حذیفه بن یمان: تفاوت میان نسخه‌ها

حُذَیفَة بن یَمان: کارگزار، کاتب و رازدار [[پیامبر]](ص) بود ایشان در [[یثرب]] مسلمان شد و پیامبر اکرم نام‌های [[منافقین]] را به حذیفه گفته بودند ایشان غیر از [[بدر]]، در تمامی غزوه‌ها شرکت کرده بودند . جزء هفت نفر بود که در کفن و دفن [[حضرت فاطمه]](س) شرکت کرده بود [[علمای شیعه]] حذیفه را در کنار [[سلمان]]، [[مقداد]] و [[ابوذر]] دانسته‌اند حضرت علی(ع) در مورد ایشان فرموده‌ند که حذیفه جزء هفت نفری است که به خاطر آنها، عنايت‌هاي خدا بر مردم ارزاني مي‏شود.

ابوعبدالله<ref>الطبقات الکبری، ج6، ص15؛ ج7، ص317؛ الطبقات، خليفه، ص98؛ المعارف، ص263.</ref>يا بنا بر قول ضعيفي، ابوسريحه<ref>الثقات، ج3، ص80.</ref>حذيفة بن حِسْل يا حُسَيل بن جابر، از تيره بني‌عَبْس بن بَغيض، از عرب عدناني است<ref>انساب الاشراف، ج13، ص193.</ref>برخي بني‌عبس را يمني دانسته‌اند<ref>الطبقات، خليفه، ص98.</ref> حذیفه در [[مدينه]] به دنیا آمد. <ref>الاصابه، ج2، ص39.</ref>

يمان، لقب پدر حذيفه است. مطابق برخي نقل‌ها، جد چهارم حذيفه (جروة بن حارث) پس از درگيري خونين ميان قبيله‏اش، از [[يمن]] گريخت و به يثرب آمد<ref>انساب الاشراف، ج1، ص328؛ الاستيعاب، ج1، ص257.</ref>و با خاندان بني‌عبدالاَشْهل از [[اوس]]، که خود يمني بودند، هم‌پيمان شد و لقب «يمان» را کسب کرد<ref>فتوح البلدان، ج2، ص375؛ مروج الذهب، ج3، ص209؛ المعارف، ص263.</ref>.<ref>اسدالغابه، ج1، ص313؛ الاصابه، ج2، ص39.</ref>؛ نيز گفته شده واژه يمان منسوب به يمن است. <ref>اسدالغابه، ج3، ص390.</ref>پدر حذيفه سفر تجاري به يمن داشت و هرگاه به [[يثرب]] باز مي‌گشت، مردم مي‏گفتند: «يماني آمد».<ref>فتوح البلدان، ج2، ص376.</ref>

==حذيفه در عصر پيامبر==

حذيفه همراه پدرش، با [[هجرت رسول خدا]] به يثرب، مسلمان شدند. پيامبر، هنگام عقد برادري ميان حذيفه و [[عمار|عمار ياسر]]<ref>الطبقات، خليفه، ص352.</ref>پيمان برادري بست. برخي از برادري او با ابوعبيده جراح<ref>الطبقات الکبری، ج3، ص87.</ref>و نيز سلمان فارسي<ref>الطبقات الکبری، ج4، ص63؛ اعلام الوري، ج1، ص363؛ المنتظم، ج3، ص73.</ref> سخن گفته‏اند.

حذيفه در همه غزوه‌هاي رسول خدا، به جز بدر، حضور داشت. <ref>الطبقات الکبری، ج7، ص317.</ref>

[[قريش]]، او و پدرش را پيش از نبرد بدر، در مسير بازگشت به يثرب، دستگير، و به شرط همراهي نکردن با پيامبر، آزاد کرد. آنان پس از رسيدن نزد رسول خدا بر اين شرط خود وفادار ماندند و در بدر شرکت نکردند. <ref>الطبقات الکبری، ج7، ص317؛ اسدالغابه، ج1، ص391؛ سير اعلام النبلاء، ج2، ص364.</ref>

حذيفه در نبرد [[احد (غزوه)|اُحد]] همراه پدر سالخورده و برادرش، صفوان، شرکت داشت که پدرش به اشتباه به دست يکي از مسلمانان کشته شد<ref>السيرة النبويه، ج3، ص604؛ المغازي، ج1، ص233.</ref>و چون پيامبر خواست [[ديه]] او را بپردازد، حذيفه آن را بخشيد. <ref>المغازي، ج1، ص233؛ المعارف، ص263؛ تاريخ الطبري، ج2، ص209.</ref>حذيفه در غزوه حَمْراء الاَسَد که روز بعد از نبرد اُحد، براي تعقيب قريش و افزايش روحيه مسلمانان، انجام شد<ref>سير اعلام النبلاء، ج3، ص191؛ تاريخ مدينة دمشق، ج11، ص219.</ref>، حضور داشت. طبري او را از کساني مي‏داند که [[ابوسفيان]] را تعقيب کردند. <ref>جامع البيان، ج4، ص236.</ref>

