|
|
| خط ۳۹: |
خط ۳۹: |
|
| |
|
| آیه اسراء: اسراء | | آیه اسراء: اسراء |
|
| |
| آیه اکمال: سومین آیه سوره مائده درباره کامل شدن دین اسلام با تعیین امام علی۷ به جانشینی پیامبر۹
| |
|
| |
| در بخشی از آیه ۳ مائده/۵ پس از یادآوری نومیدی کافران از ناکامی دین مسلمانان، به کامل شدن دین و خشنودی خداوند از اسلام به عنوان دین مردم تصریح شده است: {الیومَ یئِسَ الَّذِینَ کفَرُوا مِن دِینِکم فَلاَ تَخشَوهُم وَاخشَونِ الیومَ أَکمَلتُ لَکم دِینَکم وَأَتمَمتُ عَلَیکم نِعمَتِی وَرَضِیتُ لَکمُ الإِسْلاَمَ دِینًا}، از این رو، بخش یاد شده، آیه اکمال دین و به اختصار «آیه اکمال» خوانده می‌شود.<ref>نهج الحق، ص۱۹۲؛ الغدیر، ج۱، ص۲۳۴.</ref>
| |
|
| |
| کمال هر چیز یعنی اجزای ﺁن کامل شده باشد<ref>العین، ج۵، ص۳۷۸؛ لسان العرب، ج۵، ص۵۹۹، «کمل».</ref> و اکمال هنگامی است که غرض از آن به دست آید.<ref>مفردات، ص۷۲۶؛ المصباح، ص۶۳۸، «کمل».</ref> اتمام نیز به معنای رسیدن هر چیز به حدی است که به چیزی بیرون از خود نیاز نداشته باشد و در برابر، ناقص چیزی است که به غیر خود نیاز داشته باشد.<ref>مفردات، ص۱۶۸، «تمّ»؛ مجمع البحرین، ج۱، ص۲۹۵-۲۹۶، «کمل».</ref>
| |
|
| |
| زمان نزول آیه را روز جمعه یا دوشنبه گفته‌اند<ref>الطبقات، ج۲، ص۱۴۴؛ التبیان، ج۱، ص۲۹۵-۲۹۶.</ref> و در نزول آن در روز عرفه یا غدیر خم اختلاف کرده‌اند.<ref>برای نمونه نک: تاریخ طبری، ج۸، ص۸۹؛ مجمع البیان، ج۳، ص۲۷۳.</ref> قریب به اتفاق دانشمندان حدیث و تفسیر شیعه و برخی از اهل سنت، نزول آن در هجدهم ذی‌حجه (روز غدیر) را پذیرفته‌اند. در روایت‌های فراوان شیعی، نزول آیه در روز غدیر خم و در پی نصب امام علی۷ به جانشینی پیامبر دانسته شده است.<ref>تفسیر فرات کوفی، ص۱۱۸؛ الکافی، ج۱، ص۲۸۹؛ الصافی، ج۲، ص۵.</ref>
| |
|
| |
| در میان اهل سنت نیز ابن مردویه (م.۴۱۰ق.) در چندین روایت از ابوسعید خدری، ابوهریره و مجاهد نقل می‌کند که آیه اکمال در غدیر در شأن حضرت علی۷ نازل شد.<ref>مناقب علی بن ابی طالب، ص۲۳۱-۲۳۳.</ref> حاکم حسکانی (م.قرن۵) نیز پنج روایت از ابوهریره، ابوسعید خدری و ابن عباس به همین مضمون آورده است.<ref>شواهد التنزیل، ج۱، ص۲۰۰-۲۰۸.</ref> سیوطی (م.۹۱۱ق.) در روایت‌هایی چند از صحابه و تابعین و دانشوران مشهور اهل سنت، نزول آیه اکمال را در غدیر بعد از انتصاب علی۷ به ولایت و خلافت گزارش کرده است.<ref>الدر المنثور، ج۳، ص۱۶-۱۷.</ref> ابن کثیر (م.۷۴۴ق.)<ref>تفسیر ابن‌کثیر، ج۲، ص۱۵.</ref> و جمال الدین قاسمی (م.۱۳۳۲ق.)<ref>محاسن التأویل، ج۴، ص۳۳.