پرش به محتوا

حجابت: تفاوت میان نسخه‌ها

۱٬۱۰۸ بایت حذف‌شده ،  ‏۱۵ مارس ۲۰۲۰
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۳۰: خط ۳۰:
==حجابت کعبه==
==حجابت کعبه==
حجابت یکی از سمت‌های مهم خادمان [[کعبه]] به شمار می‌رود.<ref>نک: انساب الاشراف، ج1، ص59؛ تاریخ الطبری، ج2، ص258-260.</ref>  
حجابت یکی از سمت‌های مهم خادمان [[کعبه]] به شمار می‌رود.<ref>نک: انساب الاشراف، ج1، ص59؛ تاریخ الطبری، ج2، ص258-260.</ref>  
===پیشینه===
کاربست حجابت در پرده‌داریِ عبادتخانه‌ها از پیشینه‌ای طولانی برخوردار است و نمونه آن در ادیان و فرهنگ‌های دیگر نیز به کار رفته است.<ref name=":1">البدایة و النهایه، ج2، ص58؛ البلدان، ص617؛ البدء و التاریخ، ج6، ص104.</ref> به گزارشی پس از مرگ حضرت اسماعیل(ع) فرزندان او به خدمت‌گزاری آن گمارده شدند.<ref>اخبار مکه، ج1، ص80-82؛ امتاع الاسماع، ج3، ص392-293.</ref>
این منصب در دوره اسلامی ارزشی مضاعف یافت.<ref>المحبر، ص241.</ref>


===در قرآن و حدیث===
===در قرآن و حدیث===
خط ۵۱: خط ۴۶:


از این رو حاجبان در سده‌های نخستین، جایگاه ویژه‌ای داشته و از طبقه اشراف جامعه به شمار می‌آمدند.<ref>معجم قبائل العرب، ج1، ص30.</ref> پست حجابت گاه دارای کارکرد سیاسی نیز بوده و حاجبان در منازعات سیاسی دخالت داده می‌شدند<ref>تاریخ الطبری، ج8، ص377؛ المنتظم، ج10، ص27.</ref> و گاه خانه آنان به عنوان مأمنی برای مردم در جنگ‌ها به شمار می‌رفت.<ref>انساب الاشراف، ج7، ص126.</ref> تفاخرها، نزاع‌ها، و گاه جنگ‌هایی که بر سر تصاحب حجابت صورت می‌گرفت، از خود میراث ادبی هنگفتی بر جا گذاشته است. تاریخ‌نویسان با تفصیل زیاد جزئیات این حوادث را نوشته‌اند و حماسه سازان نیز به حماسه سرایی دلاوری‌هایشان پرداختند.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص128؛ المنمق، ص284، 290؛ انساب الاشراف، ج1، ص56.</ref>
از این رو حاجبان در سده‌های نخستین، جایگاه ویژه‌ای داشته و از طبقه اشراف جامعه به شمار می‌آمدند.<ref>معجم قبائل العرب، ج1، ص30.</ref> پست حجابت گاه دارای کارکرد سیاسی نیز بوده و حاجبان در منازعات سیاسی دخالت داده می‌شدند<ref>تاریخ الطبری، ج8، ص377؛ المنتظم، ج10، ص27.</ref> و گاه خانه آنان به عنوان مأمنی برای مردم در جنگ‌ها به شمار می‌رفت.<ref>انساب الاشراف، ج7، ص126.</ref> تفاخرها، نزاع‌ها، و گاه جنگ‌هایی که بر سر تصاحب حجابت صورت می‌گرفت، از خود میراث ادبی هنگفتی بر جا گذاشته است. تاریخ‌نویسان با تفصیل زیاد جزئیات این حوادث را نوشته‌اند و حماسه سازان نیز به حماسه سرایی دلاوری‌هایشان پرداختند.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص128؛ المنمق، ص284، 290؛ انساب الاشراف، ج1، ص56.</ref>
==حجابت تا پیش از قُصَی بن کِلاب==


=== فرزندان اسماعیل(ع) ===
===پیشینه===
کاربست حجابت در پرده‌داریِ عبادتخانه‌ها از پیشینه‌ای طولانی برخوردار است و نمونه آن در ادیان و فرهنگ‌های دیگر نیز به کار رفته است.<ref name=":1">البدایة و النهایه، ج2، ص58؛ البلدان، ص617؛ البدء و التاریخ، ج6، ص104.</ref> به گزارشی پس از مرگ حضرت اسماعیل(ع) فرزندان او به خدمت‌گزاری آن گمارده شدند.<ref>اخبار مکه، ج1، ص80-82؛ امتاع الاسماع، ج3، ص392-293.</ref>
 
