التعریف بما أنست الهجرة (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

التعریف بما أنست الهجرة (کتاب) (ویرایش)

نسخهٔ ‏۱۴ آوریل ۲۰۲۳، ساعت ۱۸:۱۲

۶٬۸۹۴ بایت حذف‌شده ، ‏۱۴ آوریل ۲۰۲۳

بدون خلاصۀ ویرایش

دیداریویکی‌متن

Kamran

Automoderated users، دیوان‌سالاران، checkuser، ناظمان (CommentStreams)، developer، Moderators، مدیران

۱۰٬۰۹۳

ویرایش

@@ خط ۳۰: / خط ۳۰: @@
 '''التعریف بما أنسَت الهجرة''' کتابی درباره تاریخ محلی [[مدینه]] است که در سده هشتم توسط [[محمد بن احمد مطری]] نوشته شده است. اهمیت این کتاب علاوه بر قدمتش، نقل تاریخ مدینه از کتاب‌هایی است که در عصر نویسنده موجود بوده ولی امروزه از بین رفته‌اند. نویسنده از کتاب [[اخبار المدینه (ابن زباله)|اخبار مدینه ابن زبالة]] که امروزه در دسترس نیست، الگوبرداری نموده است. وی همچنین از کتاب [[الدرة الثمینة فی تاریخ المدینة]] نوشته [[ابن نجار]] نیز بسیار سود برده است.
-نویسنده در هر فصل از کتاب، که به دسته‌ای از مکان‌ها و بناهای مدینه اختصاص دارد، ابتدا به ذکر احادیث یا روایات تاریخی درباره فضیلت آن مکان‌، با ذکر سند کامل از کتب معتبری همچون [[صحیح بخاری]] و [[صحیح مسلم]] پرداخته است. به‌خاطر همین نقاط قوت، نویسندگانی چون [[مراغی]] از التعریف بسیار استفاده نموده است.
+نویسنده در هر فصل از کتاب، که به دسته‌ای از مکان‌ها و بناهای مدینه اختصاص دارد، ابتدا به ذکر احادیث یا روایات تاریخی درباره فضیلت آن مکان‌ پرداخته است. سپس آگاهی‌های جغرافیایی را از منابع پیشین، به ویژه [[اخبار المدینه (ابن زباله)|کتاب ابن زبالة]] و ابن نجار، آورده و تحلیل خود از مطالب آن منابع و نیز دیده‌های خویش را ذیل تعبیر «قلت» افزوده است
 گزارش بازسازی [[مسجد نبوی]] که به‌واسطه آتش‌سوزی تخریب شده بود، گزارش ماجرای ساختن دیوار برای مدینه و خندق سرب به دور [[قبر حضرت رسول اکرم(ص)]] و نیز گزارشی از مساجد معروف و غیر معروف مدینه از مهم‌ترین محتواهای کتاب التعریف بما أنسَت الهجرة می‌باشد.
@@ خط ۴۶: / خط ۴۶: @@
 نام کتاب که به سال 740ق. نگاشته شده است، <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص207</ref> در برخی نسخه‌های خطی و چاپی کهن «التعریف بما آنست الهجرة» ضبط شده است؛ اما به گفته مصحح کتاب و با توجه به ضبط نام کتاب در مقدمه آن، عنوان درست «التعریف بما اَنسَت الهجرة» است که بر انگیزه نویسنده از تالیف کتاب یعنی معرفی و وصف معالم و مکان‌های فراموش شده شهر مدینه، دلالت دارد. <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص19</ref>
-از مطری کتابی دیگر در دست نیست. [[ابن‌حجر]] در [[الدرر الکامنة]] و [[سخاوی]] در الاعلان بالتوبیخ مطری را صاحب کتابی مفید در تاریخ مدینه دانسته‌اند و نام کتاب را یاد نکرده‌اند. به احتمال، مقصود آنان، همین کتاب است.<ref>الدرر الکامنة، ج3، ص214</ref><ref>الاعلان بالتوبیخ، ص274</ref>
+==منابع کتاب==
-==ساختار کتاب==
 ساختار کتاب مانند دیگر کتاب‌های تاریخ مدینه، از الگوی کتاب [[اخبار مدینه ابن‌ زبالة]] پیروی می‌کند.<ref>اخبار المدینة، ص267</ref> این کتاب در روزگار مطری، در دسترس و از منابع اصلی وی در نگارش التعریف بوده است. منبع دیگری که مطری فراوان از آن گزارش کرده، کتاب [[الدرة الثمینة فی تاریخ المدینة]] نوشته [[ابن‌ نجار]] (م. 641ق.)  است تا جایی که شماری از محققان کتاب التعریف را ذیلی بر آن به شمار آورده‌اند.<ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص21</ref>
-==اهمیت کتاب==
+==جایگاه کتاب==
 تاریخ‌نگاران پسین مدینه، از التعریف بسیار سود برده‌اند. از جمله [[زین‌الدین مراغی]] کتاب خود را با عنوان [[تحقیق النصرة (کتاب)|تحقیق النصرة]] با نگاه به این کتاب نگاشته و [[ابومحمد عفیف‌الدین مرجانی]] نویسنده [[بهجة النفوس]] و [[سمهودی]] در کتاب مشهور خود [[وفاء الوفاء]] بارها بدان استناد کرده‌اند.<ref>نک: وفاء الوفاء، ج1، ص62-63، 89</ref><ref>وفاء الوفاء، ج2، ص57، 65</ref><ref>تحقیق النصرة، ص93-94</ref>
@@ خط ۶۴: / خط ۶۲: @@
 ==محتوای کتاب==
-کتاب التعریف با یادکرد روایات [[پیامبر(ص)]] در فضیلت‌های [[مدینه]] و [[مسجدالحرام]] و پاداش و شیوه [[زیارت پیامبر(ص)]] آغاز شده و شامل احادیثی است که بیشتر آن‌ها را نویسنده با واسطه مشایخ خود از کتاب [[صحیح بخاری]] و [[صحیح مسلم]] آورده است.
+کتاب التعریف با یادکرد روایات [[پیامبر(ص)]] در فضیلت‌های [[مدینه]] و [[مسجدالحرام]] و پاداش و شیوه [[زیارت پیامبر(ص)]] آغاز شده است. او در فصلی با عنوان «ذکر زیارة سیدنا رسول الله(ص)» اذکار و آداب [[زیارت پیامبر(ص)]] و نیز اشعاری در ستایش ایشان آورده و زیارت آثار و مساجدی را که پیامبر(ص) در آن‌ها نماز خوانده، به قصد [[تبرک به پیامبر(ص)|تبرک]] و تاسی به پیامبر(ص) مستحب دانسته است. <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص71-80</ref>
-او در فصلی با عنوان «ذکر زیارة سیدنا رسول الله(ص)» اذکار و آداب [[زیارت پیامبر(ص)]] و نیز اشعاری در ستایش ایشان آورده و زیارت آثار و مساجدی را که پیامبر(ص) در آن‌ها نماز خوانده، به قصد [[تبرک به پیامبر(ص)|تبرک]] و تاسی به پیامبر(ص) مستحب دانسته است. <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص71-80</ref>
 ===گزارش بازسازی مسجدالنبی===
 مطری در ادامه کتاب به ساختمان حرم پرداخته و از [[منبر]]، ستون‌ها و محل نماز شب پیامبر(ص) در مسجد و خانه‌ها و باب‌های مسجد سخن رانده است. <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص81-114</ref> این بخش از کتاب به دلیل آگاهی‌هایی که مطری از نخستین [[آتش‌سوزی در مسجدالنبی|آتش‌سوزی مسجد نبوی]] بیان کرده و از کهن‌ترین گزارش‌ها از این رخداد است، اهمیت فراوان دارد. این آتش‌سوزی که به سال 654ق. روی داد، خسارات فراوان به مسجد وارد کرد و به فروریختن سقف آن انجامید.
-خلیفه عباسی [[المستعصم بالله]] (م. 656ق.)  معماران و وسایل تعمیر حرم را با حاجیان عراقی به مدینه فرستاد. بازسازی حرم به سال 655ق. آغاز شد؛ اما به دلیل هم‌زمانی با حمله [[هلاکوخان مغول]] به [[بغداد]] و کشته شدن [[خلیفه]] به دست [[مغولان]] به سال 656ق. به تعویق افتاد.
-این رخداد نفوذ حاکمان مصر بر [[حجاز]] را افزایش داد. بازسازی حرم با حمایت حاکم مصر [[ملک منصور نورالدین علی مملوکی]] (حک: 655-657ق.)  ادامه یافت. بازسازی کامل حرم تا 708ق. طول کشید و چند تن از حاکمان مصر، از جمله [[مظفر سیف‌الدین قطز]] (حک: 657-658ق.)، [[بیبرس بندقداری|ملک الظاهر بیبرس]] (حک: 658-676ق.)، و [[ناصر محمد بن قلاوون]] (حک: 693-694ق.)  در آن مشارکت داشتند. <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص82-86</ref>
-در بازسازی مسجد نبوی، تغییرات عمده در ساختمان آن ایجاد نشد. برخی از تغییرات را مطری در کتاب خود یاد کرده است. از جمله، در بازسازی حرم به سال 667ق. نرده‌ای چوبی گرداگرد [[حجره پیامبر(ص)]] کشیدند و به سال 678ق. قبه‌ای بر آن نهادند. <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص108، 111</ref>
-نیز به سال 729ق. به فرمان [[ملک ناصر]]، دو رواق در صحن حرم ساختند.<ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص112</ref> به سال 656ق. [[سلطان یمن الملک مظفر]] منبری برای مسجد ساخت که در سال 666ق. [[ملک الظاهر مملوکی]] دستور داد آن را از مسجد بیرون نهند و خود، منبری تازه برای مسجد فرستاد. <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص86</ref>
-در پی بازسازی حرم و در دوران زندگی مطری، برخی از درهای مسجدالحرام تغییر نام یافتند که مطری به آن‌ها اشاره کرده است. از جمله، دری که از دیرباز با نام [[باب عثمان]] شناخته می‌شد، به [[باب جبرئیل]] معروف گشت و [[باب عاتکة]] به نام [[باب الرحمة]] خوانده ‌شد. <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص84، 86</ref>
 ===گزارش ساختن دیوار مدینه===
-گزارش مطری از ساخته شدن دیواری به دست [[محمود بن زنگی]] برای مدینه، نخستین گزارش در این زمینه است. مطری این رویداد را از یکی از دانشمندان مدینه شنیده است.
+گزارش مطری از ساخته شدن دیواری به دست [[محمود بن زنگی]] برای مدینه، نخستین گزارش در این زمینه است. مطری این رویداد را از یکی از دانشمندان مدینه شنیده است. بر پایه گزارش او، چون [[محمد بن زنگی]] به سال 557ق. به مدینه آمد، سه بار پیامبر(ص) را در خواب دید که از او یاری می‌خواهد. این خواب‌ها او را به پیگیری واداشت. دریافتند که دو فرد [[مسیحی]] که خود را به شکل [[مسلمانان]] درآورده‌اند، نزدیک مسجد خانه گرفته‌اند و قصد دارند با کندن نقبی، پیکر پیامبر(ص) را بربایند.
-بر پایه گزارش او، چون [[محمد بن زنگی]] به سال 557ق. به مدینه آمد، سه بار پیامبر(ص) را در خواب دید که از او یاری می‌خواهد. این خواب‌ها او را به پیگیری واداشت. دریافتند که دو فرد [[مسیحی]] که خود را به شکل [[مسلمانان]] درآورده‌اند، نزدیک مسجد خانه گرفته‌اند و قصد دارند با کندن نقبی، پیکر پیامبر(ص) را بربایند.
 به گزارش مطری، پس از بیرون آمدن سلطان به درخواست مردم، وی فرمان ساخته شدن دیوار شهر مدینه را صادر کرد. در گزارش [[اسنوی]] که سمهودی در کتاب خود آورده است، این رخداد به فرمان سلطان برای ساختن خندقی پر از سرب گرداگرد قبر پیامبر(ص) انجامید.<ref>وفاء الوفاء، ج2، ص431</ref> <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص208-209</ref>
@@ خط ۹۲: / خط ۷۶: @@
 ===گزارش از بقیع===
-بیان فضیلت بقیع و معرفی کسانی که در آن دفن شده‌اند و نیز فضیلت [[جنگ احد|احد]] و [[شهیدان احد|شهیدان]] آن، از دیگر مطالب کتاب است. نویسنده پس از یادکرد روایاتی در فضیلت بقیع، بیشتر مطالب این بخش را به دفن شدگان از [[اهل بیت پیامبر(ص)]] در این قبرستان اختصاص داده است.
+بیان فضیلت بقیع و معرفی کسانی که در آن دفن شده‌اند و نیز فضیلت [[جنگ احد|احد]] و [[شهیدان احد|شهیدان]] آن، از دیگر مطالب کتاب است. نویسنده پس از یادکرد روایاتی در فضیلت بقیع، بیشتر مطالب این بخش را به دفن شدگان از [[اهل بیت پیامبر(ص)]] در این قبرستان اختصاص داده است. <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص115-122</ref>
-وی از قبر [[عباس بن عبدالمطلب|عباس]]، [[حضرت فاطمه(س)]]، [[حسن بن علی(ع)]]، [[علی بن حسین(ع)]]، [[محمد باقر(ع)]] و [[امام صادق(ع)|جعفر صادق(ع)]]، [[عقیل بن ابی‌طالب|عقیل]]، [[اسماعیل بن جعفر(ع)|اسماعیل بن صادق(ع)]]، نفس الزکیة و... سخن رانده است. <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص115-122</ref>
 ===معرفی مساجد مدینه===
-مطری در ادامه به معرفی مساجد معروف مدینه مانند [[مسجد قبا|قبا]]، [[مسجد فضیخ|فضیخ]] یا [[مسجد شمس|شمس]]، [[مسجد بنی‌قریظه|بنی‌قریظة]]، [[مسجد مشربة ام ابراهیم|مشربة ام ابراهیم]]، [[مسجد بنی‌ظفر|بنی‌ظفر]]، [[مسجد بنی‌معاویه|بنی‌معاویه]]، [[مسجد فتح|فتح]]، و [[مسجد قبلتین|قبلتین]] <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص129-144</ref> و [[چاه‌های مدینه]] همچون [[چاه اریس|بئر اریس]]، [[بئر غرس|غرس]]، [[چاه بصه|بُصَّة]]، [[بئر حاء|حاء]]، [[چاه بضاعه|بُضاعة]]، [[چاه رومه|رومة]]، و [[عین‌النبی]] <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص149-166</ref> و [[وادی‌های مدینه]] از جمله [[وادی عقیق|وادی العقیق]]، [[وادی رانوناء|رانونة]]، [[وادی جفاف|جفاف]]، [[وادی مذینب|مُذَینب]]، [[وادی مهزور|مهزور]]، و... <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص167-180</ref> و نیز حدود حرم <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص181-188</ref> پرداخته است.
+مطری در ادامه به معرفی مساجد معروف مدینه پرداخته است. وی بخشی از کتاب را به معرفی مساجد غیر معروف مدینه اختصاص داده و در آن، از مساجدی که ابن زبالة در کتاب خود آورده، ولی در روزگار مؤلف از میان رفته و نیز از مکان احتمالی آن‌ها سخن رانده است.<ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص205-221</ref> بخش دیگر کتاب، گزارشی است از مساجدی که پیامبر(ص) در راه مدینه به مکه و [[مسجد تبوک|تبوک]] و نیز در دیگر [[غزوات یامبر(ص)|غزوات]] خود در آن‌ها نماز گزارده است.<ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص189-200</ref><ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص223-227</ref>
-وی نیز بخشی از کتاب را به معرفی مساجد غیر معروف مدینه اختصاص داده و در آن، از مساجدی که ابن زبالة در کتاب خود آورده، ولی در روزگار مؤلف از میان رفته و نیز از مکان احتمالی آن‌ها سخن رانده است. از جمله این مساجد، می‌توان به [[مسجدبنی‌زُریق|بنی‌زُریق]]، [[مسجد دار النابغة|دار النابغة]]، [[مسجد عدی بن نجار|عدی بن نجار]]، [[مسجد بنی‌خدرة|بنی‌خدرة]]، و نیز [[مسجد دار غنم بن مالک|دار غنم بن مالک]]، [[مسجد دار بنی‌حدیلة|دار بنی‌حدیلة]]، و [[مسجد دار بنی اشهل|دار بنی‌اشهل]] اشاره کرد. <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص205-221</ref> بخش دیگر کتاب، گزارشی است از مساجدی که پیامبر(ص) در راه مدینه به مکه و [[مسجد تبوک|تبوک]] و نیز در دیگر [[غزوات یامبر(ص)|غزوات]] خود در آن‌ها نماز گزارده است.
+==نسخه‌شناسی==
-مطری در معرفی مساجدی که در زمانه وی از میان رفته، از کتاب‌های گذشتگان به ویژه سیره ابن اسحق و کتاب ابن زبالة و اثری ناشناخته از حافظ عبدالغنی بن سعید ازدی، بهره برده و در وصف مساجد باقی مانده تا روزگار خود، برخی از دیده‌هایش را افزوده است. این بخش از کتاب مطری و نیز قسمت مربوط به مساجد غیر معروف مدینه، در قیاس با کتاب‌های پیشین تاریخ مدینه، مفصل‌تر و از نظر ثبت پاره‌ای از منابع مفقود گذشته، به ویژه کتاب ابن زبالة، ارزشمند است.
+التعریف بما آنست الهجرة را نخستین بار [[اسعد درابزونی]] بدون تحقیق و حواشی به سال 1372ق. به چاپ رساند. این اثر در سال 1402ق. با همت المکتبة العلمیة للمدینة المنورة در [[بیروت]] دیگر بار چاپ شد. نسخه تصحیح شده این کتاب به سال 1426ق./2005م. با تصحیح [[سلیمان رحیلی]] بر پایه سه نسخه خطی نزدیک به زمانه زندگی مؤلف همراه با نمایه و توضیحات نگاشته شده در پاورقی، در [[ریاض]] با همت انتشارات دارالملک عبدالعزیز منتشر شده است. <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص9-13</ref>
-وی در معرفی مساجد راه مدینه به مکه، از [[مسجد ذوالحلیفة|ذوالحلیفة]]، [[مسجد شرف الروحاء|شرف الروحاء]]، [[مسجد غزالة|غزالة]]، و مساجدی در [[عَرْج]]، [[مسیل دون ثنیة]]، [[مر الظهران]]، [[اَثایة]]، [[ذی طوی]] و... سخن رانده است. <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص189-200</ref> از جمله [[مساجد راه تبوک]] نیز نویسنده از [[مسجد توبة|توبة]]، [[مسجد ثنیة المدران|ثنیة المدران]]، [[مسجد ذات الزِراب|ذات الزِراب]]، [[مسجد اخضر|اخضر]]، [[مسجد ذات الخطیم|ذات الخطیم]] و... یاد کرده است. <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص201-203</ref> نیز به معرفی مساجدی که پیامبر(ص) در غزوه‌های خود در [[خیبر]]، [[بدر]]، [[حدیبیة]] و [[طائف]] در آن‌ها نماز گزارده، پرداخته است. <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص223-227</ref>
+== جستارهای وابسته ==
-==نسخه‌شناسی==
+* [[:پرونده:التعریف بما انست الهجرة.pdf|مطالعه و دانلود متن کتاب التعریف بما انست الهجره]]
+* [[تاریخ نگاری محلی مدینه|تاریخ‌نگاری محلی مدینه]]
-التعریف بما آنست الهجرة را نخستین بار [[اسعد درابزونی]] بدون تحقیق و حواشی به سال 1372ق. به چاپ رساند. این اثر در سال 1402ق. با همت المکتبة العلمیة للمدینة المنورة در [[بیروت]] دیگر بار چاپ شد. نسخه تصحیح شده این کتاب به سال 1426ق./2005م. با تصحیح [[سلیمان رحیلی]] بر پایه سه نسخه خطی نزدیک به زمانه زندگی مؤلف همراه با نمایه و توضیحات نگاشته شده در پاورقی، در [[ریاض]] با همت انتشارات دارالملک عبدالعزیز منتشر شده است. <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص9-13</ref>
 ==پانویس==