جنگ‌های فجار: تفاوت میان نسخه‌ها

۱۱۸ بایت حذف‌شده ،  ‏۲۷ مارس ۲۰۲۰
خط ۳۱: خط ۳۱:


====جنگ یوم نخله====
====جنگ یوم نخله====
شروع این نبردها با کشته شدن عروة بن عُتبه، از بزرگان هوازن، به دست مردی از قبیله کنانه به نام بَرّاض بن قیس بود. براض که در جامعه و قبیله خود جایی نداشت، در دربار نُعمان بن مُنذر پادشاه حیره (۵۸۳–۶۰۵م) نفوذ کرد و اعتماد وی را برای سرپرستی و حمایت کاروان تجاری نعمان بدست آورد. این کاروان در ماه‌های حرام ذی قعده تا محرم، به بازار عکاظ گسیل می‌شد.<ref>الاغانی، ج22، ص309؛ العقد الفرید، ج6، ص103.</ref> ولی پیش از اعزام کاروان، با پیشنهاد عروة بن عتبه، که براض را شایسته اعتماد پادشاه حیره نمی‌دید، نُعمان این سمت را به عروه واگذار کرد در پی آن براض، پس از تعقیب کاروان، در نزدیکی فدک، عروه را به‌طور ناگهانی کشت و با کاروان اموال نعمان به خیبر گریخت. خبر کشته شدن غافلگیرانه عروه، خشم هوازن را برانگیخت. میانجیگری قریش که هم‌پیمانان اصلی قبیله براض ـکنانه ـ بودند، برای جلوگیری از جنگ و خونریزی، به نتیجه نرسید. مردان هوازن ادعا داشتند که چون عروه از اشراف هوازن است باید فردی از بزرگان قریش یا کنانه به قصاص وی کشته شود و قصاص براض به عنوان قاتل عروه جبران کننده خون ریخته شده نیست<ref>ایام العرب قبل الاسلام، ج2، ص506، 512.</ref> پس از این بود که جنگجویان هوازن به سمت مکه حرکت کردند و پیش از آنکه مکیان بتوانند خود را از محل بازار عکاظ به سرعت بسوی حرم مکه برسانند، در منطقه نخله به آنها رسیدند و جنگی بین آنها درگرفت که تا شب، ادامه پیدا کرد. با رسیدن شب قریش و کنانه به حرم فرار کردند و جنگ یوم نخله با شکست مکیان تا سال بعد خاتمه یافت.<ref>نک: العقد الفرید، ج6، ص103-104؛ ایام العرب قبل الاسلام، ج2، ص514، 506.</ref> تا چهارسال پیاپی در این تاریخ نبردهایی میان این قبایل با نام‌های زیر ادامه یافت:
شروع این نبردها با کشته شدن عروة بن عُتبه، از بزرگان هوازن، به دست مردی از قبیله کنانه به نام بَرّاض بن قیس بود. براض که در جامعه و قبیله خود جایی نداشت، در دربار نُعمان بن مُنذر پادشاه [[حیره]] (۵۸۳–۶۰۵م) نفوذ کرد و اعتماد وی را برای سرپرستی و حمایت کاروان تجاری نعمان بدست آورد. این کاروان در ماه‌های حرام ذی قعده تا محرم، به بازار عکاظ گسیل می‌شد.<ref>الاغانی، ج22، ص309؛ العقد الفرید، ج6، ص103.</ref> ولی پیش از اعزام کاروان، با پیشنهاد عروة بن عتبه، که براض را شایسته اعتماد پادشاه حیره نمی‌دید، نُعمان این سمت را به عروه واگذار کرد در پی آن براض، پس از تعقیب کاروان، در نزدیکی فدک، عروه را به‌طور ناگهانی کشت و با کاروان اموال نعمان به خیبر گریخت. خبر کشته شدن غافلگیرانه عروه، خشم هوازن را برانگیخت. میانجیگری قریش که هم‌پیمانان اصلی قبیله براض ـ کنانه ـ بودند، برای جلوگیری از جنگ و خونریزی، به نتیجه نرسید. مردان هوازن ادعا داشتند که چون عروه از اشراف هوازن است باید فردی از بزرگان قریش یا کنانه به قصاص وی کشته شود و قصاص براض به عنوان قاتل عروه جبران کننده خون ریخته شده نیست<ref>ایام العرب قبل الاسلام، ج2، ص506، 512.</ref> پس از این بود که جنگجویان هوازن به سمت مکه حرکت کردند و پیش از آنکه مکیان بتوانند خود را از محل بازار عکاظ به سرعت بسوی حرم مکه برسانند، در منطقه نخله به آنها رسیدند و جنگی بین آنها درگرفت که تا شب، ادامه پیدا کرد. با رسیدن شب قریش و کنانه به حرم فرار کردند و جنگ یوم نخله با شکست مکیان تا سال بعد پایان یافت.<ref>نک: العقد الفرید، ج6، ص103-104؛ ایام العرب قبل الاسلام، ج2، ص514، 506.</ref>  
 