این منصب در دوره اسلامی ارزشی مضاعف یافت.<ref>المحبر، ص241.</ref>
===بنی‌اسماعیل===
نخستین حاجبان [[کعبه]] را بر پایه قرآن،<ref group="یادداشت">{{آیه|وَعَهِدْنَا إِلَی إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ أَن طَهرَا بَیتِی لِلطائِفِینَ وَالْعَاکفِینَ وَالرکعِ السجُودِ
نخستین حاجبان [[کعبه]] را بر پایه قرآن،<ref group="یادداشت">{{آیه|وَعَهِدْنَا إِلَی إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ أَن طَهرَا بَیتِی لِلطائِفِینَ وَالْعَاکفِینَ وَالرکعِ السجُودِ
}}
}}
خط ۵۹: خط ۵۷:
و به ابراهيم و اسماعيل سفارش كرديم كه: خانه‌ام را براى طواف‌كنندگان و اعتكاف‌كنندگان و ركوع‌كنندگان و سجده‌گزاران [از هر آلودگى ظاهرى و باطنى] پاكيزه كنيد!</ref><ref name=":2" /> حضرت ابراهیم(ع) و حضرت اسماعیل(ع) دانسته‌اند، که از جانب خداوند به پاکیزه کردن کعبه از پلیدی دستور یافتند.<ref>تفسیر مقاتل، ج1، ص138؛ جامع البیان، ج1، ص423-424؛ تفسیر ابن ابی حاتم، ج1، ص227-228؛ تفسیر قمی، ج1، ص59.</ref> تا زمان زنده بودن حضرت اسماعیل(ع)، منصب حجابت در اختیار او بود.<ref>البدء و التاریخ، ج4، ص124.</ref> پس از درگذشت او سه باور درباره حاجبان کعبه وجود دارد که چنین است:‌  
و به ابراهيم و اسماعيل سفارش كرديم كه: خانه‌ام را براى طواف‌كنندگان و اعتكاف‌كنندگان و ركوع‌كنندگان و سجده‌گزاران [از هر آلودگى ظاهرى و باطنى] پاكيزه كنيد!</ref><ref name=":2" /> حضرت ابراهیم(ع) و حضرت اسماعیل(ع) دانسته‌اند، که از جانب خداوند به پاکیزه کردن کعبه از پلیدی دستور یافتند.<ref>تفسیر مقاتل، ج1، ص138؛ جامع البیان، ج1، ص423-424؛ تفسیر ابن ابی حاتم، ج1، ص227-228؛ تفسیر قمی، ج1، ص59.</ref> تا زمان زنده بودن حضرت اسماعیل(ع)، منصب حجابت در اختیار او بود.<ref>البدء و التاریخ، ج4، ص124.</ref> پس از درگذشت او سه باور درباره حاجبان کعبه وجود دارد که چنین است:‌  