</ref> نیز از جمله دانشوران معروف اهل سنت هستند که روایت‌های نزول آیه اکمال در غدیر خم را نقل کرده و بر آن صحه گذاشته یا از آن خرده‌ای نگرفته‌اند. هر چند برخی چون ابن تیمیه، این روایت‌ها را ضعیف یا از مفتریات شیعه دانسته‌اند، با توجه به توثیق رجال سندهای این احادیث از منظر رجال‌شناسان اهل سنت و پذیرش آن‌ها از سوی گروهی از دانشوران حدیث سنی و نیز نبود دلیل و مستندی معتبر برای جعل و تزویر آن‌ها، اعتراضات یاد شده بی‌پایه به نظر می‌رسد.<ref>نک: الغدیر، ج۱، ص۲۹۴-۲۹۸.</ref> از سوی دیگر در تلاش برای جمع میان روایت‌های نزول این آیه در عرفه و غدیر، سبط بن جوزی از نزول آیه اکمال دو بار، یک بار در عرفه و بار دیگر در غدیر یاد کرده است و البته در هر حال آیه را مربوط به ابلاغ ولایت علی۷ می‌داند.<ref>تذکرة الخواص، ص۳۷؛ نک: ینابیع الموده، ج۱، ص۳۴۳، ۳۴۷.</ref>
| |
|
| |
| در شأن نزول آیه گفته شده که در بازگشت پیامبر۹ از حجة الوداع در غدیر خم، سه میل مانده به جُحْفه، آیه {یا أَیهَا الرَّسُولُ بَلِّغ ما أُنزِلَ إِلَیک مِن رَبِّک} (مائده/۵، ۶۸) نازل شد و پیامبر۹ دستور داد همه مسلمانان گرد هم آیند. سپس به خواندن خطبه پرداخت<ref>المسترشد، ص۴۶۵.</ref> و فرمود: خداوند به من فرمان داده که اگر آنچه را درباره علی۷ ابلاغ شده نگویم، رسالتم را انجام نداده‌ام.<ref>الاحتجاج، ج۱، ص۵۸-۵۹.</ref> آن‌گاه پیامبر۹ دست علی۹ را گرفت و فرمود: «من کنت مولاه ﻓﻌﻠﻰّ مولاه». در این هنگام، خداوند آیه {الیومَ أَکمَلتُ لَکم دِینَکم وَ أَتمَمتُ عَلَیکم نِعمَتی} را نازل کرد.<ref>البدایة و النهایه، ج۵، ص۲۱۳-۲۱۴.</ref>
| |
|
| |
| گروهی نیز روز عرفه در حجة الوداع را زمان نزول آیه پذیرفته‌اند.<ref>الطبقات، ج۲، ص۱۴۴؛ تاریخ طبری، ج۸، ص۸۹؛ التبیان، ج۳، ص۴۳۵؛ مجمع البیان، ج۳، ص۲۷۳.</ref> این گروه در شأن نزول آیه گفته‌اند که چون پیامبر در روز عرفه از بالای جبل الرحمه در عرفات یا از بالای شتر<ref>جامع البیان، ج۶، ص۱۰۶، ۱۱۱.</ref> به پیرامون خود نگریست و همه را مسلمان یافت و هیچ مشرکی را ندید، شادمان گشت و آن‌گاه جبرئیل آیه یاد شده را نازل ساخت.<ref>جامع البیان، ج۶، ص۱۰۵.</ref> هر چند برخی روایت‌های شیعی نیز نزول آیه را در روز عرفه شمرده‌اند، بر خلاف دیدگاه فوق، مناسبت نزول آن را ابلاغ فرمان نصب امام علی۷ می‌دانند که در روز غدیر عملی شد.<ref>نک: تفسیر عیاشی، ج۱، ص۲۹۳.</ref>
| |
|
| |
| در وجه اکمال دین دیدگاه‌هایی میان مفسران مطرح است. ابن عباس و سدّی و گروهی دیگر از مفسران آن را ناظر به کامل شدن فرایض و حدود و واجبات و نواهی و حلال‌ها و حرام‌ها شمرده‌اند؛ بدین‌سان که هیچ زیادت و نقصانی در شریعت نماند و از این رو، بعد از آن هیچ آیه‌ای حاوی این مضامین نازل نشد.<ref>تفسیر مقاتل، ج۱، ص۴۵۳؛ مجمع البیان، ج۳، ص۲۷۳.</ref> فخر رازی با گستردن این دیدگاه، اکمال دین را در همه ابعاد و ناظر به تکامل تدریجی آن در طول تاریخ نزول ادیان الهی دانسته است.<ref>التفسیر الکبیر، ج۱۱، ص۱۳۸؛ قس: فی ظلال القرآن، ج۲، ص۸۴۳.