اذان سوم: تفاوت میان نسخه‌ها

درخصوص اذان سوم میان فقهاء شیعه و اهل سنت دیدگاه‌های کاملا متفاوتی وجود دارد که به شرح زیر است:

بسیاری از فقیهان اهل سنت اذان سوم را مشروع می‌شمرند<ref>الخلاف، ج۱، ص۲۹۰؛ الانصاف، ج۲، ص۳۹۶.</ref> و حتی برخی به استحباب آن تصریح کرده‌اند.<ref>نک: الانصاف، ج۲، ص۳۹۶؛ الشرح الکبیر، ج۲، ص۱۸۸؛ حاشیة الدسوقی، ج۱، ص۱۹۲.</ref> از پشتوانه‌های آنان این است که سنت خلفا حجت است، آن هم بر پایه روایتی از پیامبر اکرم(ص) که مسلمانان را به پیروی از سنت خلفای راشدین فراخوانده است. دلیل دیگر، اجماع سکوتی یعنی سکوت صحابه در برابر این کار عثمان است.<ref>نک: عمدة القاری، ج۶، ص۲۱۱؛ تحفة الاحوذی، ج۳، ص۴۰؛ فتاوی اللجنة الدائمه، ج۸، ص۲۴۳-۲۴۵.</ref> ولی عبدالله بن عمر که در زمره صحابه بوده، آن را بدعت خوانده و صحابی دیگر، عطاء بن ابیرباح نیز آن را باطل شمرده است.<ref>احکام القرآن، جصاص، ج۳، ص۵۹۴؛ فتح الباری، ج۲، ص۳۲۷.</ref> شماری از مؤلفان، مقصود ابن عمر را از بدعت، کار بی‌سابقه و جدید دانسته‌اند، نه کار حرام.<ref>فتح الباری، ج۲، ص۳۲۷؛ عون المعبود، ج۳، ص۳۰۳.</ref> در برابر، برخی فقیهان هر بدعتی را گمراهی خوانده و روایت نبوی یاد شده را دلالت‌گر بر حجت بودن همه کارهای خلفا نشمرده‌اند.<ref>نک: احکام القرآن، جصاص، ج۳، ص۵۹۴؛ تحفة الاحوذی، ج۳، ص۴۱.</ref> شافعی اکتفا به یک اذان را در نماز جمعه پسندیده‌تر دانسته است.<ref>الام، ج۱، ص۲۲۴.</ref>

برخی فقیهان اهل سنت شتافتن به سوی نماز جمعه را پس از شنیدن اذان سوم واجب شمرده و بر این اساس، از باب سد ذریعه (محکم‌کاری و جلوگیری کامل از ارتکاب نهی)<ref>بدایة المجتهد، ج۱، ص۹۶؛ التسهیل، ج۲، ص۲۶؛ نک: کشاف القناع، ج۳، ص۳۰۲.</ref> و نیز به دلیل آیه ۹ جمعه/۶۲، اقدام به معامله و خرید و فروش را حرام دانسته‌اند.<ref>نک: مواهب الجلیل، ج۲، ص۵۵۴؛ کشاف القناع، ج۳، ص۲۰۸؛ حاشیة الدسوقی، ج۱، ص۳۸۶-۳۸۹.</ref> ولی بسیاری از فقیهان به پشتوانه سیره پیامبر گرامی، تنها پس از اذان نماز جمعه که در حضور خطیب گفته می‌شود، خرید و فروش را حرام شمرده و «نداء» را در آیه به معنای این اذان دانسته‌اند.<ref>الام، ج۱، ص۲۲۴؛ المغنی، ج۲، ص۱۴۵؛ روح المعانی، ج۲۸، ص۹۹.</ref>