# بر پایه روایتی، پس از درگذشت حضرت اسماعیل(ع)، حجابت در اختیار فرزندش نابت<ref group="یادداشت">نبت.</ref> و پس از او در اختیار «مُضاض بن عمرو» رهبر قبیله [[جرهم|جُرهُم]] قرار گرفت.  
#بر پایه روایتی، پس از درگذشت حضرت اسماعیل(ع)، حجابت در اختیار فرزندش نابت<ref group="یادداشت">نبت.</ref> و پس از او در اختیار «مُضاض بن عمرو» رهبر قبیله [[جرهم|جُرهُم]] قرار گرفت.
# بر پایه روایتی دیگر، حاجبان پس از حضرت اسماعیل(ع) چنین بوده‌اند: قیدر بن اسماعیل(ع)،<ref group="یادداشت">قیذار یا قیدار بن اسماعیل(ع).</ref><ref>تاریخ الطبری، ج1، ص314؛ المنتظم، ج1، ص304.</ref> نبت بن قیدر، تیمن بن نبت، نابت بن هَمیسَع بن تیمن. پس از او جرهمیان والیان کعبه بودند.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص111؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص222؛ قس: انساب الاشراف، ج1، ص12.</ref>  
#بر پایه روایتی دیگر، حاجبان پس از حضرت اسماعیل(ع) چنین بوده‌اند: قیدر بن اسماعیل(ع)،<ref group="یادداشت">قیذار یا قیدار بن اسماعیل(ع).</ref><ref>تاریخ الطبری، ج1، ص314؛ المنتظم، ج1، ص304.</ref> نبت بن قیدر، تیمن بن نبت، نابت بن هَمیسَع بن تیمن. پس از او جرهمیان والیان کعبه بودند.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص111؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص222؛ قس: انساب الاشراف، ج1، ص12.</ref>
# برخی برای جمع میان این دو روایت، جرهمیان را والیان مکه پس از نابت بن اسماعیل(ع)، و بنی‌اسماعیل را پیوسته حاجبان کعبه دانسته‌اند.<ref name=":3" /> بر این پایه، حاجبان کعبه پس از حضرت اسماعیل(ع) چنین بوده‌اند: نابت، امین، یشجُب بن امین، همیسع، أدد، عدنان و معد.<ref name=":3">تاریخ یعقوبی، ج1، ص223-222.</ref>  
#برخی برای جمع میان این دو روایت، جرهمیان را والیان مکه پس از نابت بن اسماعیل(ع)، و بنی‌اسماعیل را پیوسته حاجبان کعبه دانسته‌اند.<ref name=":3" /> بر این پایه، حاجبان کعبه پس از حضرت اسماعیل(ع) چنین بوده‌اند: نابت، امین، یشجُب بن امین، همیسع، أدد، عدنان و معد.<ref name=":3">تاریخ یعقوبی، ج1، ص223-222.</ref>


=== جرهمیان ===
===جرهمیان===
در جریان انتقال حجابت به جرهمیان، مقاومتی از فرزندان اسماعیل به ثبت نرسیده است، که شاید از این جهت باشد که آن‌ها از طرف مادر خویش، که همسر حضرت اسماعیل(ع) بود، منسوب به این قبیله بودند و از سویی جنگ در مکه را حرام می‌شمردند.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص113.</ref> گمان‌های دیگری نیز برای مقاومت نکردن بنی‌اسماعیل گفته شده است. مانند کمی جمعیت و نبود قدرت<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص222؛ المنتظم، ج2، ص321.</ref> که این نظر مخالفانی دارد<ref>البدایة و النهایه، ج2، ص184.</ref> و مانند مهاجرت بسیاری از بنی‌اسماعیل از مکه و ملاحظه‌کاری آنها.<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص222.</ref>  
در جریان انتقال حجابت به جرهمیان، مقاومتی از فرزندان اسماعیل به ثبت نرسیده است، که شاید از این جهت باشد که آن‌ها از طرف مادر خویش، که همسر حضرت اسماعیل(ع) بود، منسوب به این قبیله بودند و از سویی جنگ در مکه را حرام می‌شمردند.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص113.</ref> گمان‌های دیگری نیز برای مقاومت نکردن بنی‌اسماعیل گفته شده است. مانند کمی جمعیت و نبود قدرت<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص222؛ المنتظم، ج2، ص321.</ref> که این نظر مخالفانی دارد<ref>البدایة و النهایه، ج2، ص184.</ref> و مانند مهاجرت بسیاری از بنی‌اسماعیل از مکه و ملاحظه‌کاری آنها.<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص222.</ref>  


خط ۷۰: خط ۶۸:
پس از تسلط جرهمیان بر منصب حجابت کعبه، قبیله قطوراء<ref group="یادداشت">این قبیله، به همراه جرهم از [[یمن]] به مکه مهاجرت کرده و در ناحیه جنوبی آن ساکن شده بودند.</ref> برای گرفتن این منصب به رهبری سَمَیدَع با جرهمیان و بنی‌اسماعیل به جنگ پرداختند. سرانجام این جنگ به نفع جرهم رقم خورد<ref>السیرة النبویه، ج1، ص112؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص222؛ البدء و التاریخ، ج4، ص124.</ref> و استقرار آن‌ها بر منصب حجابت را برای مدتی طولانی تضمین کرد.<ref>البدایة و النهایه، ج2، ص185.</ref>  
پس از تسلط جرهمیان بر منصب حجابت کعبه، قبیله قطوراء<ref group="یادداشت">این قبیله، به همراه جرهم از [[یمن]] به مکه مهاجرت کرده و در ناحیه جنوبی آن ساکن شده بودند.</ref> برای گرفتن این منصب به رهبری سَمَیدَع با جرهمیان و بنی‌اسماعیل به جنگ پرداختند. سرانجام این جنگ به نفع جرهم رقم خورد<ref>السیرة النبویه، ج1، ص112؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص222؛ البدء و التاریخ، ج4، ص124.</ref> و استقرار آن‌ها بر منصب حجابت را برای مدتی طولانی تضمین کرد.<ref>البدایة و النهایه، ج2، ص185.</ref>  


