سفرنامه ابن جبیر: تفاوت میان نسخه‌ها

سفرنامه با گزارش حرکت ابن جبیر و احمد بن حسّان پزشک و همسفر او روز هشتم شوال ۵۷۸ قمری از غرناطه آغاز می­شود. آنان یک هفته بعد به سِبته (اسپانیایی: Ceuta شهری در اسپانیای فعلی و جنوب جبل الطارق) می­رسند و با یک کشتی رومی به قصد اسنکدریه حرکت می­کنند. (ص۷-۸) و در سردانیه ، اقریطش (Karn riti)؛ کرت و سرانجام اسکندریه توقف می­کنند (ص۸-۱۴) نخستین گزارش اسکندریه، حاکی از رفتار تند و اهانت آمیز ماموران گمرک اسکندریه با مسافران است. ماموران از آنان می­خواهند که زکات اموال همراه خود را بپردازند در حالی که جز توشه سفر حج هیچ همراه نداشته­اند. برخی از آنان را بارها زیر بازجویی­های سخت می­گیرند و سوگند می­دهند که مالی را مخفی نکرده­اند. (ص۱۳-۱۴، ۱۷، ۳۹)

توصیف ابن جبیر از اسکندریه مفصل است. از گزارش او برمی­ آید که اسکندریه در آن زمان یکی از شهرهای بزرگ و آباد بوده است. (ص۱۴-۱۵)  

ابن جبیر یازدهم ذی حجه ۵۷۸ به قاهره رسیده است.(ص۱۸) گزارش مفصل او از قاهره ارزش تاریخی دارد.(ص۱۹-۲۹) ششم محرم ۵۷۹ با کشتی و از طریق رود نیل قاهره را ترک کرده(ص۳۲ و ۲۴ محرم به شهر قوص رسیده که قرارگاه حاجیان مغربی، مصری و اندلسی بوده و از اینجا به سوی عیذاب حرکت می­کرده­اند.(ص۴۰-۴۱) ابن جبیر سفر به جده از طریق عیذاب را آفتی برای حجاج دانسته؛ زیرا گاه بادهای ناموافق، کشتی را از مسیر بیرون می­برده و مسافران گم می­شده و بر اثر تشنگی جان می­باخته­اند و خود این شهر نیز بسیار بد آب و هوا بوده است.(ص۴۶-۴۷، ۴۹) او راه­های دیگری را برای رسیدن به حجاز پیشنهاد کرده از جمله شام و بغداد که راهی طولانی­تر بوده است (ص۴۸) و دعا کرده راه گردند ایله در مسیر مصر که به مدینه می­رسیده ولی در آن زمان فرنگیان با ساخن دژ مانع عبور مردم از این راه می­شده­اند باز شود.(ص۴۹)

ورود ابن جبیر از راه دریای سرخ به جده، در ۴ ربیع الاخر روی داده است. بنابر گزارش سفرنامه، بیشتر ساکنان جده در آن زمان سادات علویف حسنی، حسینی و جعفری بوده­اند. در همین سال در وصول بودجه حکومت تاخیر روی داده و شریف مُکثر بن عیسی، امیر مکه فرمان می­دهد تنها در صورتی به حجاج اجازه حرکت به سوی مکه بدهند که ضامن یکدیگر شوند تا اگر نفقۀ صلاح الدین نرسیده، آنان مالیات خود را پرداخت کنند.(ص۵۴) بدین روی، ابن جبیر سزاوارترین شهرهای خدا برای اینکه با تیغ بی­دریغ پاک شود، شهرهای حجاز می­داند (ص۵۵) و فتوای فقیهان اندلس بر ساقط بودن این فریضه از عهدۀ مردم را به دلیل رفتار بد حکومت حجاز با حاجیان اجتهادی درست می­ شمارد.(ص۵۵)

ابن جبیر پنج شنبه ۱۳ ربیع الاخر به مکه رسیده (ص۵۸) و هشت ماه و ده روز تا ۲۲ ذی الحجه (ص۱۶۱) در آنجا مانده است. از آنجا که غایت سفر ابن جبیر مکه بوده، مطالب مربوط به مکه بیشتر از دیگر شهرهاست.

او نخست به گونه­اي دقيق و مفصل در بيش از بيست صفحه (8659) به ذکر ويژگي­هاي مسجدالحرام و اماکن و اشياي مربوط به آن پرداخته و در صفحه­هاي ديگر نيز به مناسبتهايي بدين موضوعات پرداخته و کمتر موضوعي مربوط به مسجدالحرام را از قلم انداخته است.<ref>. نک. رحله ابن بطوطه، ج1، ص374-376.</ref> ابن جبیر همچنین ارتفاع کعبه از جهات مختلف ويژگي­هاي در و اشياي درون کعبه، پرده­ها، مقام ابراهيم، حجر اسماعيل، حجرالاسود، ناودان، طوافگاه و ديگر متعلقات کعبه و مسجد را با تفصيل و فواصل، مساحت و اندازه وصف کرده است.(ص59-61)

نماز و خطبه جمعه و آداب خاص آن که نزدیک سه صفحه را به خود اختصاص داده و ابن جبیر جایگاه امام جمعه و لباس و آداب او را هنگام خطابه و نماز به تفصیل آورده است (ص۷۲-۷۴)، کیفیت   پنجگانه یومیه که چهار جماعت از مذاهب اهل سنت و یکی به زیدیه اختصاص داشته اشت. ابن جبیر از زیدیه به بدی یاد می­کند و می­گوید اشرف مکه بر این مذهبند و اینان «حی علی خیر العمل» را بر اذان می­افزایند. (ص۷۸- ۸۰)  

ابن جبیر بخشی رابه دیگراماکن مقدس و زیارتی شهر مکه اختصاص داده است از جمله: محل تولد پیامبر۹ در مسجدی که در اصل خانه حضرت عبدالله بن عبدالمطلب و در زادروز آن حضرت محل زیارت و تبرک زائران بسیاری بوده، خانه ابوطالب که مسجدی بر آن ساخته بودند همان خانه­ای که پیامبر در آن پرورش یافت (ص۹۲، ۱۴۱)، محل فرود آمدن وحی در خانه خدیجه، گنبد کوچکی که بر تولدگاه فاطمه۳ بوده (ص۱۴۱)، و در همانجا حسنین۸ نیز به دنیا آمده­اند.

ابن جبیر پیش از ذی الحجه چند ماه در مکه بوده و بدین رو گزارش هایی نیز از آداب مذهبی و اجتماعی مردم در این ماه‌ها به دست داده است؛ مانند مراسم جشن ماه رجب و رمضان و عمره گزاردن مردم در ماه رجب. (ص۱۰۶-۱۰۸) مراسم ماه شعبان و نیمه شعبان در مکه نیز از مباحث مفصل ابن جبیر است که مکیان و زائران مکه آن را بسیار بزرگ می­شمرده و به اعمال خیر و عبادت و عمره می­پرداخته­اند.