مدیران کاروانها می‌پرداختند.<ref>- با کاروان عشق در سال 72، ص310ـ 311.</ref> در این میان به بهداشت تغذیه بیشتر توجه می‌شد و سازمان حج با انتشار جزوات با محوریت مسائل بهداشتی و تغذیه به هدایت زائران می‌پرداخت.<ref>- با کاروان صفا در سال 82، ص182.</ref> | تغذیه حج‌گزاران ایرانی در دوره اخیر عمدتاً بر عهده کاروانها بوده است.<ref>- حج (رضایی)، ص156.</ref> با سامان‌یابی حج‌گزاری ایرانیان، این امر از جنبه‌های مختلف مورد نظارت قرار گرفت. حتی در اوائل شکل‌گیری سازمان حج، تغذیه توسط کاروانها و مدیران آن صورت می‌گرفت و سازمان حج بر این امر نظارت می‌کرد. از جمله واحد تغذیه و تدارکات با ۱۰ نفر نیرو در مکه و ۵ نفر در مدینه، بر توزیع تدارکات نظارت کرده و به کنترل کمی و کیفی کالاها، بررسی و مقایسه نرخ روزانه میوه در میادین شهرهای مکه و مدینه به منظور کنترل هزینه‌های مدیران کاروانها می‌پرداختند.<ref>- با کاروان عشق در سال 72، ص310ـ 311.</ref> در این میان به بهداشت تغذیه بیشتر توجه می‌شد و سازمان حج با انتشار جزوات با محوریت مسائل بهداشتی و تغذیه به هدایت زائران می‌پرداخت.<ref>- با کاروان صفا در سال 82، ص182.</ref> | ||
در | در سالهای بعد سازمان حج و زیارت کالاهای مورد نیاز حجاج را توسط یک هیئت منتخب از عربستان یا دیگر کشورها تهیه و میان کاروانها توزیع می‌کرد. در مرحله بعد با تشکیل کمیسیونی به نام کمیسیون خرید، این امر انسجام بیشتری پیدا کرد.<ref>- با کاروان صفا در سال 82، ص241.</ref> همه ساله پس از اتمام عملیات حج، کمیسیون خرید تدارکات حج با حضور نمایندگانی از بعثه* مقام معظم رهبری و سازمان حج و زیارت*، تشکیل می‌گردد و با نظر متخصصان امر بهداشت و تغذیه، به تدوین برنامه غذایی و تدارک اقلام مورد نیاز برای حج سال آینده می‌پردازد.<ref>- حج 25، ص347ـ 348؛ حج 26، ص108.</ref> آسیب‌شناسی تدارکات سال قبل، جلسات کارشناسی با متخصصین تغذیه و مدیران آشپزخانه‌ها، تطابق با ذائقه عموم زائران، تناسب با شرایط آب و هوایی عربستان در برنامه تغذیه حجاج در نظر گرفته می‌شود.<ref>- حج 30، ص179.</ref> | ||
مسئله تغذیه در دو بعد تهیه مواد اولیه و طبخ غذا مورد توجه است. در بعد تهیه و تدارک اقلام غذائی، برخی اقلام مصرفی حج‌گزاران از ایران تهیه و ارسال می‌شود و کالاهایی که مصرف روزانه دارند، مثل نان، سبزیجات، میوه و تخم مرغ، از محل تنخواه ارزی خریداری می‌شوند. کالاهای اساسی مانند مرغ، فیله مرغ، ماهی، کره، لبنیات، برنج، آبمیوه، نوشابه و روغن نیز با انجام مناقصه، تهیه می‌گردد.<ref>- حج 25، ص347ـ 348.</ref> برخی | مسئله تغذیه در دو بعد تهیه مواد اولیه و طبخ غذا مورد توجه است. در بعد تهیه و تدارک اقلام غذائی، برخی اقلام مصرفی حج‌گزاران از ایران تهیه و ارسال می‌شود و کالاهایی که مصرف روزانه دارند، مثل نان، سبزیجات، میوه و تخم مرغ، از محل تنخواه ارزی خریداری می‌شوند. کالاهای اساسی مانند مرغ، فیله مرغ، ماهی، کره، لبنیات، برنج، آبمیوه، نوشابه و روغن نیز با انجام مناقصه، تهیه می‌گردد.<ref>- حج 25، ص347ـ 348.</ref> برخی سالها نیز این مواد از ایران وارد عربستان می‌شود.<ref>- حج 27، ص111.</ref> در سالهای مختلف سقف اعتبار خرید سرانه کالا از ایران یا عربستان متفاوت تعیین می‌شده است.<ref>- حج 28، ص86ـ 87.</ref> این اقلام از طریق چهار انبار در شهر مکه سابقاً به کاروانها،<ref>- حج 25، ص348 ـ 349.</ref> و در سالهای اخیر به آشپزخانه‌های منطقه‌ای و متمرکز توزیع می‌گردد.<ref>- حج 28، ص86 ـ 87.</ref> در شهر مدینه نیز انبار کالاهای خوراکی مناطق سه‌گانه را پوشش می‌دهند.<ref>- http://www.hajnews.ir/Default.aspx?tabid=89&articleType=ArticleView&articleId=81</ref> | ||