=== پس از جرهمیان ===
پس از چندی حجابت و امارت از جرهمیان رخت بر بست. سبب زوال قدرت و هلاکت جرهمیان، ظلم نسبت به هدایا و نذورات کعبه و نیز تازه واردان به حرم امن الهی دانسته شده است.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص113-114؛ اخبار مکه، ج1، ص80.</ref> جرهمیان پرده‌داری را بدانجا رسانده بودند که در کعبه مرتکب فحشا می‌شدند. داستان إساف و نائله، مرد و زنی که در اثر ارتکاب زنا به دو سنگ مسخ شدند مربوط به این زمان است.<ref>المنمق، ص282؛ المنتظم، ج2، ص321؛ البدایة و النهایه، ج2، ص185.</ref> آن‌ها در اثر ظلم و ستمی که روا داشتند پیوسته رو به کاستی نهادند و فرزندان اسماعیل که اکثر آن‌ها اینک در بیرون مکه زندگی می‌کردند رو به افزونی گذاردند و این خود سبب غلبه یافتن اسماعیلیان بر آن‌ها گردید و بدین سان برخی از جرهمیان به قبائل یمنی پیوسته و برخی میان مکه و یثرب سکنی گزیدند و رفته رفته به سبب بیماری هلاک گشتند<ref>انساب الاشراف، ج1، ص12.</ref> و به روایتی پس از ملحق شدن به قبائل حبشی در اثر سیل هلاک گشتند.<ref>المنمق، ص283؛ المنتظم، ج2، ص322.</ref> بر اساس روایت نخست، فسادپیشگی جرهم بود که باعث عکس العمل خزاعه و اعلام طرفداری یا بی‌طرفی بنی اسماعیل گشت. بنا به روایتی عامر، آخرین حاجب و رهبر جرهمیان پس از آن که خود را شکست خورده دید، توبه کنان به حجرالاسود متوسل شد اما کارگر نیفتاد.<ref>المنتظم، ج2، ص322.</ref>
پس از چندی حجابت و امارت از جرهمیان رخت بر بست. درباره سرنوشت حجابت کعبه پس از جرهمیان، سه روایت وجود دارد:
 
===خزاعیان===
درباره سرنوشت حجابت کعبه پس از جرهمیان، سه روایت وجود دارد:


#[[عمرو بن لحی|عمرو بن لُحَی]] به کمک بنی اسماعیل<ref group="یادداشت">یا [[بنی‌کنانه|بنی کنانه]] تیره‌ای از بنی اسماعیل، و به روایتی بدون دخالت بنی‌اسماعیل.</ref> به جنگ جرهمیان رفت و آن‌ها را برای همیشه شکست داد و از مکه بیرون کرد.<ref>الاصنام، ص8؛ المنمق، ص287-288؛ قس: السیرة النبویه، ج1، ص113؛ البدایة و النهایه، ج2، ص187.</ref> این نزاع در زمان «أدد» جد عدنان روی داد.<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص222.</ref> این گروه، تیره خزاعه را که عمرو بن لحی جد یا رئیس آن است، تیره‌ای از بنی اسماعیل به شمار می‌آورند.<ref>البدایة و النهایه، ج2، ص185.</ref><ref group="یادداشت">لیک بسیاری از تاریخ‌نگاران، خزاعه را قبیله‌ای به جای مانده از قوم سبأ در جریان تخریب سد مأرب می‌دانند که به مکه مهاجرت کرده بودند.</ref><ref>انساب الاشراف، ج1، ص12؛ تاریخ بلعمی، ج3، ص7؛ البدایة و النهایه، ج2، ص156.</ref> اینگونه پرده‌داری کعبه پس از جرهمیان، به دست خزاعیان افتاد.
#[[عمرو بن لحی|عمرو بن لُحَی]] به کمک بنی اسماعیل<ref group="یادداشت">یا [[بنی‌کنانه|بنی کنانه]] تیره‌ای از بنی اسماعیل، و به روایتی بدون دخالت بنی‌اسماعیل.</ref> به جنگ جرهمیان رفت و آن‌ها را برای همیشه شکست داد و از مکه بیرون کرد.<ref>الاصنام، ص8؛ المنمق، ص287-288؛ قس: السیرة النبویه، ج1، ص113؛ البدایة و النهایه، ج2، ص187.</ref> این نزاع در زمان «أدد» جد عدنان روی داد.<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص222.</ref> این گروه، تیره خزاعه را که عمرو بن لحی جد یا رئیس آن است، تیره‌ای از بنی اسماعیل به شمار می‌آورند.<ref>البدایة و النهایه، ج2، ص185.</ref><ref group="یادداشت">لیک بسیاری از تاریخ‌نگاران، خزاعه را قبیله‌ای به جای مانده از قوم سبأ در جریان تخریب سد مأرب می‌دانند که به مکه مهاجرت کرده بودند.</ref><ref>انساب الاشراف، ج1، ص12؛ تاریخ بلعمی، ج3، ص7؛ البدایة و النهایه، ج2، ص156.</ref> اینگونه پرده‌داری کعبه پس از جرهمیان، به دست خزاعیان افتاد.
خط ۷۷: خط ۷۷:
#با الهام از اشعار به جای مانده، پرده‌داری کعبه پس از جرهمیان نخست به عمرو بن حارث منسوب به قبیله غسان از قبائل ساکن شام<ref>الانساب، ج10، ص42.</ref> و سپس خزاعیان رسید.<ref>المنتظم، ج2، ص322؛ الکامل، ج2، ص43.</ref> ولی ابن هشام (م.۲۱۸ق)، عمرو بن حارث را فردی غبشانی از تیره‌های خزاعه دانسته و آخرین حلقه حاجبان خزاعی را حلیل بن حبشیه می‌خواند.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص117؛ انساب الاشراف، ج1، ص55.</ref>
#با الهام از اشعار به جای مانده، پرده‌داری کعبه پس از جرهمیان نخست به عمرو بن حارث منسوب به قبیله غسان از قبائل ساکن شام<ref>الانساب، ج10، ص42.</ref> و سپس خزاعیان رسید.<ref>المنتظم، ج2، ص322؛ الکامل، ج2، ص43.</ref> ولی ابن هشام (م.۲۱۸ق)، عمرو بن حارث را فردی غبشانی از تیره‌های خزاعه دانسته و آخرین حلقه حاجبان خزاعی را حلیل بن حبشیه می‌خواند.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص117؛ انساب الاشراف، ج1، ص55.</ref>


سبب زوال قدرت و هلاکت جرهمیان، ظلم نسبت به هدایا و نذورات کعبه و نیز تازه واردان به حرم امن الهی دانسته شده است.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص113-114؛ اخبار مکه، ج1، ص80.</ref> جرهمیان پرده‌داری را بدانجا رسانده بودند که در کعبه مرتکب فحشا می‌شدند. داستان إساف و نائله، مرد و زنی که در اثر ارتکاب زنا به دو سنگ مسخ شدند مربوط به این زمان است.<ref>المنمق، ص282؛ المنتظم، ج2، ص321؛ البدایة و النهایه، ج2، ص185.</ref> آن‌ها در اثر ظلم و ستمی که روا داشتند پیوسته رو به کاستی نهادند و فرزندان اسماعیل که اکثر آن‌ها اینک در بیرون مکه زندگی می‌کردند رو به افزونی گذاردند و این خود سبب غلبه یافتن اسماعیلیان بر آن‌ها گردید و بدین سان برخی از جرهمیان به قبائل یمنی پیوسته و برخی میان مکه و یثرب سکنی گزیدند و رفته رفته به سبب بیماری هلاک گشتند<ref>انساب الاشراف، ج1، ص12.</ref> و به روایتی پس از ملحق شدن به قبائل حبشی در اثر سیل هلاک گشتند.<ref>المنمق، ص283؛ المنتظم، ج2، ص322.</ref> بر اساس روایت نخست، فسادپیشگی جرهم بود که باعث عکس العمل خزاعه و اعلام طرفداری یا بی‌طرفی بنی اسماعیل گشت. بنا به روایتی عامر، آخرین حاجب و رهبر جرهمیان پس از آن که خود را شکست خورده دید، توبه کنان به حجرالاسود متوسل شد اما کارگر نیفتاد.<ref>المنتظم، ج2، ص322.</ref>
با تسلط خزاعه بر منصب حجابت، بت‌پرستی در مکه رواج یافت. عمرو بن لُحَی در سفری که به شام داشت با مشاهده بت‌پرستی و استشفای از بتان، برخی از آن بت‌ها را برگرفته و در اطراف کعبه قرار داد. مکیان نیز بنا بر عادت پیشین خود در تقدیس سنگ‌ها، این بار به تقدیس بتان روی آوردند.<ref>الاصنام، ص8؛ المنمق، ص288؛ قس: الاعلام، ج5، ص84.</ref> بنی‌اسماعیل در زمان نضر بن کنانه هفتمین نواده عدنان، خزاعیان را از مکه بیرون کردند؛<ref>تاریخ الطبری، ج2، ص271ـ272؛ المسالک و الممالک، ج1، ص384-388؛ معجم البلدان، ج5، ص186.</ref> ولی گویا دیری نپایید که خزاعیان بازگشته و چون بیشتر بنی‌اسماعیل در خارج از مکه ساکن بودند، نضر بن کنانه تاب مقابله در برابر آن‌ها نیاورد و سرانجام از میان دو منصب حجابت و [[سقایت]]، تنها به سقایت بسنده کرد.<ref>تاریخ بلعمی، ج3، ص7.</ref> قبیله خزاعه، به مدت سیصد سال حاجبان کعبه بودند.<ref>مروج الذهب، ج2، ص32.</ref>
==قصی بن کلاب و فرزندان او==


