آل شیخ: تفاوت میان نسخه‌ها

{{در دست ویرایش|ماه=[[شهریور]]|روز=[[۳]]|سال=[[۱۳۹۶]]|کاربر=Seyedjavad }}

'''آل شیخ''' نسل محمد بن عبدالوهاب، متولیان رهبری دینی عربستان سعودی

این خاندان، از نسل محمد بن عبدالوهاب، پایه‌گذار فرقه وهابیت* و از خاندان‌های بزرگ و بانفوذ در عربستان سعودی به شمار می‌روند که کارهای مذهبی این کشور را بر عهده دارند. پیروان محمد بن عبدالوهاب، خود، از نام «وهابی» پرهیز دارند<ref>معجم المؤلفین، ج10، ص269.</ref> و مذهبشان را «محمدیه» می‌نامند.<ref>دائرة معارف القرن العشرین، ج10، ص871.</ref> تعالیم این مذهب بر گفته‌های ابن تیمیه، از فقیهان حنبلی سده ششم ق. با گرایش سلفی، استوار است<ref>جزیرة العرب، ص306.</ref> که با نگاه سختگیرانه به توحید، بسیاری از اعمال دیگر مسلمانان همچون توسل، شفاعت‌طلبی، زیارت قبور و ندا‌کردن پیامبر9 و اولیا را باطل و نشانه شرک می‌شمرد.<ref>نک: التوحید الذی هو حق الله علی العبید؛ کشف الارتیاب، ص27.</ref> دیگر مذاهب اسلامی از جمله حنبلیان همواره با عقاید وهابیت مخالفت ورزیده‌اند.<ref>الوهابیة فی نظر علماء المسلمین، ص4.</ref> از آغاز دعوت شیخ وهابی، کتاب‌ها و رساله‌های بسیار از مذاهب مختلف در رد بدعت‌های وهابیان نوشته شد که نخستین آن‌ها کتاب فصل الخطاب فی الرد علی محمد بن عبدالوهاب و الصواعق الالهیة فی الرد علی الوهابیه تألیف برادر پیشوای وهابیان، سلیمان بن عبدالوهاب، است.<ref>ایضاح المکنون، ج2، ص72؛ برای آگاهی از منابع بیشتر در نقد وهابیت، نک: الوهابیة فی نظر علماء المسلمین، ص7.</ref>

محمد بن عبدالوهاب بن سلیمان بن علی از آل مشرَّف، از شاخه‌های آل ‌وهبه از قبیله بزرگ تمیم* به شمار می‌رود و جد نهم وی مشرف است.<ref>عنوان المجد فی تاریخ النجد، ج1، ص133.</ref> او به سال 1115ق. در عُیینَه، از شهرهای نجد که اکنون ویران شده<ref>كشف الارتیاب، ص9.</ref> به دنیا آمد. نیاکانش از علما<ref>عنوان المجد فی تاریخ النجد، ج2، ص210، 238.</ref> بودند و پدربزرگش از دانشوران نجد و پدرش عبدالوهاب قاضی عیینه بود.<ref>الشیخ محمد بن عبدالوهاب عقیدته السلفیه، ص22.</ref> او نیز به تحصیل دانش‌های سنتی اهل سنت پرداخت و بخشی از تحصیل علم را در بصره گذراند. اما به تدریج تحت تأثیر کتاب‌ها و اندیشه‌های ابن تیمیه قرار گرفت و اندک اندک با برخی عقاید دیگر مسلمانان به مخالفت برخاست که اعتراض مردم و اخراجش از بصره را در پی داشت.<ref>الشیخ محمد بن عبدالوهاب عقیدته السلفیه، ص22.</ref> پس از آن به حریمله رفت و سپس رهسپار درعیه از شهرهای نجد شد. حاکم آن دیار، محمد بن سعود، جد بزرگ آل سعود* با آگاهی از دعوتش به وی گروید. آن دو طی گفت‌وگوهایی در سال 1158ق. درباره جنگ با مخالفان نگرش سلفی و غلبه بر دیگر قبایل نجد، به توافق رسیدند.<ref>تاریخ النجد، آلوسی، ص157-166؛ تاریخ النجد، فیلیبی، ص38.</ref> بر پایه این توافق، حکومت سیاسی و رهبری دینی در دو خاندان «آل سعود» و«آل شیخ» موروثی شد.<ref>تاریخ النجد، فیلیبی، ص84.</ref> بدین ترتیب، جد بزرگ آل شیخ در سایه قدرت سیاسی آل سعود روز به روز بر قدرت و نفوذ خود افزود و در حکومت آل سعود، نه تنها مرجعی دینی بلکه مشاوری بلند پایه در کارهای سیاسی شد.<ref>تاریخ النجد، فیلیبی، ص84..</ref> آل سعود نیز با یاری نیروی مذهبی محمد بن عبدالوهاب، زمینه شکل‌گیری حکومت عربستان سعودی را فراهم آورد. محمد بن عبدالوهاب پس از پایه‌گذاری فرقه وهابیت و نشر آن در میان برخی قبایل نجد، در زمان سلطان عبدالعزیز سعودی به سال 1206ق. در درعیه درگذشت.<ref>الفجر الصادق، ص16-17.</ref> (← محمد بن عبدالوهاب) پس از مرگ وی، عنوان «آل شیخ» بر فرزندان و نسل او اطلاق شد و آنان راهش را ادامه دادند.<ref>الدرر السنیه، ص53-54.</ref>