تا چهارسال پیاپی در این تاریخ نبردهایی میان این قبایل با نام‌های زیر ادامه یافت:


====جنگ یوم شمطه====
====جنگ یوم شمطه====
۱-یوم شَمطه: این نبرد در سال بعد در شَمطه – جائی نزدیک بازار عکاظ<ref>نک: معجم البلدان، ج3، ص363.</ref> - به وقوع پیوست.<ref>ایام العرب قبل الاسلام، ج2، ص 515 و 516.</ref>در این درگیری قبیله سلیم در کنار هوازن و بنوعبد منات و احابیش (بنو المصطلق از خزاعه و بنو هون بن خزیمه که کنار کوه حبشی در پایین مکه (کوه اَحبَش) با قریش هم‌پیمان شدند)<ref>نک: المعارف، ص603-604؛ العقد الفرید، ج6، ص106-108.</ref> در کنار قریش و کنانه حضور داشتند. عبدالله بن جدعان پشتیبانی مالی این جنگ را برعهده گرفت. وی به همراه حرب بن امیه و هشام بن مغیره از فرماندهان این سپاه بودند. نبرد با شکست مکیان و کشته شدن صد نفر و به قولی هشتاد نفر از قبیله کنانه پایان یافت<ref>المفصل، ج10، ص54-55؛ العقد الفرید، ج6، ص106.</ref>این درحالی است که کسی از قریش کشته نشد.<ref>اخبار مکه، ج5، ص186؛ العقد الفرید، ج6، ص106.</ref>تعداد تلفات هوازن یا سلیم مشخص نیست.  
این نبرد در سال بعد در شَمطه، جائی نزدیک بازار عکاظ<ref>نک: معجم البلدان، ج3، ص363.</ref> واقع شد.<ref>ایام العرب قبل الاسلام، ج2، ص 515 و 516.</ref>در این درگیری قبیله سلیم در کنار هوازن و بنو عبد منات و احابیش<ref group="یادداشت">بنو المصطلق از خزاعه و بنو هون بن خزیمه که کنار کوه حبشی در پایین مکه (کوه اَحبَش) با قریش هم‌پیمان شدند.</ref><ref>نک: المعارف، ص603-604؛ العقد الفرید، ج6، ص106-108.</ref> در کنار قریش و [[بنی‌کنانه|کنانه]] حضور داشتند. عبدالله بن جدعان پشتیبانی مالی این جنگ را برعهده گرفت. وی به همراه حرب بن امیه و هشام بن مغیره از فرماندهان این سپاه بودند. نبرد با شکست مکیان و کشته شدن صد نفر و به قولی هشتاد نفر از قبیله کنانه پایان یافت<ref>المفصل، ج10، ص54-55؛ العقد الفرید، ج6، ص106.</ref> و کسی از قریش کشته نشد.<ref>اخبار مکه، ج5، ص186؛ العقد الفرید، ج6، ص106.</ref> شمار کشته‌شدگان هوازن یا سلیم مشخص نیست.  


====جنگ یوم عبلاء====
====جنگ یوم عبلاء====
۲-یوم عَبلاء:سومین مرحله فجار بود که به مناسبت وقوع آن در کنار صخره ای سفید به نام عَبلاء نزدیک بازار عکاظ<ref>معجم البلدان، ج 4، ص80.</ref> به همین نام خوانده شد. در این درگیری نیز هوازن بر کنانه و قریش پیروز شدند. عَوّام بن خویلد اسدی، پدر زبیر صحابی معروف، از کشته شدگان در این روز بود.<ref>ایام العرب قبل الاسلام، ج2، ص517-518.</ref>
این بنرد، سومین مرحله فجار بود که به مناسبت وقوع آن در کنار صخره‌ای سفید به نام عَبلاء، نزدیک بازار عکاظ<ref>معجم البلدان، ج 4، ص80.</ref> به همین نام خوانده شد. در این درگیری نیز هوازن بر کنانه و قریش پیروز شدند. عَوّام بن خویلد اسدی، پدر [[زبیر]]، از کشته‌شدگان در این روز بود.<ref>ایام العرب قبل الاسلام، ج2، ص517-518.</ref>


۳-یوم شَرِب: مکیان پس از تحمل دو شکست پیاپی برای این نبرد تدارک دیدند و عبدالله جدعان در این نبرد نیز تجهیز هزار مرد از جنگجویان کنانه را متقبل شد، تا در چهارمین مرحله فجار با استقامت قریشیان از جمله بنی مخزوم و بنی امیه، هوازن شکست بخورند<ref>العقد الفرید، ج6، ص107.</ref> و باقیمانده آنان برای در امان ماندن از شمشیر مکیان به سبیعه دختر عبدشمس پناه ببرند و پیرامون خیمه او چادر بزنند. داستان این خیمه‌ها که یادآوری اش، مایه سرافکندگی قبیله قیس بود، به مدار قیس معروف شد<ref>الاغانی، ج22، ص316؛ المفصل، ج10، ص55.</ref>این جنگ، در شَرِب جائی نزدیک مکه به وقوع پیوست و به همین نام<ref>العقد الفرید، ج6، ص107؛ ایام العرب قبل الاسلام، ج2، ص518.</ref> ودر برخی از منابع با عنوان یوم عکاظ یاد شد، چراکه این مکان نزدیک بازار عکاظ بین نخله و طائف بود.<ref>الاغانی، ج22، ص315.</ref>
==== جنگ یوم شرب ====
این جنگ، در شَرِب جائی نزدیک مکه به وقوع پیوست و به همین نام<ref>العقد الفرید، ج6، ص107؛ ایام العرب قبل الاسلام، ج2، ص518.</ref> و در برخی از منابع با عنوان یوم عکاظ یاد شد، چراکه این مکان نزدیک بازار عکاظ بین نخله و [[طائف]] بود.<ref>الاغانی، ج22، ص315.</ref>
 
مکیان پس از تحمل دو شکست پیاپی برای این نبرد تدارک دیدند و عبدالله جدعان در این نبرد نیز تجهیز هزار مرد از جنگجویان کنانه را متقبل شد. با استقامت قریشیان از جمله [[بنی‌مخزوم|بنی مخزوم]] و [[بنی امیه]]، هوازن شکست خوردند<ref>العقد الفرید، ج6، ص107.</ref> و باقیمانده آنان برای در امان ماندن به سبیعه دختر عبدشمس پناه بردند و پیرامون خیمه او چادر زدند. داستان این خیمه‌ها که یادآوری‌اش، مایه سرافکندگی قبیله قیس بود، به مدار قیس معروف شد.<ref>الاغانی، ج22، ص316؛ المفصل، ج10، ص55.</ref>  


