حجابت: تفاوت میان نسخه‌ها

[[سدانت|سِدانت]] به معنای سرپرستی، کلیدداری و خدمت‌گزاری [[کعبه]]<ref>تهذیب اللغه، ج12، ص253؛ کتاب الافعال، ج2، ص144؛ النهایه، ج1، ص340، «سدن».</ref> از ریشه «س، د، ن» به معنای پوشاندن<ref>العین، ج7، ص228؛ تهذیب اللغه، ج12، ص253؛ معجم مقاییس اللغه، ج3، ص150، «سدن».</ref> نیز، به معنای حجابت به کار رفته است.<ref>المصنّف، ج9، ص281-282؛ مسند الامام احمد بن حنبل، ج2، ص36؛ ج3، ص410؛ سنن ابن ماجه، ج2، ص878.</ref> گاه نیز با تردید در همانندی آن دو،<ref>نک: معجم مقاییس اللغه، ج3، ص150، «سدن».</ref> تفاوت‌هایی میان این دو واژه گذاشته شده است<ref>انساب الاشراف، ج1، ص55؛ المنتظم، ج2، ص216؛ البدایة و النهایه، ج2، ص210.</ref> چنانچه سدانت را به معنای پرده‌داری بدون نیاز به کسب اجازه از دیگران دانسته و حجابت را نیازمند به کسب اجازه شمرده‌اند.<ref>لسان العرب، ج13، ص207، «سدن»؛ المفصل، ج13، ص207.</ref>  

== حجابت دربار بزرگان ==

=== در دوره خلفا ===

=== در دوره اومیان ===

=== در دوره عباسیان ===

== حجابت کعبه ==

=== پیشینه ===

=== در قرآن و حدیث ===

بر پایه قرآن،<ref group="یادداشت">{{آیه|وَعَهِدْنَا إِلَی إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ أَن طَهرَا بَیتِی لِلطائِفِینَ وَالْعَاکفِینَ وَالرکعِ السجُودِ

و به ابراهيم و اسماعيل سفارش كرديم كه: خانه‌ام را براى طواف‌كنندگان و اعتكاف‌كنندگان و ركوع‌كنندگان و سجده‌گزاران [از هر آلودگى ظاهرى و باطنى] پاكيزه كنيد!</ref><ref name=":2" /> نخستین حاجبان [[کعبه]] را حضرت ابراهیم(ع) و حضرت اسماعیل(ع) دانسته‌اند، که مأمور به پاکیزه کردن کعبه از پلیدی ظاهری و باطنی شدند.<ref>تفسیر مقاتل، ج1، ص138؛ جامع البیان، ج1، ص423-424؛ تفسیر ابن ابی حاتم، ج1، ص227-228؛ تفسیر قمی، ج1، ص59.</ref> در زمان زندگی حضرت اسماعیل(ع)، منصب حجابت همچنان در اختیار او بود<ref>البدء و التاریخ، ج4، ص124.</ref> و پس از درگذشت او، فرزندش نابت<ref group="یادداشت">نبت.</ref> و سپس «مُضاض بن عمرو» رهبر قبیله [[جرهم|جُرهُم]] برعهده داشتند. بر پایه روایتی دیگر، نخست «قیدر بن اسماعیل(ع)»<ref group="یادداشت">قیذار یا قیدار بن اسماعیل(ع).</ref><ref>تاریخ الطبری، ج1، ص314؛ المنتظم، ج1، ص304.</ref> و سپس «نبت بن قیدر» و سپس «تیمن بن نبت» و سپس «نابت بن هَمیسَع بن تیمن» و آنگاه جرهمیان والیان کعبه بودند.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص111؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص222؛ قس: انساب الاشراف، ج1، ص12.</ref> یعقوبی (م.بعد ۲۹۲ق) در جمع میان این دو روایت، جرهمیان را والیان مکه پس از نابت، و بنی اسماعیل(ع) را پیوسته حاجبان کعبه دانسته است. بر این پایه پس از نابت، امین و آنگاه یشجُب بن امین و همیسع و أدد و عدنان و معد، هر یک به ترتیب حاجبان کعبه بوده‌اند<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص223-222.</ref> و حاکمان مکه، حارث بن مُضاض، عمرو بن حارث، مُعتسم بن ظلیم، حواس بن جَحش بن مُضاض، عداد بن صَداد، فَتحَص بن عداد و در نهایت حارث بن مضاض بن عمرو بوده‌اند.<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص222؛ البدایة و النهایه، ج2، ص185.</ref>