پس از نبرد اُحد، يهوديان يثرب که شکست مسلمانان را، ناشي از بر حق نبودن پيامبر معرفي مي‌کردند، در توطئه‌اي، با خطاب قرار دادن حذيفه و برخي مسلمانان، سعي در رويگرداني آنان از [[اسلام]] داشتند. اما آن‌ها به عهد خود وفادار مانده، آن حضرت را از سوسه‌هاي يهود آگاه کردند. برخي مفسران، نزول آيات (وَدَّتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْكتابِ لَوْ يضِلُّونَكمْ...) (آل عمران/3، 69) <ref>اسباب النزول، ص71؛ الكشاف، ج1، ص304؛ روض الجنان، ج4، ص379.</ref> و (وَدَّ كثيرٌ مِنْ أَهْلِ الْكتابِ...) (بقره/2، 109) را درباره اين دسته از مسلمانان دانسته‌اند. <ref>اسباب النزول، ص22؛ الكشاف، ج1، ص436؛ روض الجنان، ج2، ص106-107.</ref>

هنگامي که کندن بخشي از [[خندق]] بر گروهي، از جمله حذيفه، دشوار شد، وي سلمان را نزد پيامبر فرستاد تا با دعاي آن حضرت، کار آسان شود. <ref>الطبقات الکبری، ج4، ص22؛ دلائل النبوه، ج3، ص419.</ref> با طولاني شدن محاصره خندق و بروز اختلاف ميان احزاب، رسول خدا حذيفه را شبانه به سراپرده سپاه شرک فرستاد و او پس از بازگشت، تصميم جدي سران احزاب را براي ترک [[مدينه]]، به پيامبر اطلاع داد. اين در حالي بود که کسي داوطلب اين ظيفه، حتي به شرط تضمين سلامتي و وعده [[بهشت]]، نشده بود. <ref>السيرة النبويه، ج3، ص714؛ المغازي، ج2، ص234-235.</ref>

در بازگشت از [[غزوه تبوک]] زماني که برخي منافقان در پي [[ترور]] پيامبر بودند و مي‏خواستند، [[شتر]] او را رَم دهند، حذيفه به دستور رسول خدا آنان را دور کرد و از قول آن حضرت گفت: «اگر کنار نروند پيامبر آن‌ها را با نام‏هاي پدرانشان صدا خواهد زد». از اين رو توطئه‌گران از ترس شناخته شدن، متواري شدند. <ref>تاريخ اليعقوبي، ج2، ص68؛ مجمع البيان، ج5، ص81؛ دلائل النبوه، ج5، ص256.</ref> برخي مفسران، آيات 64-65<ref>مجمع البيان، ج5، ص90؛ تفسير ماوردي، ج2، ص379؛ الكشاف، ج2، ص203.</ref> و74 توبه/9 را مربوط به ترور نافرجام رسول خدا دانسته‌اند. <ref>مجمع البيان، ج5، ص81-82؛ اسباب النزول، ص169.</ref> مشهور است که پيامبر نام‌هاي اين منافقان را به حذيفه گفت. اما او، به دستور آن حضرت، از افشاي آن خودداري ‌کرد. <ref>المغازي، ج3، ص1045؛ تاريخ اليعقوبي، ج2، ص68.</ref>

حذيفه از اين رو که منافق‌شناس بود، به صاحب سرّ پيامبر معروف گرديد: <ref>الاستيعاب، ج1، ص335؛ اسدالغابه، ج1، ص391؛ بحارالانوار، ج10، ص123.</ref> در گزارش ويژه‌اي، حذيفه، [[ابوموسي اشعري]] را از [[اصحاب عقبه]] و منافق دانسته است. <ref>المعرفة و التاريخ، ج2، ص771.</ref> در نقل واقدي، عُمَر هرگاه مي‏خواست بر جنازه‏اي [[نماز]] گزارد، در خصوص نفاق يا عدم نفاق متوفا نظر حذيفه را جويا مي‏شد و بر هر جنازه‏اي که حذيفه حضور نمي‏يافت، خليفه نيز از نماز بر او خودداري مي‏کرد. <ref>المغازي، ج3، ص1045.</ref>

حذيفه در [[حجةالوداع]] حضور داشت و در [[غدير خم]]، به علي به امارت سلام دادند. <ref>الكافي، ج1، ص292؛ الامالي، مفيد، ص19.</ref>

حذيفه از کاتبان رسول خدا بود. <ref>سبل الهدي، ج1، ص59.</ref> پيامبر از آنان خواست نام مسلمانان را بنويسند<ref>الوثائق السياسيه، ص113.</ref>. حذیفه کارشناس برآورد محصولات بود و پيش‌فروش يا پيش‌خريد برآورد نخل را مي‏نوشت. <ref>التنبيه و الاشراف، ص245؛ العقد الفريد، ج4، ص212؛ مناقب آل ابي‌طالب، ج1، ص210.</ref>

نام حذيفه، به عنوان شاهد، در برخي پيمان‏هاي رسول خدا آمده است. <ref>الطبقات الکبری، ج1، ص219.</ref>همچنين چون مورد اعتماد پيامبر بود، مأموريت‌هايي به او سپرده مي‏شد. طبق گزارشي، قومي به نزاع برخاسته، شکايتشان را نزد رسول خدا بردند. آن حضرت، حذيفه را براي داوري ميانشان فرستاد و مورد تأييد پيامبر نيز قرار گرفت. <ref>الطبقات الکبری، ج6، ص60؛ الاستيعاب، ج1، ص228.</ref>

سهيلي، ذيل آيه 1 مزمّل/73، آورده است که پيامبر به حذيفه، هنگام خواب، فرمود: «يا نَوْمان!» و اين سخن از روي مهرباني صورت گرفت<ref>التعريف و الاعلام، ص356؛ غرر التبيان، ص521.</ref>؛ نيز ذيل آيه (وَ إِذا قيلَ لَهُمْ آمِنُوا كما آمَنَ النَّاسُ...) (بقره/2، 163) از ابن عباس نقل شده که مقصود از ايمان آورندگان، علي، حذيفه و تني چند از [[صحابه]] خاص رسول خدا هستند. <ref>شواهد التنزيل، ج1، ص93.</ref>

==روايتگری حذيفه==

حذيفه راوي حديث پيامبر بود؛ کساني چون امام علي، [[عمر]] و ابوعبيده از او روايت نقل کرده‏اند. <ref>اسدالغابه، ج1، ص390؛ سير اعلام النبلاء، ج2، ص361؛ تهذيب التهذيب، ج2، ص193.</ref>

از حذيفه درباره تفسير برخي [[آيات قرآن]]، رواياتي نقل شده که آيات(وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ) <ref>تفسير جوامع الجامع، ج3، ص462.</ref> (قمر/54، 1)، آيه کلاله (نساء/ 4) <ref>الاتقان، ج1، ص168.</ref>، (...وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ...) (اعراف/7، 46) <ref>مبهمات القرآن، ج1، ص476؛ تفسير القرطبي، ج14، ص88.</ref>از آن جمله‌اند.

==حذيفه در عصر خلفا==

از زندگي حذيفه، در دوره خلافت [[ابوبکر]]، اطلاعي نيست. <ref>الطبقات الکبری، ج7، ص101.</ref>

با گسترش فتوحات در عصر عمر، حذيفه نقش بازرسي، ايفا کرد. پس از فتح [[مدائن]]،‏ خليفه را در جريان وضع نامناسب زيستي و بهداشتي جنگجويان [[عرب]] قرار داد. <ref>تاريخ الطبري، ج3، ص146؛ الكامل فی التاريخ، ج2، ص527-528.</ref>

در نبرد نهاوند، عُمر وي را جانشين [[نعمان بن مقرن]]، فرمانده سپاه مسلمانان، قرار داد. پس از شهادت نعمان، حذيفه پرچم را به دست گرفت و به فتح انجاميد. <ref>فتوح البلدان، ج2، ص373؛ الاخبار الطوال، ص135؛ تاريخ الطبري، ج3، ص204.</ref>در اين نبرد فرماندهي دو جناح را بر عهده داشت. <ref>تاريخ الطبري، ج3، ص204.</ref>پس از نهاوند نيز [[همدان]] و [[ري]] را فتح کرد. <ref>تاريخ خليفه، ص107.</ref>

حذيفه در فتح جزيره (قسمت شمالي بين النهرين) نيز شرکت داشت و از طرف عمر، به حکمراني «نصيبين» منصوب شد. <ref>فتوح البدان، ج1، ص380.</ref> عمر، [[آذربايجان]] را به حذيفه واگذاشت. <ref>فتوح البلدان، ج2، ص400.</ref> وي در اردبيل، با مرزبان آن، جنگيد. پس از آن نيز موقان، گيلان، دينور و ماسَبذان را فتح<ref>فتوح البلدان، ج2، ص400.</ref>کرد<ref>فتوح البلدان، ص372-374.</ref>.