وی پنج فرزند به نام‌های حسین، ابراهیم، علی، عبدالله و حسن<ref>الشیخ محمد بن عبدالوهاب عقیدته السلفیه، ص41.</ref> و به نقلی چهار فرزند به نام‌های حسین، ابراهیم، علی و عبدالله<ref>تاریخ النجد، آلوسی، ص166؛ الشیخ محمد بن عبدالوهاب عقیدته السلفیه، ص41.</ref> به جای گذاشت. افزون بر پسران، وی دختری به نام شیخه فاطمه داشت که با تعلیم برادران و پدرش از زنان دانشور سلفی در سده سیزدهم به شمار می‌رفت.<ref>علماء نجد، ج5، ص364.</ref> فرزندان محمد با عنوان آل شیخ روش پدر را در پیش گرفتند. آنان پس از نجد، به حجاز، به ویژه مکه و مدینه، توجه کردند. از نظر آل شیخ، مردم مکه کافر بودند و یکی از علمای آل شیخ در رساله‌ای به اثبات کفر آنان پرداخت.<ref>البدر الطالع، ج2، ص7.</ref> آنان تا سال 1220ق. که وهابیان بر مکه چیره شدند، چندین بار در زمان شریف مساعد، شریف احمد، شریف سرور و شریف غالب، افرادی را برای تبلیغ وهابیت به مکه فرستادند؛ اما پذیرفته نشدند.<ref>الدرر السنیه، ص44.</ref> سرانجام در سال‌های 1218 و 1220ق. وهابیان در دو هجوم به مکه و مدینه و کشتار و ویرانی بسیار، بر آن دو شهر مسلط شدند.<ref>الدرر السنیه، ص45.</ref> (← آل سعود)  

پس از عبدالله که مانند پدر زعامت دعوت سلفی را بر عهده داشت، فرزندان او، سلیمان و عبدالرحمن نیز راهش را ادامه دادند، هرچند سلیمان بر اقامه دعوت پافشاری بیشتر داشت. در سال 1233ق. هنگام حمله ابراهیم پاشا به درعیه برای نابودی آل سعود، بسیاری از افراد خاندان سعودی و خاندان شیخ کشته شدند. گروهی از جمله عبدالرحمن نیز دستگیر و به مصر تبعید شدند و او پس از مدتی در مصر درگذشت.<ref>الدرر السنیه، ص53؛ السلفیة بین اهل السنة و الامامیه، ص359؛ الفجر الصادق، ص20.</ref> اما نوادگان وی به عربستان بازگشتند که در ریاض مشهورند و برخی مناصب همچون مدیریت امنیت ملی، سفارت سعودی در بحرین و ریاست تشریفات را بر عهده دارند.<ref>علماء نجد، ج3، ص117.</ref> علی بن محمد نیز که به مصر تبعید شد، به سال 1245ق. در قاهره درگذشت. نسل او از تنها بازمانده‌اش محمد هستند که به آل عبدالعزیز بن محمد مشهورند.<ref>علماء نجد، ج5، ص284.</ref> از نسل حسن و حسین، دو پسر دیگر شیخ محمد، بسیاری زاده شده‌اند. هم اکنون از نسل حسین شماری بسیار در درعیه زندگی می‌کنند.<ref>الدرر السنیه، ص53.</ref>

پیمان دو خاندان با تشکیل مجدد حکومت سعودی دنبال شد و آل شیخ در کنار آل ‌سعود، مروجان و مبلغان دعوت وهابی شدند و وهابیت همچنان دین رسمی کشور سعودی بر جای ماند.<ref>شناسنامه فرهنگی عربستان، ص50.</ref> رهبران دعوت سلفی که مفتیان درجه یک حکومت سعودی هستند، جز عبدالعزیز بن باز همگی از آل شیخ بوده‌اند: عبدالله بن محمد (1165-1233ق.)، عبدالله بن حسن بن حسین بن علی بن حسین بن محمد (1287-1378ق.) و از سال 1339 محمد بن ابراهیم بن عبداللطیف بن عبدالرحمن بن حسن بن محمد (1311-1386ق.).<ref>علماء نجد، ج1، ص242.</ref>