در جریان انتقال حجابت به جرهمیان، مقاومتی از فرزندان اسماعیل به ثبت نرسیده است که شاید از این جهت باشد که آن‌ها از طرف مادر خویش، که همسر حضرت اسماعیل(ع) بود، منسوب به این قبیله بودند و از سویی جنگ در مکه را حرام می‌شمردند.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص113.</ref> برخی جمعیت کم بنی اسماعیل و عدم قدرت آن‌ها بر مقابله را علت سکوت آنها دانسته‌اند.<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص222؛ المنتظم، ج2، ص321.</ref> این نظریه با واکنش منفی اسماعیل بن عمر بن کثیر(-۷۷۴ق) مواجه گردیده، بر این اعتقاد است که فرزندان اسماعیل در آن روز بسیار انبوه و نسبت به تصدی این منصب نیز لایق‌تر از جرهمیان بودند<ref>البدایة و النهایه، ج2، ص184.</ref> لیک منافاتی بین انبوهی بنی اسماعیل و ملاحظه‌کاری آن‌ها نسبت به خویشان خود با کمی جمعیت مقیم آن‌ها در مکه وجود ندارد؛ چه آنکه بسیاری از اسماعیلیان تا آن زمان از مکه مهاجرت کرده بودند و در بیابان‌های اطراف ساکن گردیده بودند.<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص222.</ref>

در طول این مدت منصب حجابت میان نخست زادگان هر حاجب به ارث می‌رسید.<ref>المنتظم، ج2، ص321.</ref> پس از تسلط جرهمیان بر منصب حجابت کعبه قبیله قطوراء که به همراه جرهم از یمن به مکه مهاجرت نموده و در ناحیه جنوبی این شهر مستقر گردیده بودند به طمع این منصب به رهبری سَمَیدَع با جرهمیان و بنی‌اسماعیل به جنگ پرداختند. سرانجام این جنگ به نفع جرهم رقم خورد<ref>السیرة النبویه، ج1، ص112؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص222؛ البدء و التاریخ، ج4، ص124.</ref> و استقرار آن‌ها بر منصب حجابت را برای مدتی طولانی تضمین نمود.<ref>البدایة و النهایه، ج2، ص185.</ref> پس از چندی حجابت و امارت از جرهم نیز رخت بر بست. درباره سرنوشت حجابت کعبه بعد از جرهمیان، سه روایت به چشم می‌خورد:

# [[عمرو بن لحی|عمرو بن لُحَی]] به کمک بنی اسماعیل یا [[بنی‌کنانه|بنی کنانه]] تیره‌ای از بنی اسماعیل و به روایتی بدون دخالت بنی اسماعیل به جنگ جرهمیان رفت و آن‌ها را برای همیشه شکست داد و از مکه اخراج نمود.<ref>الاصنام، ص8؛ المنمق، ص287-288؛ قس: السیرة النبویه، ج1، ص113؛ البدایة و النهایه، ج2، ص187.</ref> این نزاع در زمان «أدد» جد عدنان روی داد.<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص222.</ref> این گروه تیره خزاعه را که عمرو بن لحی جد یا رئیس آن است نیز تیره‌ای از بنی اسماعیل به شمار می‌آورند.<ref>البدایة و النهایه، ج2، ص185.</ref> لیک بسیاری از تاریخ‌نگاران، خزاعه را قبیله‌ای به جای مانده از قوم سبأ در جریان تخریب سد مأرب می‌دانند که به مکه مهاجرت نموده بودند.<ref>انساب الاشراف، ج1، ص12؛ تاریخ بلعمی، ج3، ص7؛ البدایة و النهایه، ج2، ص156.</ref> به هر رو پرده‌داری کعبه پس از جرهمیان به دست خزاعیان افتاد.