<ref>تاريخ خليفه، ص100؛ اسدالغابه، ج1، ص54.</ref>حذيفه در فتح رامهرمز،<ref>الفتوح، ج2، ص276.</ref> و شوشتر، شامات<ref>تاريخ اليعقوبي، ج2، ص141؛ الفتوح، ص148.</ref>شرکت داشت<ref>فتوح البلدان، ج2، ص468.</ref>.<ref>فتوح البلدان، ج2، ص468.</ref>حذیفه در مدائن از سوی عمر، کارگزار بود<ref>الطبقات الکبری، ج7، ص317.</ref>. <ref>اسدالغابه، ج1، ص392.</ref>و مسجد جامع مدائن را ساخته و به عنوان [[امام جماعت]] بود. <ref>تفسير القرطبي، ج11، ص85.</ref>

[[عثمان]]، حذيفه را بر ارمنستان والي کرد و او در شهر بردعه (بزدعه) اقامت گزيد و سپس به دستور عثمان، به [[کوفه]] بازگشت. <ref>فتوح البلدان، ج1، ص241؛ تاريخ اليعقوبي، ج2، ص168؛ الفتوح، ص291.</ref>

حذيفه که در مناطق فتح شده شاهد اختلاف [[قرائات قرآن]] بود، عثمان را به تدوين قرآن واحد فراخواند. از اين رو عثمان دستور داد همه مصاحف، جز مصحف [[حفصه]]، دختر عمر را بسوزانند و از آن مصحف چند نسخه تهيه، و هر يک را به منطقه‏اي ارسال کردند. <ref>تاريخ المدينه، ج3، ص991؛ صحيح البخاري، ج6، ص99؛ جامع البيان، ج1، ص46.</ref>حذيفه جزو هفت نفري بود که هنگام عبور از تبعيدگاه [[ابوذر غفاري]]، که به تازگي رحلت کرده بود، پس از کفن و دفن، به خاک سپردند<ref>تاريخ اليعقوبي، ج2، ص173؛ الكامل فی التاريخ، ج3، ص134.</ref>

حذيفه در فتح طبرستان، همراه [[سعيد بن عاص]] اموي شرکت داشت. <ref>الكامل فی التاريخ، ج3، ص109.</ref>کساني از اهل کوفه، به سرپرستي [[مالک اشتر]]، از خليفه خواستار عزل سعيد از کوفه شدند و به جاي او حذيفه و ابوموسي را پيشنهاد کردند. <ref>انساب الاشراف، ج6، ص159.</ref>عثمان، حذيفه را بر سواد کوفه ولايت داد. <ref>الفتوح، ص353.</ref>حذيفه هنگام مرگ عثمان، کارگزار او در مدائن بود<ref>انساب الاشراف، ج3، ص17؛ رجال طوسي، ص60.</ref>و تا هنگام مرگش، که پس از بيعت با امام علي رخ داد، ادامه داشت. <ref>الطبقات الکبری، ج7، ص317؛ مروج الذهب، ج2، ص384.</ref>

==حذيفه و امام علی==

حذيفه در کوفه بيمار بود و چون جريان قتل عثمان و بيعت مردم را با امام علي شنيد، به [[مسجد]] رفت و بر منبر، خدا را شکر کرد که تا اين روز زنده مانده است. به پسرانش، سعد و صفوان، سفارش کرد که از ياري آن حضرت دست بر ندارند. او، علي را بهترين يار ميان رفتگان و بازماندگان دانست و وجود جنگ‌هاي خونين را در زمان آن حضرت پيش‌بيني، و علي را در آن‏ها مدار حق معرفي کرد. <ref>مروج الذهب، ج2، ص383.</ref>حذيفه، پس از 7 يا 40 روز، در مدائن درگذشت<ref>مروج الذهب، ج2، ص384.</ref>.<ref>اسدالغابه، ج1، ص392؛ سير اعلام النبلاء، ج2، ص363؛ رجال طوسي، ص35.</ref>هنگامي که خبر بيعت امام علي در شهر مدائن به حذيفه رسيد، وي دست راستش را بر دست چپش زد و گفت: «بعد از علي با هيچ قرشي بيعت نمي‏کنم».<ref>انساب الاشراف، ج2، ص17.</ref>

حذيفه در حال [[احتضار]] مي‏گفت: «خدايا! تو را دوست دارم، پس ديدارت را بر من مبارک کن».<ref>اسدالغابه، ج1، ص391.</ref>هنگام جان دادن مي‌گريست و چون از علت آن پرسيدند، گفت: «[[مرگ]] را دوست دارم؛ ليکن نمي‏دانم خدا از من خشنود است يا ناخشنود».<ref>اسدالغابه، ج1، ص391.</ref>

سعد و صفوان، فرزندان حذيفه، در رکاب امام علي، در نبرد [[صفين]] به [[شهادت]] رسيدند. <ref>مروج الذهب، ج2، ص383؛ الكامل فی التاريخ، ج3، ص287.</ref> برخي از علماي شيعه، حذيفه را کنار [[سلمان]]، [[ابوذر]] و [[مقداد]]، از ارکان چهارگانه شيعه به شمار آورده‏اند. <ref>رجال طوسي، ص60.</ref>

