حج ناتمام: تفاوت میان نسخه‌ها

یکی از مهمترین مصداق‌های [[عمره]] ناتمام در تاریخ، عمره [[حضرت محمد(ص)]] و مسلمانان در سال ششم هجری است که به دلیل جلوگیری مشرکان [[مکه]] ناتمام ماند و حضرت محمد(ص) با انجام [[قربانی]] در [[مسجد شجره (حدیبیه)|حدیبیه]] از [[احرام]] خارج شد. او در سال بعد، عمره دیگری که به [[عمرة القضاء]] شهرت یافت به جا آورد. در ماجرای حدیبیه، آیه {{آیه|فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیسَرَ مِنَ الْهَدْی

}}{{یادداشت|حج و عمره را براى خدا به پايان بريد، و اگر [به علتى] از انجام آن ممنوع شديد، آنچه را از [[قربانى]] براى شما ميسر است [قربانى كنيد و از [[احرام]] در آييد].}}<ref>سوره بقره (۲)، آیه ۱۹۶؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۰.</ref> نازل شد و وظیفه مسلمانان را هنگامی که حج ناتمام می‌ماند مشخص کرد.<ref>الأم، ج2، ص173؛ جامع البیان، ج2، ص132؛ السنن الصغیر، ج2، ص207.</ref>

حج یا عمره برخی [[امامان(ع)]] نیز ناتمام مانده است. برای نمونه، عمره [[امام حسین(ع)]] در زمان زندگی [[امام علی(ع)]] به سبب بیماری به پایان نرسید و او با نحر شتر و [[حلق]] از احرام خارج شد. او پس از بهبودی، عمره دیگری به جا آورد.<ref>الکافی، ج4، ص369-370؛ تهذیب الأحکام، ج5، ص421-422.</ref> او در ۸ ذی حجه ۶۰ قمری نیز، احرام خود را به عمره مفرده تبدیل کرده و پس از [[طواف]] و [[سعی]] و [[تقصیر]] از احرام خارج شده و به سمت [[عراق]] حرکت کرد.<ref>الإرشاد، ج2، ص66-67؛ تاریخ الطبری، ج5، ص381-383.</ref>

در منابع تاریخی، موارد پرشماری از ناتمام ماندن حج گزارش شده است.<ref>الکامل، ج4، ص350؛ ج11، ص287-288؛ نک شفاء الغرام، ج2، ص260-313.</ref> برخی از آنها چنین است:

 

==در قرآن و حدیث==

}}{{یادداشت|و برای خدا حجّ و عمره را به پایان رسانید.}}<ref name=":1" /> جایز نیست و پس از آغاز اعمال و [[احرام]] بستن، به پایان رساندن آن واجب است؛ هرچند شروع در آن مستحب بوده باشد.<ref>الجامع للشرائع، ص175؛ مدارک الأحکام، ج8، ص408.</ref> [[تحلل|تحلّل]] کامل نیز، وابسته به اتمام حج و عمره است؛ مگر این که عاملی ناخواسته موجب ناتمام ماندن حج شود که در آن صورت احرام‌گزار با شرایطی می‌تواند از احرام خارج شود.

==اسباب ناتمامی فقهی==

سبب‌های ناتمامی فقهی، باعث ناقص شدن [[حج]] از دیدگاه فقهی شده{{یادداشت|به معنای مُجزی نبودن یا [[فساد حج]] و یا بطلان حج.}} و در بیشتر موارد [[حج قضا|قضای حج]] را لازم می‌کنند. برخی از سبب‌های مهم آن چنین است:

به اجماع فقیهان شیعه<ref>مسالک الإفهام، ج2، ص143؛ مجمع الفائدة و البرهان، ج6، ص93؛ جواهر الکلام، ج17، ص295.</ref> اگر حاجی پس از احرام و پس از ورود به محدوده حرم بمیرد، حج ناتمام او از [[حجة الاسلام]] کفایت می‌کند؛ ولی اگر پس از احرام و پیش از ورود به حرم بمیرد و حج بر عهده او [[استقرار حج|مستقر]] شده باشد، به باور مشهور فقیهان، حج ناتمام او از حجة الاسلام کفایت نکرده و باید برای او [[نیابت|نائب]] گرفته شود.<ref>الحدائق الناضرة، ج14، ص151؛ مستمسک العروة الوثقی، ج10، ص206؛ مهذب الأحکام، ج12، ص129.</ref> در برابر، به باور برخی، حج او کافی بوده و [[حج قضا|قضا]] لازم ندارد.<ref>السرائر، ج1، ص650؛ نک: الحدائق الناضرة، ج14، ص151.</ref>{{یادداشت|بر همین اساس، برخی فقیهان شیعه برای کسی که می‌داند در زمان معینی می‌میرد و می‌داند در صورت حرکت به قصد حج پس از احرام و داخل شدن در حرم، خواهد مرد ولی با این حال حرکت نکند، حکم به استقرار حج کرده و تصریح کرده‌اند که تمامیت حج در حق او همان احرام و داخل شدن در حرم است.}}<ref>العروة الوثقی، محشی، ج4، ص454-455؛ مصباح الهدی، ج12، ص63-64؛ مدارک العروة، ج24، ص281-282.</ref> به نظر فقیهان اهل سنت، اگر حاجی پیش از اتمام [[ارکان حج]] بمیرد، حج او از حجة السلام کفایت نمی‌کند؛ ولی اعمال انجام شده مقبول بوده و باید برای ادای دیگر مناسک از مکان مرگ او، نائب گرفته شود. اگر مرگ حاجی پس از ادای همه ارکان باشد، حج او از حجة الاسلام کفایت کرده و تنها باید برای اعمال انجام نشده کفاره داده شود.<ref>فتح العزیز، ج7، ص70-73؛ المغنی، ج3، ص196-197؛ المجموع، ج7، ص135؛ ج15، ص83.</ref>

یکی از اسباب ناتمام شدن حج و عمره، [[ارتداد]] احرام‌گزار است و فقهیان شیعه و اهل سنت بر این مطلب اتفاق نظر دارند؛ با این تفاوت که به نظر فقیهان اهل سنت اگر حج‌گزار در حال [[احرام]] مرتد شود، احرام و حج او باطل می‌شود،<ref>مواهب الجلیل، ج4، ص65-68؛ حاشیة رد المحتار، ج2، ص514؛ کشاف القناع، ج2، ص439-440.</ref> ولی به نظر فقیهان شیعه ارتداد در میان حج، موجب بطلان احرام نشده و در صورت توبه، احرام‌گزار می‌تواند اعمالش را ادامه دهد.<ref>الدروس الشرعیه، ج1، ص314؛ جواهر الکلام، ج17، ص304؛ مستمسک العروة الوثقی، ج10، ص221-223.</ref> البته به باور آنها، اگر ارتداد همزمان با برخی اعمال و [[مناسک]] رخ داده باشد، سبب بطلان آن عمل خاص می‌شود و در صورت توبه باید آن را دوباره انجام دهد.<ref>براهین الحج، ج1، ص236-237.</ref>  

ارتداد پس از اتمام حج، به نظر فقیهان [[حنفی]]<ref>المبسوط، سرخسی، ج2، ص96؛ بدائع الصنائع، ج1، ص95.</ref> و [[مالکی]]،<ref>المدونةالکبری، ج2، ص317؛ التاج و الإکلیل، ج6، ص284؛ مواهب الجلیل، ج4، ص65-68.</ref> موجب بطلان حج و وجوب تکرار آن پس از توبه می‌شود. در برابر، به باور فقیهان شیعه،<ref>مختلف الشیعه، ج4، ص18؛ مسالک الإفهام، ج2، ص146؛ جواهر الکلام، ج17، ص302.</ref> [[مذهب شافعی|شافعی]]<ref>المجموع، ج3، ص5؛ فتح العزیز، ج7، ص5.</ref> و [[حنبلی]]<ref>الإنصاف، ج3، ص388؛ کشاف القناع، ج2، ص439؛ مطالب أولی النهی، ج1، ص275.</ref> حج انجام شده پیش از ارتداد نیاز به تکرار ندارد.

حوادث طبیعی مانند سیل، طوفان و زلزله یا حوادث غیر مترقبه دیگر مانند تصادف، سقوط هواپیما، تمام شدن هزینه حج و ازدحام جمعیت گاه مانع از پایان یافتن حج یا عمره می‌شود. در منابع تاریخی، مواردی از آن گزارش شده؛ که برخی از آنها چنین است: