حجاج بن یوسف: تفاوت میان نسخه‌ها

حجاج بن یوسف بن حکم،<ref>المنتظم، ج6، ص336.</ref> از قبیله [[ثقیف]] [[طائف]]،<ref>انساب الاشراف، ج13، ص352.</ref> و مکنّی به ابومحمد<ref>البدء و التاریخ، ج6، ص28؛ الکامل، ج4، ص585؛ البدایه و النهایه، ج9، ص117.</ref> است. مادرش، فارعه دختر هَمام بن عروة بن مسعود ثقفی است<ref>انساب الاشراف، ج13، ص353، 407.</ref> که پیش از ازدواج با یوسف، همسر حارث بن کلده ثقفی<ref>مروج الذهب، ج3، ص125؛ البدایه و النهایه، ج9، ص118.</ref> حکیم عرب و به قولی همسر مغیرة بن شعبه ثقفی بوده است.<ref>الاغانی، ج6، ص418؛ البدایه و النهایه، ج9، ص118.</ref> یوسف پدر حجاج، بر پایه برخی گزارش‌ها نزد عبدالملک بن مروانِ (حک: ۶۵–۸۵ق) [[بنی‌امیه|اموی]]، از مقام و منزلتی برخوردار و حکمرانی مناطقی را از سوی او عهده‌دار بود.<ref>البدایه و النهایه، ج9، ص119.</ref> یوسف در دوران حکمرانی حجاج بر [[مدینه]] (حک: ۷۳–۷۵ق) درگذشت.<ref>المعارف، ص395-396.</ref>

حجاج که در [[طائف]] به دنیا آمد و در همانجا تعلیم دیده بود، «کُلَیب» به معنای سگ کوچک نام گرفت<ref>تاریخ خلیفه، ص125؛ المعارف، ص397، 598؛ العقد الفرید، ج5، ص275.</ref>؛ ولی بعدها به «حَجّاج» به معنای بسیار [[حج]] کننده معروف شد<ref>الاشتقاق، ص123، «حجاج»؛ لغت‌نامه، ج5، ص7643.</ref> که سبب آن دانسته نیست. حجاج، به معنای بریدن استخوان نیز آمده است.<ref>الاشتقاق، ص123.</ref>  

حجاج دوران کودکی و نوجوانی خود را در [[طائف]] سپری کرد و در این مدت به همراه پدرش معلم کودکان بود و به تناسب همین شغل با سواد بود.<ref>البدء والتاریخ، ج6، ص28؛ البدایه و النهایه، ج9، ص119.</ref> ساق‌هایی لاغر، اندامی کوچک، صدایی نازک<ref>البدء والتاریخ، ج6، ص28.</ref> و موهایی کوتاه داشت.<ref>انساب الاشراف، ج13، ص425.</ref> از او با تعابیر زیرک، بلیغ، مدیر،<ref>الاعلام، ج2، ص168.</ref> و در عین حال فاسق،<ref>الطبقات، ج4، ص139.</ref> خونریز، ستمگر، خشن و کینه‌جو یاد شده است.<ref>الاعلام، ج2، ص168.</ref>

مروان در سال ۶۵ قمری<ref group="یادداشت">شعبان یا رمضان.</ref> سپاهی به فرماندهی حَبیش بن دَلَجه قینی برای گرفتن [[مدینه]] از سلطه زبیریان فرستاد که حجاج و پدرش نیز در این سپاه حضور داشتند.<ref>انساب الاشراف، ج6، ص289.</ref> حبیش به همراه جمعی از یارانش کشته شد و سپاه مروان شکست خورد.<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص256؛ تاریخ الطبری، ج5، ص611؛ انساب الاشراف، ج6، ص289-290.</ref> بازماندگان به [[شام]] رفته و به سپاه روح بن زَنْباع جذامی، از حامیان مروان و پسرش عبدالملک پیوستند.<ref>العقد الفرید، ج5، ص275.</ref>

حجاج در سپاه ابن زنباع که بر [[فلسطین]] حاکم بود، توانست نظر فرمانده‌اش را به خود جلب کرده؛ از این رو، ابن زنباع او را به عبدالملک معرفی کرد و این خلیفه [[بنی‌امیه|اموی]] فرماندهی بخشی از سپاه را به او داد.<ref>العقد الفرید، ج5، ص275-276.</ref> حجاج توانست با مدیریت خشن خود، سپاه بی‌نظم عبدالملک را سامان داده و توانایی‌های خود را به خلیفه اموی نشان دهد.<ref>المعارف، ص396-397؛ البدایه و النهایه، ج9، ص118.</ref>

حجاج [[کوفه]] را در جمادی الاولی به قصد [[حجاز]] ترک و در شعبان همان سال وارد [[طائف]] شد. او در انجام مأموریتش، پس از استقرار در طائف یک رشته عملیات ایذایی برای محک زدن توانایی ابن زبیر به راه انداخت و پس از آگاهی از ناتوانی خود و پس از رسیدن نیروی کمکی ۵۰۰۰ نفری<ref>انساب الاشراف، ج7، ص115-116.</ref> در ذی قعده سال ۷۲ق. وارد [[مدینه]] شد و حاکم زبیری آن را اخراج کرد.<ref>تاریخ الطبری، ج6، ص175؛ الکامل، ج4، ص350.</ref> با توجه به همراهی مردم مدینه با آل زبیر علیه [[بنی امیه]]، حجاج در مدینه به مردم از جمله [[صحابه]] [[حضرت محمد(ص)]] آزار و اذیت رساند و به بهانه یاری نرساندن به [[عثمان]] بر دست و گردن بسیاری از آنها مهر سُربی زد.<ref>تاریخ الطبری، ج6، ص195؛ البدایه و النهایه، ج9، ص2.</ref> او به هنگام وداع با مدینه، خدا را به خاطر خارج شدن از آلوده‌ترین شهرها که ساکنانش خیانتکارترین افراد به عبدالملک و حسودترین مردمان هستند سپاس گفت و احترام مردم مدینه به منبر و قبر مطهر رسول خدا(ص) را به سخره گرفت و سوگند خورد که اگر سفارش‌های خلیفه نبود مدینه را ویران می‌کرد.<ref>انساب الاشراف، ج7، ص136؛ الکامل، ج4، ص359.</ref>

حجاج بن یوسف پس از تسلط بر [[مدینه]]، به سوی [[مکه]] حرکت کرد. او که در موسم [[حج]] به مکه رسیده بود، با لباس رزم در [[عرفات]] حاضر شد<ref>تاریخ الطبری، ج6، ص175؛ المنتظم، ج6، ص120.</ref>؛ ولی به خاطر جلوگیری ابن زبیر، [[طواف]] [[کعبه]] و [[سعی]] میان [[صفا و مروه]] را انجام نداد<ref>الطبقات، خامسة2، ص93؛ الکامل، ج4، ص350.</ref> در برابر، حجاج نیز از وقوف ابن زبیر و یارانش در عرفات و [[رمی جمرات]] جلوگیری کرد.<ref>انساب الاشراف، ج7، ص119؛ الاستیعاب، ج3، ص907؛ الکامل، ج4، ص350.</ref> بنا به گزارشی، عبدالملک در آغاز، حجاج را از یورش نظامی به مکه پرهیز داد و از او خواست با محاصره اقتصادی ابن زبیر را وادار به تسلیم کند.<ref>الفتوح، ج6، ص338.</ref> از این رو،‌ حجاج از رسیدن آذوقه به زبیریان جلوگیری کرد و آنچنان یاران ابن زبیر را در تنگنا قرار داد که تنها به آب [[زمزم]] دسترسی داشتند.<ref>الطبقات، خامسة2، ص94؛ اخبار مکه، فاکهی، ج4، ص335.</ref>

محاصره مسجدالحرام در [[ذی‌حجه]] سال ۷۲ق. آغاز و پس از ۶ ماه و ۱۷ روز با قتل ابن زبیر در روز سه شنبه ۱۷ جمادی الاولی ۷۳ق. به پایان رسید. برخی مدت زمان محاصره حجاج را ۸ ماه و ۱۷ روز دانسته‌اند.<ref>تاریخ الطبری، ج6، ص175؛ المنتظم، ج6، ص124.</ref>