</ref> زجاج گفته است که به قرینه نومیدی مشرکان، اکمال ناظر به استواری دین اسلام و نبود هیچ واهمه‌ای از کافران برای استمرار و گسترش آن است.<ref>التبیان، ج۳، ص۴۳۵؛ الکشاف، ج۱، ص۵۹۳.</ref> گروهی نیز آن را به معنای اکمال حج و انجام فرایض و مناسک توحیدی آن بدون هیچ نگرانی و ترس از مشرکان شمرده‌اند.<ref>جامع البیان، ج۶، ص۵۳؛ التبیان، ج۳، ص۴۳۵؛ مجمع البیان، ج۳، ص۲۴۵-۲۴۶.</ref>
| |
|
| |
| در روایت‌هایی فراوانی از امامان شیعه، اکمال دین به معنای نصب امام علی۷ به جانشینی پیامبر در بازگشت از حجة الوداع دانسته شده<ref>تفسیر عیاشی، ج۱، ص۲۹۳؛ الکافی، ج۱، ص۱۹۹، ۲۸۹؛ ج۸، ص۲۷؛ نک: شواهد التنزیل، ج۱، ص۲۰۰-۲۰۱.</ref> و بر این اساس، همه مفسران شیعه به همین نظر گراییده‌اند.<ref>التبیان، ج۳، ص۴۳۵؛ جوامع الجامع، ج۱، ص۴۷۴؛ الصافی، ج۲، ص۱۰.</ref> علامه طباطبایی با بررسی تناسب میان بخش‌های آیه و ذکر ادله فراوان قرآنی و روایی، قسمت معروف به آیه اکمال را جمله‌ای معترضه در میان آیه شمرده و موضوع اکمال دین را در پیوند با نومیدی کافران دانسته که هر دو ناظر به روز مشخص واحدی هستند. آن‌گاه با بررسی یکایک احتمال‌های مفسران، موارد نقض هر کدام را ذکر کرده، روز مورد نظر آیه را لزوماً روز تعیین جانشین پیامبر۹ می‌داند که در غدیر خم رخ داد و سبب شد کافران از امکان نابودی اسلام پس از پیامبر نومید گردند و بدن سان، دین خداوند کامل شد.<ref>المیزان، ج۵، ص۱۷۰-۱۷۵.</ref> انتقادهای علامه طباطبایی بر احتمالات یاد شده، مستند به ادله قرآنی و تاریخی مورد قبول همگان‌اند؛ از جمله آن که نزول برخی احکام مانند حکم ربا ناقض نظریه تکمیل شریعت و احکام فقهی اسلام پیش از نزول آیه اکمال است. نیز فتح مکه و گسترش اسلام و امکان برگزاری آزادانه حج فاصله زمانی نسبتا بسیاری با زمان نزول آیه اکمال دارد. برخی احتمال‌های یاد شده نیز آن قدر کم ارزش هستند که نزول آیه‌ای با این بیان درباره آن‌ها غیر حکیمانه و نامعقول است.<ref>المیزان، ج۵، ص۱۷۰-۱۷۵.</ref>
| |
|
| |
| منابع
| |
|
| |
| الاحتجاج: ابومنصور الطبرسی (م.۵۲۰ق.)، به کوشش سید محمد باقر،دار النعمان، ۱۳۸۶ق؛ البدایة و النهایه: ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت،دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق؛ تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م.۳۱۰ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۳ق؛ التبیان: الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش العاملی، بیروت،دار احیاء التراث العربی؛ تذکرة الخواص: سبط بن جوزی (م.۶۵۴ق.)، قم، الرضی، ۱۴۱۸ق؛ تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم): ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت،دار المعرفه، ۱۴۰۹ق؛ تفسیر العیاشی: العیاشی (م.