==حذيفه و اهل بيت==

حذيفه، مناقبي را از رسول خدا براي امام علی(ع) ذکر کرده‏ است؛ از جمله آنکه پيامبر، علي را صدّيق اکبر و فاروق اکبر خواند. <ref>مناقب اميرالمؤمنين، ج1، ص152.</ref>نيز در پاسخ ربيعه سعدي، از قول مردم [[بصره]]، درباره زياده‌روي در بيان فضایل حضرت علي گفت: «درباره مردي جويا مي‏شوي که اگر عمل همه صحابه در يک کفه ترازو و عمل علي در کفه ديگر قرار گيرد، باز عمل او ترجيح دارد»<ref>الارشاد، ج1، ص103؛ شرح نهج البلاغه، ج19، ص60-61؛ بحارالانوار، ج20، ص256.</ref>؛ چنان‌که عمل علي در روز خندق بر همه اعمال برتري دارد. <ref>شرح نهج البلاغه، ج13، ص284؛ الغدير، ج7، ص212.</ref>همچنين از او نقل شده که رسول خدا تارکان [[ولايت علي]] را از [[دين]] خودش خارج دانست. حديث «علي خير البـشر»<ref>مناقب امير المؤمنين، ج2، ص523؛ شرح الاخبار، ج1، ص143-144.</ref>، حديث غدير و حديث «صالح المؤمنين» است. <ref>شواهد التنزيل، ج2، ص348.</ref> روايات ديگري<ref>كشف الغمه، ج2، ص95-219.</ref> نيز از حذيفه<ref>شواهد التنزيل، ج2، ص384.</ref>، در شأن<ref>شواهد التنزيل، ج1، ص176.</ref>و منزلت<ref>الامالي، طوسي، ص330.</ref> امام علي<ref>مسند الامام احمد بن حنبل، ج3، ص3.</ref>و اهل بيت<ref>الارشاد، ج1، ص103.</ref>، نقل شده است<ref>شواهد التنزيل، ج1، ص163.</ref>.<ref>الامالي، طوسي، ص344.</ref>

حاکم حسکاني، ذيل آيات متعددي، از حذيفه ياد کرده است؛ چنان‌که<ref>شواهد التنزيل، ج1، ص199؛ ج2، ص391-384.</ref> ذيل آيه (وَ سَيجْزِي اللَّهُ الشَّاكرينَ) (آل عمران/3، 144) از قول حذيفه آمده است که مراد از شاکران، علي و ابودجانه هستند که در نبرد احد پايداري کردند. <ref>شواهد التنزيل، ج1، ص177.</ref>

==فضايل حذيفه==

امام علي از هفت نفر به نيکي ياد کرد که يکي از آنان حذيفه بود و آنان در دفن [[حضرت فاطمه]] شرکت داشتند. <ref>الخصال، ج2، ص361؛ تفسير فرات الكوفي، ص570.</ref> و نيز فرموده که رسول خدا دو برابر ديگر انبيا، يعني چهارده نفر، رفيق و نجيب و وزير دارد که يکي از آن‌ها حذيفه است. <ref>شواهد التنزيل ج2، ص490؛ تاريخ مدينة دمشق، ج12، ص270-271.</ref>و حذيفه را در زمره هفت تني دانسته که به سبب ايشان، عنايت‌هاي خدا بر مردم ارزاني مي‏شود. <ref>شواهد التنزيل، ج2، ص499.</ref>از علي درباره حذيفه پرسيدند. فرمود: «او منافق‌شناس است».<ref>سير اعلام النبلاء، ج2، ص363؛ نک: الغدير، ج6، ص241.</ref>درباره زهد حذيفه گزارشي در دست است که او هنگام عزيمت به مدائن، بيش از تکه ناني از مردم نخواست. <ref>كنز العمال، ج13، ص343.</ref>

==نسل حذيفه==

[[سليمان بن صرد|سليمان بن صُرَد]] (رهبر [[توابین|توّابْين]])، در نامه‌اي به سعد بن حذيفه، او را به خونخواهي [[امام حسين|امام حسين(ع)]] فراخواند و او پاسخ مثبت داد و با پانصد نفر حرکت کرد، اما نتوانست به توابين بپيوندد و بازگشت. <ref>تاريخ الطبري، ج4، ص430؛ مروج الذهب، ج3، ص70؛ الكامل فی التاريخ، ج4، ص161.</ref>[[مختار]]، نيز سعد را به حلوان فرستاد. <ref>الكامل فی التاريخ، ج4، ص227.</ref>برخي وفات وي را در سال 82 ق. دانسته‌اند. <ref>مسند الامام احمد بن حنبل، ج4، ص258.</ref>ابوعبيدة بن حذيفه نيز، که راوي حديث بود<ref>الطبقات، خليفه، ص260.</ref>، در سال 82 ق. درگذشت. <ref>تهذيب الكمال، ج8، ص477.</ref>ربيعه<ref>اللباب، ج1، ص351.</ref>، ساعده<ref>المعجم الكبير، ج3، ص162.</ref>، ام سليم<ref>الطبقات الکبری، ج8، ص477.</ref>و ام موسي<ref>الطبقات الکبری، ج6، ص297.</ref> از ديگر فرزندان حذيفه بودند.