با سرسختی ابن زبیر، حجاج با نصب منجنیق روی کوه‌های اطراف مسجدالحرام و [[کوه ابوقبیس|ابوقبیس]]، زبیریان را به شدت کوبید. در این میان، سنگ‌های منجنیق به کعبه اصابت کرد و به آن آسیب رساند.<ref>الطبقات، خامسة2، ص94-95؛ الانباء، ص50.</ref> گزارش دیگری هدف سنگ‌های حجاج را خود کعبه و تخریب بخشی که ابن زبیر بر دیوار آن در ناحیه حَطیم افزوده بود، عنوان کرد.<ref>احسن التقاسیم، ص74-75؛ معجم البلدان، ج4، ص466.</ref> البته بنا به درخواست برخی از [[صحابه]] مانند [[عبدالله بن عمر بن خطاب|عبدالله ابن عمر]] یا [[جابر بن عبدالله انصاری]] و [[ابوسعید خدری|ابوسعید خُدری]] حجاج تا پایان موسم حج و بازگشت حاجیان از [[منا]]، حملات خود را متوقف کرد و پس از آن، از حاجیان خواست تا به شهرهای خود بازگردند تا او مبارزه‌اش را با ابن زبیر ادامه دهد.<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص372-373؛ الکامل، ج4، ص350-351.</ref>

همزمان با نخستین پرتاب سنگ به سمت کعبه، رعد و برق شدیدی پدیدار شد که [[شام|شامیان]] را ترساند و حجاج برای قوت قلب دادن به آنها، با دست خود سنگ در منجنیق گذاشت.<ref>انساب الاشراف، ج7، ص122؛ تاریخ الاسلام، ج5، ص313.</ref> فردای آن روز ۱۲ نفر از شامیان با اصابت رعد و برق هلاک شدند و این، ترس شدیدی در دلشان انداخت؛ ولی پس از این که در روز بعدی یاران ابن زبیر نیز مورد اصابت رعد و برق واقع شدند و حجاج این رعد و برق‌ها را در منطقه مکه طبیعی دانست، به پرتاب منجنیق ادامه دادند.<ref>حیاة الحیوان، ج2، ص58؛ الکامل، ج4، ص351.</ref> سنگ‌های منجنیق، دیوار مشرف بر چاه [[زمزم]] را فروریخت و کناره‌های کعبه را ویران کرد<ref>الفتوح، ج6، ص340؛ حیاة الحیوان، ج2، ص58-59.</ref> و [[حجر الاسود]] را از جای خود درآورد.<ref>تاریخ الاسلام، ج5، ص315.</ref> پس از آن، به دستور حجاج با گلوله‌های آتشین مسجد را هدف گرفتند که باعث سوختن پرده‌های کعبه شد. ابن زبیر ناچار شد برای جلوگیری از آسیب دیدن بیشتر کعبه با فرستادن بخشی از نیروهایش به بیرون از مسجد، میدان جنگ را گسترش دهد.<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص360؛ الفتوح، ج6، ص340-341.</ref>  

===کشتن ابن زبیر===

حجاج به ابن زبیر پیام داد که به او امان خواهد داد و حتی برادرش عروة بن زبیر را نزد او فرستاد؛ ولی ابن زبیر از پذیرش امان خودداری کرد و عروه را کتک زد.<ref>الامامة والسیاسه، ج2، ص38-39.</ref> این مسائل، در کنار اعلام عفو عمومیِ حجاج<ref>الطبقات، خامسة2، ص99؛ انساب الاشراف، ج7، ص124؛ البدایه و النهایه، ج8، ص330.</ref> باعث تسلیم شدن یاران ابن زبیر، حتی پسران زبیر، خبیب و حمزه شد<ref>تاریخ الطبری، ج6، ص188؛ الکامل، ج4، ص352.</ref>؛ ولی ابن زبیر با مشورت مادرش اسماء که او را به مقاومت تحریک کرد، به جنگ با [[بنی‌امیه|امویان]] ادامه داد<ref>مروج الذهب، ج3، ص113؛ تاریخ الطبری، ج6، ص189.</ref> و در ۱۷ جمادی الاولی ۷۳ق. کشته شد.<ref>المعارف، ص356؛ تاریخ الطبری، ج6، ص175؛ المنتظم، ج6، ص124.</ref> حجاج سر ابن زبیر را به همراه چند تن ابتدا به [[مدینه]] و سپس نزد عبدالملک فرستاد<ref>تاریخ الطبری، ج6، ص192.</ref> و جسد ابن زبیر را وارونه کنار گردنه سمت راست حُجون نزدیک قبرستان [[جنة المعلاة]] آویخت.<ref>الکامل، ج4، ص357؛ نهایة الارب، ج21، ص141.</ref>