===دیدگاه فقیهان امامی===

به نظر مشهور فقیهان امامی، برای نماز جمعه دو اذان تشریع نشده و کار عثمان بدعت و فاقد مشروعیت است.<ref>تذکرة الفقهاء، ج۴، ص۱۰۶؛ کشف الرموز، ج۱، ص۱۷۶؛ المهذب، ج۱، ص۴۱۰.</ref> بر این اساس، از آن‌جا که در حضور خطیب بودن اذان در مشروعیت آن نقش ندارد<ref>نک: جواهر الکلام، ج۱۱، ص۳۰۲-۳۰۳.</ref>، بیشتر آنان اذان نخست را جایز و اذان دوم را حرام شمرده‌اند.<ref>السرائر، ج۱، ص۲۹۵-۲۹۶؛ تذکرة الفقهاء، ج۴، ص۱۰۶؛ مدارک الاحکام، ج۴، ص۷۴-۷۵.</ref> پشتوانه این دیدگاه، افزون بر سیره نبوی، حدیث حفص بن غیاث از امام باقر(ع) است که اذان سوم را در روز جمعه بدعت شمرده است: «الأذان الثالث یوم الجمعه بدعة»<ref>الکافی، ج۳، ص۴۲۱-۴۲۲؛ التهذیب، ج۳، ص۱۹.</ref>؛ با این تفسیر که با شمارش اقامه نماز جمعه یا اذان نماز صبح، مقصود از اذان ثالث دومین اذانی است که برای نماز جمعه گفته می‌شود.<ref>بحار الانوار، ج۳۱، ص۲۴۲؛ جواهر الکلام، ج۱۱، ص۳۰۱.</ref> برخی از فقیهان امامی احتمال داده‌اند اذان ثالث، اذان نماز عصر روز جمعه باشد<ref>البیان، ص۱۰۶؛ مجمع الفائده، ج۲، ص۱۶۵.</ref> که برخی به حرمت<ref>النهایه، ص۱۰۷؛ کشف اللثام، ج۴، ص۲۸۸.</ref> و بعضی به کراهت<ref>المبسوط، ج۱، ص۱۵۱؛ تذکرة الفقهاء، ج۴، ص۱۰۷.</ref> و عده‌ای به رخصت و جواز آن اعتقاد دارند.<ref>المقنعه، ص۱۶۲؛ نک: الدروس، ج۱، ص۱۶۵.</ref> شماری از فقیهان امامی، اذان سوم را مصداق بدعت و حرام دانسته و به سنت پیامبر مبنی بر گفته شدن اذان در محضر او<ref>نک: التهذیب، ج۳، ص۲۴۴-۲۴۵.</ref> استناد کرده‌اند. بر این اساس، چون اذان سوم در محضر خطیب جمعه گفته نمی‌شود، بلکه قبل یا بعد خوانده می‌شود، بدعت و حرام است.<ref>نهایة الاحکام، ج۲، ص۵۴؛ الحدائق، ج۱۰، ص۱۷۹-۱۸۲.</ref>

در استناد به حدیث حفص از جهت‌های گوناگون مناقشه کرده‌اند؛ از جمله به سبب ضعف سند حدیث<ref>المعتبر، ج۲، ص۲۹۶؛ قس: مستند العروه، ج۲، ص۲۹۷.</ref> و نیز دلالت آن؛ زیرا اولاً در دیدگاه برخی فقیهان، مفاد حدیث درباره اذان نماز عصر در روز جمعه است، نه اذان نماز جمعه.<ref>وسائل الشیعه، ج۷، ص۴۰۱؛ بحار الانوار، ج۸۰، ص۱۱۴؛ مستند العروه، ج۲، ص۲۹۷.</ref> ثانیاً واژه بدعت در حدیث، در حرمت صراحت ندارد؛ زیرا مقصود از بدعت کاری است که در هنگام پیامبر گرامی(ص) نبوده و سپس پدید آمده است. بر این اساس، برخی گفته‌اند که تکرار اذان که در بر دارنده تعظیم خداوند است، به خودی خود حرام نیست؛ اما از آن‌جا که پیامبر به آن فرمان نداده، مکروه به شمار می‌رود.<ref>نک: المبسوط، ج۱، ص۱۴۹؛ المعتبر، ج۲، ص۲۹۶؛ ذکری، ج۳، ص۲۰۴، ۲۳۲؛ ج۴، ص۱۴۴.</ref> حتی شماری از فقیهان بر آنند که حرمت یا کراهت یکی از این دو اذان هنگامی است که به قصد تشریع و بدعت انجام گیرد؛ وگرنه تنها تکرار اذان به قصد دعا و ذکر، حتی مکروه نیز نیست.<ref>المعتبر، ج۲، ص۲۹۲؛ مستند الشیعه، ج۶، ص۱۳۹-۱۴۰؛ مصباح الفقیه، ج۲، ص۴۵۸.</ref>

علت دستور دادن عثمان به خواندن اذان سوم، فراوانی جمعیت در روزگار او یاد شده است.<ref>صحیح البخاری، ج۱، ص۲۱۹؛ سنن ابن ماجه، ج۱، ص۳۵۹؛ السنن الکبری، ج۳، ص۱۹۲.</ref> از این رو، برخی دانشمندان امامی با نامشروع دانستن اذان سوم، این‌گونه در آن مناقشه کرده‌اند که اگر منظور از بسیاری جمعیت، فراوان بودن مردم مدینه باشد، باید در یک زمان، چند مؤذن در چند منطقه شهر و دور از مسجد اذان بگویند تا صدا به گوش همه مردم مدینه برسد، نه این‌که اذان تکرار شود؛ آن هم در جایی بسیار نزدیک به مسجد به نام زوراء.<ref>الغدیر، ج۸، ص۱۲۵-۱۲۸.</ref>