با تسلط خزاعه بر منصب پرده‌داری، بت‌پرستی در مکه رواج یافت. در جریان سفر عمرو بن لُحَی به شام و مشاهده بت‌پرستی و استشفای از بتان، به رسم عرب که از سفرهای خود سوغاتی همراه می‌آوردند، برخی از آن بتان برگرفت و آن‌ها را در اطراف کعبه قرار داد. مکیان نیز بنا بر عادت پیشین خویش در تقدیس سنگ‌ها، این بار به تقدیس بتان روی آوردند.<ref>الاصنام، ص8؛ المنمق، ص288؛ قس: الاعلام، ج5، ص84.</ref> در زمان نضر بن کنانه هفتمین نواده عدنان خزاعیان به دست بنی اسماعیل از مکه اخراج شدند<ref>تاریخ الطبری، ج2، ص271ـ272؛ المسالک و الممالک، ج1، ص384-388؛ معجم البلدان، ج5، ص186.</ref> لیک گویا دیری نپایید که بازگشته و چون اکثر بنی اسماعیل در خارج از مکه مقیم بودند، نضر تاب مقابله در برابر آن‌ها نیاورد و در نهایت از میان دو منصب حجابت و سقایت، تنها به سقایت بسنده کرد.<ref>تاریخ بلعمی، ج3، ص7.</ref> قبیله خزاعه به مدت سیصد سال حاجبان کعبه بودند.<ref>مروج الذهب، ج2، ص32.</ref>
دومین تلاش بنی‌اسماعیل برای گرفتن منصب حجابت به رهبری قُصَی انجام شد. او پانزدهمین نواده عدنان و نام اصلیش زید است.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص117؛ المعارف، ص70.</ref> در چگونگی آن سه روایت وجود دارد:
==حجابت از قُصَی بن کلاب تا ظهور اسلام==


دومین تلاش بنی‌اسماعیل برای تصدی حجابت به رهبری قصی به انجام رسید. وی پانزدهمین نواده عدنان و نام اصلیش زید است.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص117؛ المعارف، ص70.</ref> وی را قصی از آن رو گویند که از زادگاه خویش دور مانده یا به دورترین نقطه عرب مسکن نموده بود<ref>الطبقات‏، ج1، ص55؛ المنمق، ص82؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص238.</ref> و ناآگاه از اصل و نسب خود<ref>الطبقات، ج1، ص55؛ المنمق، ص82؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص237.</ref> به همراه مادر و ناپدریش ربیعة بن حرام قُضاعی<ref>السیرة النبویه، ج1، ص118؛ الطبقات، ج1، ص55، 57؛ المنمق، ص82.</ref> در شام ساکن گردیده بود. وی پس از چندی در ایام حج راهی مکه شد<ref>الطبقات، ج1، ص55-56؛ المنمق، ص82؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص237.</ref> و نخست حبی دختر حلیل بن حبشیه رئیس وقت خُزاعه و کلیددار کعبه را خواستگاری کرد<ref>السیرة النبویه، ج1، ص117.</ref> و حلیل چون از نسب وی با خبر می‌گردد از این وصلت استقبال نمود.<ref>الطبقات، ج1، ص56؛ تاریخ الطبری، ج2، ص255.</ref> قصی پس از وفات حلیل دعوی حجابت کرد که در چگونگی آن سه روایت وجود دارد:
او که با دختر حلیل بن حبشیه رئیس وقت خزاعه و کلیددار کعبه<ref>السیرة النبویه، ج1، ص117.</ref> ازدواج کرده بود،<ref>الطبقات، ج1، ص56؛ تاریخ الطبری، ج2، ص255.</ref> پس از درگذشت حلیل دعوی حجابت کرد.