حجاج در صفر سال ۷۴ق. برای گرفتن بیعت به مدینه رفت و پس از آن به امر عبدالملک به مکه بازگشت و کعبه را به شکل پیش از بازسازی ابن زبیر بازگرداند<ref>البدایه و النهایه، ج8، ص250؛ تاریخ الاسلام، ج5، ص315.</ref> و دیوار شمالی کعبه را خراب کرد و با خارج کردن شش ذرع و نیم از آن، [[حجر اسماعیل]] را از کعبه جدا کرد و درِ غربی کعبه را مسدود کرده<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص289؛ تاریخ خلیفه ص169؛ الروض المعطار، ص499.</ref> و کعبه را با ابریشم پوشاند.<ref>البدء والتاریخ، ج4، ص84؛ اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص253؛ معجم البلدان، ج5، ص124.</ref> بر پایه قولی، وی نخستین کسی دانسته شده که پوشش کعبه را تهیه کرد.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص253؛ البدایه و النهایه، ج1، ص282.</ref> او همچنین نردبان داخلی کعبه را که از میان رفته بود بازسازی کرد و برای اتاقکی که این نردبان در آن قراردارد در<ref group="یادداشت">باب التوبه.</ref> ساخت.<ref>الروض المعطار، ص499.</ref>

==دیگر اقدامات==

بر پایه گزارش‌هایی، حجاج نخستین کسی بود که نقطه را در قرآن به کار برد و تا آن زمان عرب خط‌های اقتباسی از سریانی و نبطی را بدون نقطه می‌نوشتند. این کار به وسیله یحیی بن یعمر و نصر بن عاصم، شاگردان ابوالاسود دئلی رایج شد.<ref>مناهل العرفان، ج1، ص399-400؛ تاریخ القرآن، ص111-112؛ آراء المستشرقین، ج1، ص429-430.</ref> تقسیم قرآن به اجزای مختلف نیز به دستور حجاج صورت گرفت.<ref>تاریخ دمشق، ج12، ص116؛ تفسیر قرطبی، ج1، ص63.</ref> حجاج را نخستین کسی دانسته‌اند که در زمان عبدالملک، سوره توحید را بر سکه‌های اسلامی نقش کرد.<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص281؛ المنتظم، ج6، ص148؛ تاریخ ابن خلدون، ج3، ص57.</ref>

از دیگر اقدامات او در [[حجاز]] می‌توان به کندن چاهی در [[مکه]] به نام یاقوته، سدهایی در اطراف مکه برای نگهداری و ذخیره آب اشاره کرد.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص224، 281-282.</ref> حجاج در [[مدینه]] نیز مسجدی در محله بنی‌سلمه<ref group="یادداشت">از تیره‌های [[خزرج]].</ref> که بعدها به مسجد حجاج معروف شد بنا کرد.<ref>تاریخ الطبری، ج6، ص195.</ref>

 

حجاج در سال‌های حکومتش بر حجاز، ۷۲ تا ۷۴ق. [[امیر الحاج]] بود.<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص281؛ المحبر، ص24.</ref> او در دوران حکمرانی بر [[عراق]] نیز به [[حج]] رفت و در این زمان پسرش محمد را به جانشینی خود گمارد.<ref>مروج الذهب، ج3، ص146؛ المنتظم، ج6، ص343.</ref> بر پایه گزارشی، حجاج طی خطبه‌ای زائران [[حرم نبوی(ص)|قبر حضرت محمد(ص)]] را مورد نکوهش قرار داد و طواف برگرد کاخ عبدالملک مروان را از این رو که خلیفه را بهتر از حضرت محمد(ص) می‌دانست، سفارش می‌کرد.<ref>شرح نهج البلاغه، ج15، ص242.</ref> با این همه، حجاج احادیثی نیز از پیامبر(ص) نقل کرده است.<ref>المنتظم، ج6، ص336؛ البدایه و النهایه، ج9، ص117.</ref>

حجاج در رمضان سال ۷۵ق. از سوی عبدالملک بن مروان مأمور حکومت [[عراق]] شد. به نقلی، شماری از بزرگان [[حجاز]] از عبدالملک برکناری حجاج را از حکومت حجاز خواسته بودند<ref>تاریخ الطبری، ج6، ص202-203.</ref> از این رو خلیفه [[بنی‌امیه|اموی]]، او را مأمور عراق کرد. حجاج در حالی که صورتش را پوشانده بود وارد [[مسجد کوفه]] شد و بدون حمد و ثنای خداوند و صلوات بر [[حضرت محمد(ص)]] سخن خود را آغاز و عراقیان را از مجازات‌های سخت و اعدام ترساند.<ref>الفتوح، ج7، ص5؛ مروج الذهب، ج3، ص126-127؛ تاریخ الطبری، ج6، ص203.</ref>  

حجاج تلاش بسیاری برای سرکوب خوارج انجام داد. او مهلب بن ابی صفره را که از دوره زبیریان با خوارج درگیر بود به کار خویش ابقا کرد و او با یاری سپاهی از عراقیان، درگیری‌های مختلفی با خوارج در کازرون<ref>تاریخ الطبری، ج6، ص210-212؛ تاریخ بلعمی، ج4، ص785؛ تاریخ ابن خلدون، ج3، ص190.</ref> و در منطقه جیرفت<ref>الفتوح، ج7، ص41-48؛ تاریخ بلعمی، ج4، ص785؛ تاریخ الاسلام، ج2، ص324.</ref> صورت داد و شکست‌های سختی را بر خوارج وارد کرد. وی سرانجام خوارج را از عراق که مرکز اصلی ایشان بود، به سرزمین‌های دیگر راند.

فتوحات اسلامی در دوران امارت حجاج به وسیله قتیبة بن مسلم باهلی به ماوراء النهر<ref>الاخبار الطوال، ص328؛ تاریخ الطبری، ج6، ص425.</ref> و به وسیله محمد بن قاسم ثقفی در سند<ref>فتوح البلدان، ص422؛ تاریخ ابن خلدون، ج3، ص76.</ref> توسعه یافت. او حتی از تازه مسلمانان نیز بر خلاف دستور اسلام جزیه گرفت.<ref>تاریخ بلعمی، ج5، ص1577؛ الکامل، ج5، ص101؛ تاریخ ابن خلدون، ج3، ص62.</ref>

حجاج به شدت مخالف ایرانیان بود، از این‌رو او با تشویق و راهنمایی کاتبش صالح بن عبدالرحمن سجستانی، نظام دیوان محاسبات مالی شرق خلافت اسلامی را از فارسی به عربی تغییر داد.<ref>تجارب الامم، ج2، ص386-387.</ref>

ستم حجاج به حدی بود که مردم عراق نه تنها بی‌صبرانه منتظر مرگ حجاج بودند<ref>تجارب الامم، ج2، ص386-387.</ref> بلکه از هر اتفاقی که باعث تضعیف او می‌شد شاد می‌شدند. چنان‌که وقتی پسرش محمد و برادرش محمد بن یوسف مردند عراقیان شاد شدند و گفتند کمر حجاج و بازوانش شکست.<ref>العقد الفرید، ج2، ص219.</ref> هنگامیکه حسن بصری (-۱۱۰ق) از مرگ او با خبر شده سجده شکر به‌جا آورد<ref>تاریخ دمشق، ج12، ص195.</ref> و از خدا خواست تا بدعت‌های وی را زایل کند.<ref>ربیع الابرار، ج5، ص196.</ref>

حجاج از افرادی که مشکوک بود تفتیش عقاید می‌کرد<ref>انساب الاشراف، ج13، ص423.</ref> و ایشان را به اتهام‌اندیشه‌های خارجی به زندان می‌انداخت یا به قتل می‌رسانید. تعداد قربانیان به‌وسیله حجاج در گزارش‌های اغراق‌آمیزی بیش از ۱۲۰ هزار نفر و زندانیان او را ۸۰ هزار نفر دانسته‌اندکه ۳۰ هزار نفرشان زن بودند.<ref>البدایه و النهایه، ج9، ص156؛ تاریخ دمشق، ج12، ص185؛ تاریخ الاسلام، ج1، ص742.</ref>