# با هلاکت جرهمیان به سبب بیماری یا غرق گشتن آن‌ها در سیل<ref>المنمق، ص282-283؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص222.</ref> این سمت نخست در اختیار وَکیع بن سلَمه منسوب به قبیله أیاد از قبائل بنی اسماعیل<ref>المنمق، ص283-284.</ref> قرار گرفت.<ref>المنمق، ص283؛ الاعلام، ج8، ص117.</ref> وی شخصی راست پیشه و حکیم<ref>المحبر، ص136.</ref> و از قاضیان معروف جاهلی به شمار می‌آمد.<ref>الاعلام، ج8، ص117.</ref>‏ پس از مرگ وی میان دو تیره مضر و إیاد از قبائل بنی اسماعیل اختلاف افتاد و با پافشاری دو تن از مضر به نام‌های عدوان و فهم، قبیله إیاد مجبور به کوچ شدند. آن‌ها پیش از کوچ نمودن رکن را مخفی نمودند. خزاعیان از این فرصت بهره جستند و به مضریان پیشنهاد دادند در عوض تحویل رکن منصب حجابت را در اختیار آن‌ها گذارند؛ و بدین ترتیب منصب حجابت از میان بنی اسماعیل خارج و در اختیار خزاعه قرار گرفت.<ref>المنمق، ص284-285؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص238.</ref>

# با الهام از اشعار به جای مانده، پرده‌داری کعبه پس از جرهمیان نخست به عمرو بن حارث منسوب به قبیله غسان از قبائل ساکن شام<ref>الانساب، ج10، ص42.</ref> و سپس خزاعیان رسید.<ref>المنتظم، ج2، ص322؛ الکامل، ج2، ص43.</ref> ولی ابن هشام (-۲۱۸ق)عمرو بن حارث را فردی غبشانی از تیره‌های خزاعه دانسته و آخرین حلقه حاجبان خزاعی را حلیل بن حبشیه می‌خواند.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص117؛ انساب الاشراف، ج1، ص55.</ref>

دومین تلاش بنی‌اسماعیل برای به تصدی حجابت به رهبری قصی به انجام رسید. وی پانزدهمین نواده عدنان و نام اصلیش زید است.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص117؛ المعارف، ص70.</ref> وی را قصی از آن رو گویند که از زادگاه خویش دور مانده یا به دورترین نقطه عرب مسکن نموده بود<ref>الطبقات‏، ج1، ص55؛ المنمق، ص82؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص238.</ref> و ناآگاه از اصل و نسب خود<ref>الطبقات، ج1، ص55؛ المنمق، ص82؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص237.</ref> به همراه مادر و ناپدریش ربیعة بن حرام قُضاعی<ref>السیرة النبویه، ج1، ص118؛ الطبقات، ج1، ص55، 57؛ المنمق، ص82.</ref> در شام ساکن گردیده بود. وی پس از چندی در ایام حج راهی مکه شد<ref>الطبقات، ج1، ص55-56؛ المنمق، ص82؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص237.</ref> و نخست حبی دختر حلیل بن حبشیه رئیس وقت خُزاعه و کلیددار کعبه را خواستگاری کرد<ref>السیرة النبویه، ج1، ص117.</ref> و حلیل چون از نسب وی با خبر می‌گردد از این وصلت استقبال نمود.<ref>الطبقات، ج1، ص56؛ تاریخ الطبری، ج2، ص255.</ref> قصی پس از وفات حلیل دعوی حجابت کرد که در چگونگی آن سه روایت وجود دارد:

# وی - احتمالاً بر اساس وصیت حلیل نسبت به جانشینی وی<ref>السیرة النبویه، ج1، ص118؛ الطبقات، ج1، ص56؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص239.</ref>- نخست با برادرش زهرة بن کلاب و مردان بنی کنانه و قریش و سپس با برادر ناتنی‌اش رزاح بن ربیعه از سران قبیله قضاعه گفت‌وگو کرد و زهره و قضاعه که پیشتر حمایت خود را اعلام داشته بودند<ref>الطبقات، ج1، ص56؛ المنمق، ص82-83.</ref> به همراه بنی اسماعیل به یاری وی برخاستند.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص117-118؛ الطبقات، ج1، ص56؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص238.</ref> سپس به جنگ با صوفه رفته و آن‌ها را شکست می‌دهد<ref>السیرة النبویه، ج1، ص123؛ الطبقات، ج1، ص56.</ref> و بدین ترتیب یکی از متحدان خزاعه<ref>المنمق، ص81، 83.</ref> را از میان برداشت. پس از آنها این حق به بنی سعد بن زیاد از آل صفوان و به نقلی ابوسیارة واگذار شد.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص119-120؛ تاریخ الطبری، ج2، ص259؛ مروج الذهب، ج2، ص30.</ref> با شکست ایشان اینک نوبت به خزاعه و بنی بکر رسید. در این زمان خزاعه نیز به همان سرنوشت جرهمیان دچار آمده و بسیاری از ایشان در اثر قحطی و مشکلات زندگی مجبور به مهاجرت به ظهران گردیدند.<ref>المنمق، ص285-286.</ref> قصی در جنگ سختی با ایشان، پیروزی نسبی را به چنگ می‌آورد و در جریان حکمیت یعمر بن عوف، ولایت بر مکه و حجابت کعبه به وی واگذار می‌گردد و قصی و هم‌پیمانانش بر خلاف خزاعیان از پرداخت دیه کشتگان معاف می‌شوند.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص123-124؛ الطبقات، ج1، ص57؛ تاریخ الطبری، ج2، ص257-258.</ref>

# ابن سعد (-۲۳۰ق) به جریان معامله منصب حجابت اشاره نموده است. در این جریان قصی، منصب حجابت را در عوض سبوح می از محترش (مخترش<ref>المنمق، ص285-286.</ref>) بن حلیل جانشین پدر که اینک از سرپیچی خزاعه از دستوراتش ناخرسند بود، می‌خرد<ref>الطبقات، ج1، ص56.</ref> و بدین ترتیب جنگی رخ نمی‌دهد.<ref>انساب الاشراف، ج1، ص56.</ref> طبق این روایت حلیل در زمان حیات خود کلید را در اختیار دخترش گذارده بود و مخترش و گاه قصی کعبه را باز و بسته می‌کردند. پس از مرگ حلیل، مخترش کلید کعبه را در اختیار می‌گیرد لیک به درخواست قصی یا با بذل مال و مقداری شراب از سوی وی، آن را در اختیار قصی قرار می‌دهد.<ref>انساب الاشراف، ج1، ص55؛ مروج الذهب، ج2، ص32.</ref> در روایتی نزدیک به این مضمون، حلیل به هنگام مرگ خویش کلید کعبه را به دخترش و همسر قصی سپرد تا به همراهی ابو غبشان و عبدالدار، کلید را به مخترش برساند. در آن زمان خزاعیان در اثر مرگ و میر بسیار و بیماری به ظهران کوچ نموده و تنها حلیل به همراه مخترش و تنی چند از خزاعه در مکه باقی مانده بودند. قصی با حسن استفاده از فرصت به دست آمده همسرش را قانع می‌سازد تا کلید را به فرزندش عبدالدار سپارد و سپس ابو غبشان را با مبلغی ناچیز قانع می‌سازد تا خبر جانشین واقعی حلیل را از دیگران مخفی بدارد.<ref>المنمق، ص285-287؛ قس: تاریخ یعقوبی، ج1، ص239.</ref> لیک به عقیده برخی، ابو غبشان کنیه مخترش است<ref>انساب الاشراف، ج1، ص55ـ56.</ref> یا آن که حبی جانشین حلیل و ابو غبشان دستیار وی بوده است.<ref>تاریخ الطبری، ج2، ص256.</ref>

# بلاذری (-۲۷۹ق) با جمع بین دو روایت گذشته بر این باور است که خزاعه پس از آگاهی از جریان واگذاری حجابت به قصی، اقدام به جنگ می‌کنند.<ref>انساب الاشراف، ج1، ص55ـ56؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص239؛ تاریخ الطبری، ج2، ص256.</ref>