۳۲۰ق.)، به کوشش الدراسات الاسلامیة البعثه، قم، البعثه، ۱۴۲۱ق؛ التفسیر الکبیر: الفخر الرازی (م.۶۰۶ق.)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق؛ تفسیر فرات الکوفی: الفرات الکوفی (م.۳۰۷ق.)، به کوشش محمد کاظم، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۴ش؛ تفسیر قاسمی (محاسن التأویل): القاسمی (م.۱۳۳۲ق.)، به کوشش محمد باسل، بیروت،دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ تفسیر مقاتل بن سلیمان: مقاتل بن سلیمان (م.۱۵۰ق.)، به کوشش احمد فرید،دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق؛ جامع البیان: الطبری (م.۳۱۰ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت،دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ جوامع الجامع: الطبرسی (م.۵۴۸ق.)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۸ق؛ الدر المنثور: السیوطی (م.۹۱۱ق.)، بیروت،دار المعرفه، ۱۳۶۵ق؛ شواهد التنزیل: الحاکم الحسکانی (م.۵۰۶ق.)، به کوشش محمودی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۱ق؛ الصافی: الفیض الکاشانی (م.۱۰۹۱ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۲ق؛ الطبقات الکبری: ابن سعد (م.۲۳۰ق.)، بیروت،دار صادر؛ العین: خلیل (م.۱۷۵ق.)، به کوشش المخزومی و السامرائی،دار الهجره، ۱۴۰۹ق؛ الغدیر: الامینی (م.۱۳۹۰ق.)، تهران،دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۶ش؛ فی ظلال القرآن: سید قطب (م.۱۳۸۶ق.)، قاهره،دار الشروق، ۱۴۰۰ق؛ الکافی: الکلینی (م.۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران،دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛ الکشاف: الزمخشری (م.۵۳۸ق.)، مصطفی البابی، ۱۳۸۵ق؛ لسان العرب: ابن منظور (م.۷۱۱ق.)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق؛ مجمع البحرین: الطریحی (م.۱۰۸۵ق.)، به کوشش الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ق؛ مجمع البیان: الطبرسی (م.۵۴۸ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق؛ المسترشد: الطبری الشیعی (م.قرن۴)، به کوشش محمودی، تهران، کوشانپور، ۱۴۱۵ق؛ المصباح المنیر: الفیومی (م.۷۷۰ق.)، قم،دار الهجره، ۱۴۰۵ق؛ مفردات: الراغب (م.۴۲۵ق.)، به کوشش صفوان داودی، دمشق،دار القلم، ۱۴۱۲ق؛ مناقب آل ابی‌طالب: ابن شهر آشوب (م.۵۸۸ق.)، به کوشش گروهی از اساتید، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۶ق؛ المیزان: الطباطبایی (م.۱۴۰۲ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق؛ نهج الحق و کشف الصدق: العلامة الحلی (م.۷۲۶ق.)، به کوشش الحسنی الارموی، قم،دار الهجره، ۱۴۰۷ق؛ ینابیع الموده: القندوزی (م.۱۲۹۴ق.)، به کوشش علی جمال اشرف، تهران، اسوه، ۱۴۱۶ق.
| |
|
| |
| علی درزی
| |