حجاج کینه شدیدی از امام علی(ع) و دیگر اهل‌بیت داشت، از این رو کینه آن حضرت را ترویج<ref>الغارات، ج2، ص842-843؛ مروج الذهب، ج3، ص144.</ref> و مردم را به لعن و تبری از وی فرا می‌خواند.<ref>المعرفة والتاریخ، ج2، ص617؛ انساب الاشراف، ج2، ص181.</ref> بنا به گزارشی در تعمیراتی که در زمان او در کاخ امارت کوفه انجام می‌شد جسدی پیدا شد. حجاج به گمان این که آن جسد امام علی(ع) است، خواست آن را بر دار کشد ولی به توصیه برخی از مشاورانش از این کار منصرف شد.<ref>انساب الاشراف، ج2، ص509.</ref> امیرمؤمنان در یکی از خطبه‌هایش تسلط حجاج بر عراق را پیشگویی کرد.<ref>نهج البلاغه، خطبه 116.</ref> به روایتی از امام باقر(ع) شنیدن کلمه «زندیق» یا کافر برای حجاج بسیار بهتر از این بود که کلمه شیعه علی را بشنود.<ref>شرح نهج البلاغه، ج11، ص46.</ref> حجاج یاران آن حضرت را به شهادت می‌رساند.<ref>الارشاد، ج1، ص328.</ref>

* آراء المستشرقین حول القرآن الکریم، عمر بن ابراهیم رضوان، الریاض، دارالطیبه، ۱۴۱۳ق.

* احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، محمد بن احمد المقدسی ( -۳۸۰ق.)، قاهره، مکتبه مدبولی، ۱۴۱۱ق.

* الاخبار الطوال، احمد بن داود الدینوری ( -۲۸۳ق.)، به کوشش عبدالمنعم عامر و جمال الدین شیال، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۴۱۲ق.

* اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، محمد بن عبدالله الازرقی( -۲۴۸ق.)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دارالثقافه، ۱۴۱۵ق.

* اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، محمد بن اسحق الفاکهی ( -۲۷۵ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دارخضر، ۱۴۱۴ق.

* الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، شیخ مفید محمد بن محمد بن النعمان (۳۳۶-۴۱۳ق.)، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.

* الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، یوسف بن عبدالله ابن عبدالبر (۳۶۸-۴۶۳ق.)، تحقیق علی محمد بجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲ق.

* الاشتقاق، محمد بن الحسن بن درید ( -۳۲۱ق.)، تحقیق عبدالسلام محمد، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۱ق.

* الاعلام، خیر الدین بن محمود الزرکلی ( -۱۳۹۶ق.)، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۸۹م.

* الاغانی، ابوالفرج الاصفهانی ( -۳۵۶ق.)، تصحیح عبدالله علی مهنّا و سمیر جابر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق..

* الامامه و السیاسه (تاریخ الخلفاء)، ابن قتیبه دینوری (۲۱۳-۲۷۶ق.)، به کوشش طه محمد زینی، قاهره، مکتبه و مطبعه مصطفی البابی الحلبی و اولاده، ۱۳۸۲ق.

* الانباء فی تاریخ الخلفاء، محمد بن علی ابن العمرانی (۵۸۰ ش)، به کوشش قاسم السامرائی، القاهره، الآفاق العربیه، ۱۴۱۹ق.

* انساب الاشراف، احمد بن یحیی البلاذری ( -۲۷۹ق.)، تحقیق سهیل صادق زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.

* البدء والتاریخ، المطهر المقدسی ( -۳۵۵ق.)، تحقیق سمیر شمس، بیروت، دار صادر، ۱۹۰۳م.

* البدایه و النهایه فی التاریخ، اسماعیل بن عمر بن کثیر (۷۰۰-۷۷۴ق.)، بیروت، مکتبه المعارف، ۱۴۱۱ق.

* تاریخ ابن خلدون (ال‍ع‍ب‍ر و دی‍وان ال‍م‍ب‍ت‍داء و ال‍خ‍ب‍ر ف‍ی ای‍ام ال‍ع‍رب و ال‍ع‍ج‍م و ال‍ب‍رب‍ر و م‍ن ع‍اص‍ره‍م م‍ن ذوی ال‍س‍ل‍طان الاک‍ب‍ر)، عبدالرحمن بن محمد عبدالرحمن بن محمد ابن خلدون ( -۸۰۸ق.)، به کوشش خلیل شحاده و سهیل صادق زکار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۸ق.

* تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر، شمس‌الدین محمد بن احمد الذهبی ( -۷۴۸ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۱۰ق.

* تاریخ بلعمی (تاریخنامه طبری)، محمد بن جریری الطبری، ترجمه محمد بن محمد بلعمی ( -۳۲۵ق.)، به کوشش محمد روشن، سروش، ۱۳۷۸ش. و البرز، ۱۳۷۳ش.