مسئله طبخ غذا نیز تا سال ۱۳۸۰ ش. از سوی مدیران کاروانها و در هتل‌های محل اقامت ایشان صورت می‌گرفت.<ref>- حج 29، ص369.</ref> طرح تغذیه متمرکز از سال ۱۳۷۰ ش. در سازمان حج و زیارت مطرح بود و در سال ۱۳۸۰ ش که دولت عربستان طبخ غذا در محل هتل‌ها را ممنوع کرد<ref>- با کاروان صفا در سال 82، ص366.</ref> این طرح عملیاتی گردید. آشپزخانه متمرکز دارایی فوائد متعددی همچون ارتقاء کیفیت بهداشتی، صرفه‌جوئی در نیروی انسانی و هزینه، و برنامه غذائی یکسان کاروانهای حج است. تا سال ۱۳۸۵ش. به تدریج تهیه غذای تمام کاروانها در شهر مدینه از طریق دو آشپزخانه متمرکز طبخ و توزیع می‌شد. در شهر مکه نیز این اقدام آغاز شد و تا سال ۱۳۸۳ش. بیش از 52%<ref>- حج 28، ص86 ـ 87.</ref> و در سال ۱۳۸۴ش. ۷۰٪ زائران و امروزه کلیه حج‌گزاران در مکه از تغذیه متمرکز بهره‌مند گردیدند.<ref>- حج 26، ص375.</ref> | مسئله طبخ غذا نیز تا سال ۱۳۸۰ ش. از سوی مدیران کاروانها و در هتل‌های محل اقامت ایشان صورت می‌گرفت.<ref>- حج 29، ص369.</ref> طرح تغذیه متمرکز از سال ۱۳۷۰ ش. در سازمان حج و زیارت مطرح بود و در سال ۱۳۸۰ ش که دولت عربستان طبخ غذا در محل هتل‌ها را ممنوع کرد<ref>- با کاروان صفا در سال 82، ص366.</ref> این طرح عملیاتی گردید. آشپزخانه متمرکز دارایی فوائد متعددی همچون ارتقاء کیفیت بهداشتی، صرفه‌جوئی در نیروی انسانی و هزینه، و برنامه غذائی یکسان کاروانهای حج است. تا سال ۱۳۸۵ش. به تدریج تهیه غذای تمام کاروانها در شهر مدینه از طریق دو آشپزخانه متمرکز طبخ و توزیع می‌شد. در شهر مکه نیز این اقدام آغاز شد و تا سال ۱۳۸۳ش. بیش از 52%<ref>- حج 28، ص86 ـ 87.</ref> و در سال ۱۳۸۴ش. ۷۰٪ زائران و امروزه کلیه حج‌گزاران در مکه از تغذیه متمرکز بهره‌مند گردیدند.<ref>- حج 26، ص375.</ref> | ||
| خط ۵۲: | خط ۵۳: | ||
===تغذیه حاجیان دیگر کشورها=== | ===تغذیه حاجیان دیگر کشورها=== | ||
در میان کشورهای اسلامی، جمهوری اسلامی ایران تنها کشوری است که تغذیه و تدارکات حجاج همانند تهیه مسکن، حمل و نقل، امور پزشکی و ارشاد، به صورت متمرکز صورت می‌گیرد.<ref>- با کاروان صفا در سال 82، ص120.</ref>تغذیه زائران سایر کشورها شیوه‌های گوناگونی دارد. در برخی کشورها امور تغذیه بر عهده دولت است و برخی ا کشوها شرکت‌های سیاحتی و گاه خود افراد عهده‌دار تهیه غذا هستند.<ref>. الحج و العمره، صفر 1429ق>, ص73؛ مدیریت حج در کشورهای اسلامی ص 57؛ حج 29، ص 509</ref> در برخی ایام حج، تغذیه رایگان از سوی خیرین یا برخی موسسات صورت می‌گیرد که معمولاً با ازدحام مواجه می‌گردد.<ref>- در حریم حرم، ص155.</ref> همچنین طی | در میان کشورهای اسلامی، جمهوری اسلامی ایران تنها کشوری است که تغذیه و تدارکات حجاج همانند تهیه مسکن، حمل و نقل، امور پزشکی و ارشاد، به صورت متمرکز صورت می‌گیرد.<ref>- با کاروان صفا در سال 82، ص120.</ref>تغذیه زائران سایر کشورها شیوه‌های گوناگونی دارد. در برخی کشورها امور تغذیه بر عهده دولت است و برخی ا کشوها شرکت‌های سیاحتی و گاه خود افراد عهده‌دار تهیه غذا هستند.<ref>. الحج و العمره، صفر 1429ق>, ص73؛ مدیریت حج در کشورهای اسلامی ص 57؛ حج 29، ص 509</ref> در برخی ایام حج، تغذیه رایگان از سوی خیرین یا برخی موسسات صورت می‌گیرد که معمولاً با ازدحام مواجه می‌گردد.<ref>- در حریم حرم، ص155.</ref> همچنین طی سالهای اخیر سنت مرسوم افطاری دادن در حرمین، شکل منظمی به خود گرفته و در رمضان سال ۱۳۴۳ق. (۱۳۹۲ش) طولانی‌ترین سفره افطار در ماه مبارک رمضان برای عموم حج‌گزاران در مسجدالحرام برقرار گردید و میلونها نفر با بسته‌های غذائی آماده شامل شیر، خرما، نان و نوشیندنی پذیرائی می‌شوند.<ref>- http://www.hajnews.ir/Default.aspx?tabid=89&articleType=ArticleView&articleId=998 | ||
http://www.shafaqna.com/persian/other-services/countries/saudi-arabia/item/47930</ref> | http://www.shafaqna.com/persian/other-services/countries/saudi-arabia/item/47930</ref> | ||