  | منبع =  

* '''الاتقان في علوم القرآن'''، عبدالرحمان بن ابي‌بکر السيوطي (م.911ق.)، بيروت، دار الفکر، 1416ق.

* '''الاحتجاج علي اهل اللجاج'''، احمد بن علي الطبرسي (م.520ق.)، به کوشش ابراهيم بهادري و محمد هادي به، تهران، انتشارات اسوه، 1413ق.

* '''الاخبار الطوال'''، احمد بن داود الدينوري (م.283ق.)، به کوشش عبدالمنعم عامر و جمال‌الدين شيال، قم، انتشارات شريف الرضي، 1412ق.

* '''الارشاد في معرفة حجج الله علي العباد'''، محمد بن محمد بن النعمان (شيخ مفيد) (336-413ق.)، تحقيق مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، بيروت، دار المفيد، 1414ق.

* '''اسباب النزول'''، علي بن احمد الواحدي (م.468ق.)، به کوشش ايمن صالح، قاهره، دار الحديث، بي‌تا.

* '''الاستيعاب في معرفة الاصحاب'''، يوسف بن عبدالله بن عبدالبر (368-463ق.)، به کوشش علي محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بيروت، دار الکتب العلميه، 1415ق.

* '''اسد الغابة في معرفة الصحابه'''، علي بن محمد ابن الاثير (555-630ق.)، به کوشش علي محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بيروت، دار الکتب العلميه، 1415ق.

* '''الاصابة في تمييز الصحابه'''، ابن حجر العسقلاني (773-852ق.)، به کوشش علي محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بيروت، دار الکتب العلميه، 1415ق.

* '''اعلام الوري باعلام الهدي'''، الفضل بن الحسن الطبرسي (468-548ق.)، تصحيح مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، قم، مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، 1417ق.

* '''الامالي'''، محمد بن محمد بن النعمان (شيخ مفيد) (م.413ق.)، تصحيح حسين استاد ولي، علي‌اکبر غفاري، بيروت، دار المفيد، چاپ دوم، 1414ق.

* '''الامالي'''، محمد بن حسن الطوسي (385-460ق.)، تصحيح محققان بنياد بعثت، قم، انتشارات دار الثقافه، 1414ق.

* '''انساب الاشراف'''، احمد بن يحيي البلاذري (م.279ق.)، تحقيق سهيل صادق زکار و رياض زرکلي، بيروت، دار الفکر، 1417‌ق.

* '''بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار'''، محمد باقر المجلسي (1037-1110ق.)، تصحيح محمد باقر بهبودي و سيد ابراهيم ميانجي و سيد محمد مهدي موسوي خرسان، بيروت، دار احياء التراث العربي و مؤسسة الوفاء، 1403ق.

* '''تاريخ الطبري (تاريخ الامم والملوک)'''، محمد بن جرير الطبري (224-310ق.)، بيروت، مؤسسة الاعلمي، 1403ق.

* '''تاريخ المدينة المنوره (اخبار المدينه النبويه)'''، عمر بن شبّه النميري (م.262ق.)، به کوشش فهيم محمد شلتوت، قم، دار الفکر، 1410ق.

* '''تاريخ خليفه'''، خليفة بن خياط (م.240ق.)، به کوشش زکار، بيروت، دار الفکر، 1414ق.

* '''تاريخ مدينة دمشق'''، علي بن الحسن ابن عساکر (م.571ق.)، به کوشش علي شيري، بيروت، دار الفکر، 1415ق.

* '''تاريخ اليعقوبي'''، احمد بن ابي‌يعقوب اليعقوبي (م.292ق.)، بيروت، دار صادر، 1415ق.

* '''التحصين لاسرار ما زاد من اخبار کتاب اليقين'''، ابن طاووس سيد رضي‌الدين علي، مؤسسة دار الکتب، قم، 1413ق.

* '''التعريف و الاعلام فيما ابهم من الاسماء الاعلام في القران الکريم'''، عبدالرحمان بن عبدالله السهيلي (م.581ق.)، به کوشش عبدالله محمد علي النقراط، طرابلس، کلية الدعوة الاسلامية و لجنة الحفاظ علي التراث الاسلامي، 1401ق.