====جنگ یوم حریره====
====جنگ یوم حریره====
۴-یوم حُرَیره:آخرین مرحله فجار در سال ۵۸۹ میلادی، در محلی میان أبواء و مکه به نام حریره رخداد. در این روز پس از کشته شدن عده ای از دو جبهه، طرفین حاضر شدند با تسویه خون‌بهای کشتگان، با یکدیگر سازش کنند. بر این اساس تعداد کشته شدگان شمارش شد و پس از اینکه مشخص شد از هوازن ۲۰ نفر بیشتر کشته شده‌اند، حرب بن امیه دیه آنها را پرداخت کرد و نبردهای چهارساله خاتمه یافت.<ref>ایام العرب قبل الاسلام، ج2، ص522، 525؛ معجم البلدان، ج2، ص250؛ مراصد الاطلاع، ج1، ص397.</ref> از مقتولین این نبرد ابو سفیان بن امیه، عموی ابوسفیان معروف بود.<ref>اخبار مکه، ج5، ص188؛ العقد الفرید، ج6، ص108.</ref>
آخرین مرحله فجار، در سال ۵۸۹م، در جایی میان [[ابواء|أبواء]] و [[مکه]] به نام حُرَیره رخ داد. در این روز، پس از کشته شدن شماری ای از دو جبهه، طرفین حاضر شدند با تسویه خون‌بهای کشتگان، با یکدیگر سازش کنند. بر این پایه تعداد کشته شدگان شمارش شد و پس از اینکه مشخص شد از هوازن ۲۰ نفر بیشتر کشته شده‌اند، حرب بن امیه دیه آنها را پرداخت کرد و نبردهای چهارساله پایان یافت.<ref>ایام العرب قبل الاسلام، ج2، ص522، 525؛ معجم البلدان، ج2، ص250؛ مراصد الاطلاع، ج1، ص397.</ref> از کشته‌شدگان این نبرد ابو سفیان بن امیه، عموی [[ابوسفیان]] معروف بود.<ref>اخبار مکه، ج5، ص188؛ العقد الفرید، ج6، ص108.</ref>


==موضع بنی‌هاشم==
==موضع بنی‌هاشم==
در آغاز این نبردها ابوطالب، به عنوان بزرگ بنی‌هاشم، با استدلال به اینکه این جنگ ظلم و عدوان، قطع پیوند خویشاوندی و حلال شمردن ماه حرام است، اجازه شرکت در این نبردها را به بنی‌هاشم نداد و در این مرحله تنها زبیر بن عبدالمطلب به اکراه به سوی میدان جنگ رهسپار گردید.<ref>تاریخ الیعقوبی، ج2، ص15.</ref> اما بنا به گزارش‌های مشهور مورخان<ref>السیرة النبویه، ابن هشام، ج1، ص184؛ الطبقات، ج1، ص102؛ مروج الذهب، ج2، ص286</ref> از پیامبر اکرم(ص)، ایشان در برخی از این نبردها به همراه عموهای خود حضور داشت<ref>الاغانی، ج22، ص307، 313؛ الکامل، ج1، ص593؛ البدایة و النهایه، ج2، ص289.</ref> حضور ایشان در این نبردها پس از این بود که ماهیت این نبردها از شکل دفاع متعصبانه از هم پیمانان قبیله، تغییر کرده وماهیتی دفاعی به خود گرفته بود و هوازن به هیچ قیمتی حاضر به ترک مخاصمه نبود. ایشان در پاسخ به سئوالی درباره حضورشان در این جنگ‌ها، با بیان این دلیل برای شرکت خود در این نبردها، از شرکت در آن، ابراز خرسندی فرمود.<ref>الاغانی، ج22، ص319؛ الطبقات، ج1، ص102؛ اتحاف الوری، ج1، ص112.</ref> طبق این گزارش‌ها، ایشان همراهی خود را با مکیان، که حضور وی را به فال نیک می‌گرفتند، مشروط بر دوری از ستم و زیاده روی و اتهام بی اساس به دشمن کرد.<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص16.</ref> البته در روایات اهل بیت نشانی از تأیید این حضور یافت نشد و برخی از جزئیات ذکر شده درباره حضور ایشان، برخلاف قراین تاریخی است، مانند اینکه ایشان در جریان فجار یکی از بزرگان دشمن به نام ابو بَراء مُلاعِب الأَسِنّه را با زدن نیزه ای به او به هلاکت رساند،<ref>ایام العرب قبل الاسلام، ج2، ص525؛ الاغانی، ج22، ص319.</ref> در حالی که گزارش‌های متقن از حیات ابو براء تا سال چهارم هجری خبر داده است.<ref>المصنّف، ج5، ص382؛ السیرة النبویه، اسماعیل بن عمر بن کثیر، ج3، ص141؛ المعجم الکبیر، ج19، ص70-71.</ref>
در آغاز این نبردها [[ابوطالب]]، به عنوان بزرگ [[بنی‌هاشم]]، با استدلال به اینکه این جنگ ستم و تجاوز، قطع پیوند خویشاوندی و حلال شمردن [[ماه‌های حرام|ماه حرام]] است، اجازه شرکت در این نبردها را به بنی‌هاشم نداد و در این مرحله تنها زبیر بن عبدالمطلب به اکراه به سوی میدان جنگ رهسپار گردید.<ref>تاریخ الیعقوبی، ج2، ص15.</ref> اما بر پایه گزارش‌های مشهور تاریخ‌نگاران<ref>السیرة النبویه، ابن هشام، ج1، ص184؛ الطبقات، ج1، ص102؛ مروج الذهب، ج2، ص286</ref> [[حضرت محمد(ص)]]، در برخی از این نبردها به همراه عموهای خود حضور داشت.<ref>الاغانی، ج22، ص307، 313؛ الکامل، ج1، ص593؛ البدایة و النهایه، ج2، ص289.</ref> حضور وی در این نبردها پس از این بود که ماهیت این نبردها از شکل دفاع متعصبانه، تغییر کرده وماهیتی دفاعی به خود گرفته بود و هوازن به هیچ قیمتی حاضر به ترک مخاصمه نبود. او در پاسخ به سؤالی درباره حضورش در این جنگ‌ها، با بیان این دلیل، از شرکت در آن ابراز خرسندی کرد.<ref>الاغانی، ج22، ص319؛ الطبقات، ج1، ص102؛ اتحاف الوری، ج1، ص112.</ref> بر پایه این گزارش‌ها، وی همراهی خود را با مکیان، که حضور وی را به فال نیک می‌گرفتند، مشروط بر دوری از ستم و زیاده‌روی و اتهام بی‌پایه به دشمن کرد.<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص16.</ref>  
 
در روایات [[اهل بیت]]، نشانی از تأیید این حضور یافت نشد. برخی از جزئیات ذکر شده درباره حضور وی نیز، برخلاف قراین تاریخی است؛ مانند اینکه او در جریان فجار یکی از بزرگان دشمن به نام «ابو بَراء مُلاعِب الأَسِنّه» را با زدن نیزه‌ای به هلاکت رساند،<ref>ایام العرب قبل الاسلام، ج2، ص525؛ الاغانی، ج22، ص319.</ref> در حالی که گزارش‌های متقن از حیات ابو براء تا سال چهارم هجری خبر داده است.<ref>المصنّف، ج5، ص382؛ السیرة النبویه، اسماعیل بن عمر بن کثیر، ج3، ص141؛ المعجم الکبیر، ج19، ص70-71.</ref>


==در نگاه مستشرقان==
==در نگاه مستشرقان==
مبالغه و اسطوره پردازی قصه گویان عرب در مورد این جنگها باعث شده تا برخی از مستشرقان، آن را یکسره افسانه بشمارند؛ ولی با توجه به اینکه این نبردها فاصله چندانی با ظهور اسلام نداشت، در حافظه تاریخی عرب ماندگار شد و نشانه‌های تاریخی به جا مانده از آن، مانع از انکار اصل رویداد است.<ref>نک: المفصل، ج10، ص55؛ المورخ العربی، ش29، ص117-118، «الحرب عند القبائل العربیة فی الجاهلیه».</ref>
مبالغه و اسطوره پردازی قصه گویان عرب در مورد این جنگ‌ها باعث شده تا برخی از مستشرقان، آن را افسانه بشمارند؛ ولی با توجه به اینکه این نبردها فاصله چندانی با ظهور اسلام نداشت، در حافظه تاریخی عرب ماندگار شد و نشانه‌های تاریخی به جا مانده از آن، مانع از انکار اصل رویداد است.<ref>نک: المفصل، ج10، ص55؛ المورخ العربی، ش29، ص117-118، «الحرب عند القبائل العربیة فی الجاهلیه».</ref>


==پانویس==
==پانویس==
۱۵٬۶۱۴

ویرایش