#وی - احتمالاً بر اساس وصیت حلیل نسبت به جانشینی وی<ref>السیرة النبویه، ج1، ص118؛ الطبقات، ج1، ص56؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص239.</ref>- نخست با برادرش زهرة بن کلاب و مردان بنی کنانه و قریش و سپس با برادر ناتنی‌اش رزاح بن ربیعه از سران قبیله قضاعه گفت‌وگو کرد و زهره و قضاعه که پیشتر حمایت خود را اعلام داشته بودند<ref>الطبقات، ج1، ص56؛ المنمق، ص82-83.</ref> به همراه بنی اسماعیل به یاری وی برخاستند.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص117-118؛ الطبقات، ج1، ص56؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص238.</ref> سپس به جنگ با صوفه رفته و آن‌ها را شکست می‌دهد<ref>السیرة النبویه، ج1، ص123؛ الطبقات، ج1، ص56.</ref> و بدین ترتیب یکی از متحدان خزاعه<ref>المنمق، ص81، 83.</ref> را از میان برداشت. پس از آنها این حق به بنی سعد بن زیاد از آل صفوان و به نقلی ابوسیارة واگذار شد.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص119-120؛ تاریخ الطبری، ج2، ص259؛ مروج الذهب، ج2، ص30.</ref> با شکست ایشان اینک نوبت به خزاعه و بنی بکر رسید. در این زمان خزاعه نیز به همان سرنوشت جرهمیان دچار آمده و بسیاری از ایشان در اثر قحطی و مشکلات زندگی مجبور به مهاجرت به ظهران گردیدند.<ref>المنمق، ص285-286.</ref> قصی در جنگ سختی با ایشان، پیروزی نسبی را به چنگ می‌آورد و در جریان حکمیت یعمر بن عوف، ولایت بر مکه و حجابت کعبه به وی واگذار می‌گردد و قصی و هم‌پیمانانش بر خلاف خزاعیان از پرداخت دیه کشتگان معاف می‌شوند.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص123-124؛ الطبقات، ج1، ص57؛ تاریخ الطبری، ج2، ص257-258.</ref>
#وی - احتمالاً بر اساس وصیت حلیل نسبت به جانشینی وی<ref>السیرة النبویه، ج1، ص118؛ الطبقات، ج1، ص56؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص239.</ref>- نخست با برادرش زهرة بن کلاب و مردان بنی کنانه و قریش و سپس با برادر ناتنی‌اش رزاح بن ربیعه از سران قبیله قضاعه گفت‌وگو کرد و زهره و قضاعه که پیشتر حمایت خود را اعلام داشته بودند<ref>الطبقات، ج1، ص56؛ المنمق، ص82-83.</ref> به همراه بنی اسماعیل به یاری وی برخاستند.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص117-118؛ الطبقات، ج1، ص56؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص238.</ref> سپس به جنگ با صوفه رفته و آن‌ها را شکست می‌دهد<ref>السیرة النبویه، ج1، ص123؛ الطبقات، ج1، ص56.</ref> و بدین ترتیب یکی از متحدان خزاعه<ref>المنمق، ص81، 83.</ref> را از میان برداشت. پس از آنها این حق به بنی سعد بن زیاد از آل صفوان و به نقلی ابوسیارة واگذار شد.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص119-120؛ تاریخ الطبری، ج2، ص259؛ مروج الذهب، ج2، ص30.</ref> با شکست ایشان اینک نوبت به خزاعه و بنی بکر رسید. در این زمان خزاعه نیز به همان سرنوشت جرهمیان دچار آمده و بسیاری از ایشان در اثر قحطی و مشکلات زندگی مجبور به مهاجرت به ظهران گردیدند.<ref>المنمق، ص285-286.</ref> قصی در جنگ سختی با ایشان، پیروزی نسبی را به چنگ می‌آورد و در جریان حکمیت یعمر بن عوف، ولایت بر مکه و حجابت کعبه به وی واگذار می‌گردد و قصی و هم‌پیمانانش بر خلاف خزاعیان از پرداخت دیه کشتگان معاف می‌شوند.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص123-124؛ الطبقات، ج1، ص57؛ تاریخ الطبری، ج2، ص257-258.</ref>
خط ۱۰۳: خط ۱۰۳:
با تصریح پیامبر بر جاودانی ماندن حجابت در میان بنی طلحه این منصب همچنان در بین خاندان بنی شیبه که منسوب به شیبة بن عثمان هستند<ref>تاریخ الاسلام، ج4، ص238.</ref> به جای مانده است.<ref>الاعلام، ج3، ص181.</ref> تاریخ، نام برخی از این کلیدداران که معروف به«حَجَبیّ» بودند را بازگو نموده است. افرادی چون مسلم بن شیبه که پس از وفات پدر در سال ۵۹ق.<ref>شذرات الذهب، ج1، ص268.</ref> عهده‌دار این منصب گشت و از صحابه به شمار آمده،<ref>الاصابه، ج6، ص85.</ref> ابوالمحاسن محمد بن علی الشیبی (-۸۳۷ق) فقیه شافعی و قاضی مکه و صاحب کتاب تمثال الأمثال،<ref>الاعلام، ج6، ص287.</ref> و نیز محمد بن زین العابدین بن محمد (-۱۲۵۳ق) صاحب کتاب مناسک الحج و سادن امروزین کعبه نیز عبدالعزیز الشیبی از خاندان بنی شیبه می‌باشد.<ref>الاعلام، ج6، ص133.</ref>
با تصریح پیامبر بر جاودانی ماندن حجابت در میان بنی طلحه این منصب همچنان در بین خاندان بنی شیبه که منسوب به شیبة بن عثمان هستند<ref>تاریخ الاسلام، ج4، ص238.</ref> به جای مانده است.<ref>الاعلام، ج3، ص181.</ref> تاریخ، نام برخی از این کلیدداران که معروف به«حَجَبیّ» بودند را بازگو نموده است. افرادی چون مسلم بن شیبه که پس از وفات پدر در سال ۵۹ق.<ref>شذرات الذهب، ج1، ص268.</ref> عهده‌دار این منصب گشت و از صحابه به شمار آمده،<ref>الاصابه، ج6، ص85.</ref> ابوالمحاسن محمد بن علی الشیبی (-۸۳۷ق) فقیه شافعی و قاضی مکه و صاحب کتاب تمثال الأمثال،<ref>الاعلام، ج6، ص287.</ref> و نیز محمد بن زین العابدین بن محمد (-۱۲۵۳ق) صاحب کتاب مناسک الحج و سادن امروزین کعبه نیز عبدالعزیز الشیبی از خاندان بنی شیبه می‌باشد.<ref>الاعلام، ج6، ص133.</ref>