* '''تفسير القمي'''، علي بن ابراهيم قمي (م.307ق.)، به کوشش سيد طيب موسوي جزائري، بيروت، دار السرور، 1411ق.

* '''تفسير جوامع الجامع'''، الفضل بن الحسن الطبرسي (468-548ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1418ق.

* '''تفسير فرات الکوفي'''، فرات بن ابراهيم الکوفي (م.307ق.)، به کوشش محمد کاظم، تهران، وزارت ارشاد، 1374ش.

* '''تفسير قرطبي (الجامع لاحکام القرآن)'''، محمد بن احمد القرطبي (م.671ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1405ق.

* '''تفسير ماوردي (النکت و العيون)'''، علي بن محمد الماوردي (م.450ق.)، تصحيح سيد عبدالمقصود بن عبدالرحيم، بيروت، دار الکتب العلميه، 1412ق.

* '''تفسير مبهمات القرآن الموسوم بصلة الجمع وعائد التذييل لموصول کتابي الاعلام والتکميل'''، محمد بن علي البلنسي (م.‌‌782ق.)، به کوشش حنيف بن حسن القاسمي، بيروت، دار الغرب ‌الاسلامي، 1411ق.

* '''التنبيه و الاشراف'''، علي بن الحسين المسعودي (م.346ق.)، بيروت، دار الصعب، بي‏تا.

* '''تهذيب التهذيب'''، ابن حجر العسقلاني (773-852ق.)، به کوشش مصطفي عبدالقادر عطا، بيروت، دار الکتب العلميه، 1415ق.

* '''تهذيب الکمال في اسماء الرجال'''، يوسف بن عبدالرحمان المزي (م.742ق.)، به کوشش بشار عواد معروف، بيروت، مؤسسة الرساله، 1985م.

* '''الثقات'''، محمد بن حبان (م.354ق.)، بيروت، الکتب الثقافيه، 1393ق.

* '''جامع البيان عن تأويل آي القرآن (تفسير الطبري)'''، محمد بن جرير الطبري (224-310ق.)، به کوشش صدقي جميل العطار، بيروت، دار الفکر، 1415ق.

* '''الخصال المحمودة و المذمومه'''، محمد بن علي بن بابويه (شيخ صدوق) (311-381ق.)، به کوشش علي‌اکبر غفاري، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1410ق.

* '''دلائل النبوه'''، احمد بن الحسين البيهقي (م.458ق.)، به کوشش عبدالمعطي، بيروت، دار الکتب العلميه، 1405ق.

* '''رجال الطوسي'''، محمد بن حسن الطوسي (385-460ق.)، به کوشش جواد قيومي، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1415ق.

* '''روض الجنان'''، ابوالفتوح رازي (م.554ق.)، به کوشش محمد جعفر ياحقي و محمد مهدي ناصح آستان قدس رضوي، 1375ش.

* '''سبل الهدي و الرشاد في سيرة خير العباد'''، محمد بن يوسف الشمس الشامي (م.942ق.)، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علي محمد معوض، بيروت، دار الکتب العلميه، 1414ق.

* '''السنن الکبري'''، احمد بن الحسين البيهقي (384-458ق.)، بيروت، دار الفکر، 1416ق.

* '''سير اعلام النبلاء'''، شمس‌الدين محمد بن احمد الذهبي (م.748ق.)، به کوشش گروهي از محققان، بيروت، الرساله، 1413ق.

* '''السيرة النبويه'''، عبدالملک بن هشام (م.208ق.)، تحقيق مصطفي السقاء و عبدالحفيظ شبلي و ابراهيم الابياري، بيروت، مکتبة العلميه، بي‌تا.

* '''سيماي کارگزاران علي بن ابي‌طالب'''، علي اکبر ذاکري، مرکز انتشارات دفتر تبليغات اسلامي قم، اول، 1371ش.

* '''شرح الاخبار في فضائل الائمة الاطهار'''، نعمان بن محمد المغربي (م.363ق.)، به کوشش سيد محمد حسيني جلالي، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1414ق.

* '''شرح نهج البلاغه'''، ابن ابي‌الحديد (م.656ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، بيروت، دار احياء الکتب العربيه، 1378ق.

* '''شواهد التنزيل لقواعد التفضيل في الايات النازلة في اهل البيت'''، الحاکم الحسکاني (م.506ق.)، به کوشش محمدباقر محمودي، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1411ق.

* '''صحيح البخاري'''، محمد بن اسماعيل البخاري (م.‌256‌ق.)، به کوشش عبدالعزيز بن عبدالله ‌بن ‌باز، بيروت، دار الفکر، 1401ق.

* '''الطبقات الکبري'''، محمد بن سعد (م.230ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بيروت، دار الکتب العلميه، 1410ق.

* '''الطبقات'''، خليفة بن خياط (م.240ق.)، به روايت موسي بن ذکريا تستري و محمد بن احمد ازدي، تحقيق سهيل صادق زکار، بيروت، دار الفکر، 1414ق.