بعد از فتح مکه پیامبر اکرم(ص) پس از دریافت کلید از عثمان بن طلحه<ref>المغازی، ج2، ص833؛ السیرة النبویه، ج2، ص411؛ الطبقات، ج2، ص104.</ref> و پاکیزه نمودن کعبه، به وی و به نقلی به شیبة بن عثمان یا هر دوی آن‌ها یا نخست به عثمان بن طلحه و سپس شیبه بازگرداند.<ref>المغازی، ج2، ص837-838؛ الاستیعاب، ج2، ص712؛ البدء و التاریخ، ج4، ص110.</ref> به عقیده برخی عثمان بن طلحه از این منصب به نفع شیبه صرف نظر نمود.<ref>التحریر و التنویر، ج4، ص161.</ref> زیرا بی‌شک شیبه در زمان خلافت عمر حاجب کعبه به شمار می‌آمد.<ref>تاریخ الاسلام، ج4، ص82.</ref>

پیامبر اکرم(ص) با تفویض این منصب به وی بر همیشگی بودن این حق برای بنی أبی طلحه<ref>المغازی، ج2، ص838؛ الطبقات، ج2، ص104؛ الاستیعاب، ج2، ص713.</ref> و به نقلی بنی طلحه<ref>المعجم الاوسط، ج1، ص155ـ156؛ المعجم الکبیر، ج11، ص98.</ref> تأکید ورزیده، فرمود: جز ظالم آن را بازنستاند<ref>المغازی، ج2، ص837-838؛ السیرة النبویه، ج2، ص412؛ المعجم الاوسط، ج1، ص155ـ156.</ref> و به حاجب توصیه فرمود از نذورات کعبه سوء استفاده ننماید<ref>المغازی، ج2، ص837-838؛ السیرة النبویه، ج2، ص104، 412.</ref> و مسؤولیت خطیر امانت الهی بودن کعبه را به وی گوشزد نمود.<ref>تاریخ الاسلام، ج4، ص82.</ref>

با تصریح پیامبر بر جاودانی ماندن حجابت در میان بنی طلحه این منصب همچنان در بین خاندان بنی شیبه که منسوب به شیبة بن عثمان هستند<ref>تاریخ الاسلام، ج4، ص238.</ref> به جای مانده است.<ref>الاعلام، ج3، ص181.</ref> تاریخ نام برخی از این کلیدداران که معروف به«حجبی» بودند را بازگو نموده است. افرادی چون مسلم بن شیبه که پس از وفات پدر در سال ۵۹ق.<ref>شذرات الذهب، ج1، ص268.</ref> عهده‌دار این منصب گشت و از صحابه به شمار آمده،<ref>الاصابه، ج6، ص85.</ref> ابوالمحاسن محمد بن علی الشیبی (-۸۳۷ق) فقیه شافعی و قاضی مکه و صاحب کتاب تمثال الأمثال،<ref>الاعلام، ج6، ص287.</ref> و نیز محمد بن زین العابدین بن محمد (-۱۲۵۳ق) صاحب کتاب مناسک الحج و سادن امروزین کعبه نیز عبدالعزیز الشیبی از خاندان بنی شیبه می‌باشد.<ref>الاعلام، ج6، ص133.</ref>

برخی از امور کعبه نیز بر عهده وی است. به عنوان مثال شیبة بن عثمان پرده‌های کعبه را که میراث جاهلیت به حساب می‌آمد برگرفت.<ref>المفصل، ج12، ص20.</ref> و پول آن را صدقه داد.<ref>مجموعة الحدیث، ج4، ص66.</ref> البته برگرفتن پرده از کعبه در زمان مهدی عباسی منوط به اجازه خلیفه بوده است.<ref>تاریخ الطبری، ج8، ص133؛ تاریخ الاسلام، ج9، ص371.</ref> سادن، امروزه نیز مسؤولیت تعویض و شستشوی پرده کعبه و تعطیر آن را عهده‌دار است.<ref>نک: الجامع اللطیف، ص107؛ تحصیل المرام، ج1، ص255.</ref>

<br />

 

=== کتاب‌شناسی ===