* تاریخ حبیب السیر، غیاث الدین خواند امیر ( -۹۴۲ق.)، به کوشش محمد دبیر سیاقی، خیام، ۱۳۸۰ش.

* تاریخ خلیفه، خلیفة بن خیاط ( -۲۴۰ق.)، به کوشش زکار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ق.

* تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک)، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴-۳۱۰ق.)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

* تاریخ القرآن، عبدالصبور شاهین، القاهره، نهضة مصر، ۲۰۰۵م.

* تاریخ الیعقوبی، احمد بن ابی یعقوب الیعقوبی ( -۲۹۲ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.

* تاریخ مدینه دمشق، علی بن الحسن ابن عساکر ( -۵۷۱ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.

* تجارب الامم، ابوعلی احمد بن محمد مسکویه ( -۴۲۱ق.)، به کوشش ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، ۱۳۷۹ش.

* تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)، محمد بن احمد القرطبی ( -۶۷۱ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.

* حیاة الحیوان الکبری، کمال الدین الدمیری ( -۸۰۸ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق.

* ربیع الابرار و نصوص الاخیار، محمود بن عمر الزمخشری ( -۵۳۸ق.)، به کوشش عبدالامیر، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۲ق.

* الروض المعطار فی خبر الاقطار، محمد بن عبدالله المنعم الحمیری ( -۹۰۰ق.)، تحقیق احسان عباس، بیروت، مکتبه لبنان، ۱۹۸۴م.

* زین الاخبار، عبدالحی بن الضحاک گردیزی ( -۴۳۳ق.)، به کوشش حبیبی، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۳ش.

* شرح نهج البلاغه، ابن ابی‌الحدید ( -۶۵۶ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸ق.

* الطبقات الکبری، محمد بن سعد ( -۲۳۰ق.)، به کوشش محمد بن صامل السلمی، طائف، مکتبه الصدیق، ۱۴۱۴ق.

* الطبقات الکبری ( الطبقه الخامسه من الصحابه)، محمد بن سعد ( -۲۳۰ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.

* العقد الفرید، احمد بن محمد بن عبد ربه (۲۴۶-۳۲۸ق.)، به کوشش مفید محمد قمیحه، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۴ق.

* عیون الاخبار، ابن قتیبه دینوری (۲۱۳-۲۷۶ق.)، تحقیق محمد الاسکندرانی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.

* الغارات، ابراهیم بن محمد الثقفی ( -۲۸۳ق.)، به کوشش سید جلال الدین محدث ارموی، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۶ش.

* فتوح البلدان، احمد بن یحیی البلاذری ( -۲۷۹ق.)، بیروت، دار و مکتبه الهلال، ۱۹۸۸م.

* الفتوح، احمد بن محمد بن اعثم کوفی ( -۳۱۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۱۱ق.

* الکامل فی التاریخ، علی بن محمد ابن الاثیر (۵۵۵-۶۳۰ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.

* لغت نامه، دهخدا ( -۱۳۳۴ش.) زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی، تهران، موسسه لغت نامه و دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ش.

* المحبّر، محمد بن حبیب( -۲۴۵ق.)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دارالافاق الجدیده، بی تا.

* مروج الذهب و معادن الجوهر، علی بن الحسین المسعودی ( -۳۴۶ق.)، به کوشش یوسف اسعد داغر، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۰۹ق.

* المعارف، ابن قتیبه دینوری (۲۱۳-۲۷۶ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۳۷۳ش.

* معجم البلدان، یاقوت بن عبدالله الحموی ( -۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.

* المعرفة والتاریخ، یعقوب بن سفیان الفسوی ( -۲۷۷ق.)، به کوشش العمری، بیروت، الرساله، ۱۴۰۱ق.

* مناهل العرفان، الزرقانی، به کوشش امین سلیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۶ق.

* المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، عبدالرحمن بن علی ابن الجوزی ( -۵۹۷ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا و نعیم زرزور، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.

* نهایة الارب، احمد بن عبدالوهاب النویری ( -۷۳۳ق.)، قاهره، دارالکتب والوثائق، ۱۴۲۳ق.

* نهج البلاغه، شریف الرضی (م ۴۰۶ق.)، شرح صبحی صالح، قم، دارالاسوه، ۱۴۱۵ق.

* وفیات الاعیان وانباء ابناء الزمان ممّا ثبت بالنقل او السماع او اثبته العِیان، احمد بن محمد بن خلکان ( -۶۸۱ق.)، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۴ق.