* '''العقد الفريد'''، احمد بن محمد بن عبد ربه (246-328ق.)، به کوشش مفيد محمد قميحه، بيروت، مکتبة العصريه، 1425ق.

* '''الغدير في الکتاب و السنة و الادب'''، عبدالحسين الاميني، تهران، دار الکتب الاسلاميه، 1366ش.

* '''غرر التبيان'''، بدرالدين حموي (م.733ق.)، به کوشش عبدالجواد خلف، دمشق، دار قتيبه، 1410ق.

* '''فتوح البلدان'''، احمد بن يحيي البلاذري (م.279ق.)، تصحيح صلاح‌الدين منجد، قاهره، مکتبة النهضة المصريه، 1957م.

* '''الفتوح'''، احمد بن محمد بن اعثم کوفي (م.314ق.)، به کوشش علي شيري، بيروت، دار الاضواء، 1411ق.

* '''الکافي'''، محمد بن يعقوب کليني (م.329ق.)، به کوشش علي‌اکبر غفاري، تهران، انتشارات دار الکتب اسلاميه، 1375ش.

* '''الکامل في التاريخ'''، علي بن محمد ابن الاثير (555-630ق.)، بيروت، دار صادر، 1385ق.

* '''الکشاف'''، محمود بن عمر الزمخشري (م.538ق.)، به کوشش محمد عبدالسلام، بيروت، دار الکتب العلميه، 1415ق.

* '''کشف الغمه'''، علي بن عيسي الاربلي (م.693ق.)، بيروت، دار الاضواء، 1405ق.

* '''کنز العمال في سنن الاقوال و الافعال'''، علي بن حسام‌الدين الهندي (م.975ق.)، به کوشش بکري حياني و صفوة السقاء، بيروت، مؤسسة الرساله، 1409ق.

* '''اللباب في تهذيب الانساب'''، علي بن محمد ابن الاثير (555-630ق.)، به کوشش احسان عباس، بيروت، دار صادر، 1414ق.

* '''مجمع البيان في تفسير القرآن'''، الفضل بن الحسن الطبرسي (468-548ق.)، مقدمه محمد جواد بلاغي (1864-1933م.)، تصحيح سيد هاشم رسولي محلاتي و فضل الله يزدي طباطبايي، بيروت، دار المعرفه، 1406ق.

* '''المحبّر'''، محمد بن حبيب (م.245ق.)، به کوشش ايلزه ليختن شتيتر، بيروت، دار الآفاق الجديده، بي‌تا.

* '''مراصد الاطلاع علي اسماء الامکنة و البقاع، و هو مختصر معجم البلدان لياقوت'''، صفي‌الدين عبدالمومن بن عبدالحق (م.739ق.)، به کوشش علي محمد البجاوي، بيروت، دار الجيل، 1412ق.

* '''مروج الذهب و معادن الجوهر'''، علي بن الحسين المسعودي (م.346ق.)، به کوشش يوسف اسعد داغر، قم، انتشارات هجرت، 1409ق.

* '''مسند احمد'''، احمد بن حنبل (م.241ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1415ق.

* '''المعارف'''، ابن قتيبه دينوري (213-276ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، انتشارات شريف الرضي، 1373ش.

* '''المعجم الکبير'''، سليمان بن احمد الطبراني (260-360ق.)، به کوشش حمدي عبدالمجيد السلفي، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1405ق.

* '''المعرفة و التاريخ'''، يعقوب بن سفيان الفسوي(م.277ق.)، دار الکتب العلميه، بي‌جا، 1419ق.

* '''المغازي'''، محمد بن عمر الواقدي (م.207ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بيروت، مؤسسة الاعلمي، 1409ق.

* '''مناقب آل ابي‌طالب'''، ابن شهر آشوب (م.588ق.)، به کوشش البقاعي، بيروت، دار الاضواء، 1412ق.

* '''مناقب الامام امير المؤمنين علي بن ابي‌طالب'''، محمد بن سليمان الکوفي (م.300ق.)، به کوشش محمدباقر محمودي، قم، مجمع احياء الثقافة الاسلاميه، 1412ق.

* '''مناقب علي بن ابي‌طالب و ما نزل من القران في علي'''، احمد بن موسي بن مَرْدَوَيه الاصفهاني (م.410ق.)، تحقيق عبدالرزّاق محمد حسين حرزالدين، قم، دار الحديث، 1422ق.

* '''المنتظم في تاريخ الملوک و الامم'''، عبدالرحمان بن علي ابن الجوزي (م.597ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفي عبدالقادر عطا و نعيم زرزور، بيروت، دار الکتب العلميه، 1412ق.

* '''الوثائق السياسيه'''، محمد حميد الله، قاهرة، 1958م.