=== اختیارات یا وظایف حاجب کعبه ===
===اختیارات یا وظایف حاجب کعبه===
حاجب کعبه بر باز و بسته نمودن درب کعبه و اجازه دخول به کعبه ولایت دارد. وی گاه از ورود خواص حکومت نیز جلوگیری می‌نمود. در داستان اعتراض عایشه به پیامبر اکرم(ص) مبنی بر ممانعت شیبه از ورود وی به داخل کعبه، پس از توضیح قانع کننده شیبه، پیامبر به همسرش پیشنهاد می‌دهد که به داخل حجر درآید که حجر نیز از کعبه است.<ref>مسند الامام احمد بن حنبل، ج6، ص67.</ref>
حاجب کعبه بر باز و بسته نمودن درب کعبه و اجازه دخول به کعبه ولایت دارد. وی گاه از ورود خواص حکومت نیز جلوگیری می‌نمود. در داستان اعتراض عایشه به پیامبر اکرم(ص) مبنی بر ممانعت شیبه از ورود وی به داخل کعبه، پس از توضیح قانع کننده شیبه، پیامبر به همسرش پیشنهاد می‌دهد که به داخل حجر درآید که حجر نیز از کعبه است.<ref>مسند الامام احمد بن حنبل، ج6، ص67.</ref>


۱۵٬۶۱۴

ویرایش