به مرور زمان در سایه رابطه دو سویه آل سعود و آل شیخ، عربستان سعودی زیر نفوذ کامل این دو خانواده قرار گرفت. آل شیخ از قدرت سیاسی آل سعود برای اعمال نفوذ مذهبی سود جست و آل سعود مشروعیت بسیاری از اعمال خود را از فتاوای آل شیخ یافت. وصلت‌های فراوان آل شیخ با آل‌سعود<ref>شناسنامه فرهنگی عربستان، ص49.</ref> نیز به قدرت بیشتر و یکپارچگی خانوادگی‌شان یاری رسانده است.<ref>جزیرة العرب، ص306.</ref> در پی گسترش قدرت و نفوذ آل شیخ، اداره کارهای کشور در دو حوزه سیاسی و دینی به دست آن‌ها افتاد؛ به گونه‌ای که سه تن از وزرای کابینه، یعنی وزیر دادگستری، وزیر حج و شئون اسلامی و وزیر اوقاف، دعوت و ارشاد با مشورت آل شیخ انتخاب می‌شوند.<ref>شناسنامه فرهنگی عربستان، ص49.</ref> تشکیلات قوه قضائیه از زمان ملک عبدالعزیز به صورت تدریجی و مرحله‌ای تحول یافته و بر مبنای شریعت وهابی و زیر نظر مفتی بزرگ آل شیخ اداره می‌شود.<ref>شناسنامه فرهنگی عربستان، ص103.</ref> وزارت عدل ، هسته اصلی این تشکیلات، به سال 1382ق. در زمان ملک فیصل تشکیل شد.<ref>شناخت عربستان، ص119.</ref> مهم‌ترین کسانی که پیش یا پس از تشکیل این وزارت، در سمت ریاست قضا و افتاء بوده‌اند، عبارتند از: 1. محمد بن ابراهیم بن عبداللطیف بن عبدالرحمن بن حسن (1311-1389ق.) مفتی کشور سعودی و رئیس قوه قضائیه و سپس رئیس دار الافتاء.<ref>الشیخ محمد بن عبدالوهاب عقیدته السلفیه، ص42.</ref> 2-4. عبدالله بن حسن بن حسین آل شیخ (1287-1378ق.) رئیس القضاة حجاز؛ و دو فرزندش حسن و عبدالعزیز که پس از او رئیس القضاة و نایب رئیس القضاة بودند.<ref>علماء نجد، ج1، ص234، 238.</ref> 5. محمد بن ابراهیم بن عبداللطیف (1311-1386ق.) رئیس مجلس عالی قضا، تأسیس شده در 1376ق. برای نظارت برکارهای قاضیان و انتخاب، ترفیع و بازنشستگی آن‌ها.<ref>علماء نجد، ج1، ص250.</ref> 6. عبدالله بن محمد بن عبدالله بن عبداللطیف، رئیس بخش غربی وزارت دادگستری.<ref>علماء نجد، ج1، ص221.</ref> 7-8. دکتر عبدالله و شیخ ابراهیم، هر دو از فرزندان محمد بن ابراهیم بن عبداللطیف، وزیر دادگستری. 9. احمد بن محمد بن ابراهیم، رئیس قضا. 10. عبدالعزیز بن محمد بن ابراهیم، مشاور دیوان ملکی.<ref>علماء نجد، ج1، ص260-261.</ref> 11. عبدالرحمن بن حسن بن محمد، قاضی مکه.<ref>الدرر السنیه, ص53.</ref> 12. حسن بن حسین بن محمد، قاضی ریاض در زمان ترکی. 13. عبدالملک بن حسین بن محمد، قاضی منطقه حوطه. 14. حسین بن حمد بن حسین بن محمد، قاضی حریق در زمان فیصل بن ترکی. 15. حسین بن علی بن حسین بن محمد، قاضی ریاض.<ref>عنوان المجد، ج1، ص211.</ref> 16. عبدالرحمن بن حسن بن محمد بن عبدالوهاب (1193-1285ق.) قاضی ریاض در زمان ترکی بن عبدالله.<ref>الاعلام، ج3، ص304.</ref> 17. محمد بن عبداللطیف بن عبدالرحمن بن حسن بن محمد بن عبدالوهاب (1286-1367ق.) قاضی شقرا از مناطق نجد.<ref>الاعلام، ج6، ص218.</ref> 18. ابراهیم بن عبداللطیف بن عبدالرحمن (1280-1329ق.) قاضی ریاض در سال 1321ق.<ref>الاعلام، ج1، ص48.</ref> 19. عبدالعزیز بن حمد بن ابراهیم بن حمد الوهبی التمیمی (1190-1241ق.)، قاضی درعیه و سپس عنیزه و سوق الشیوخ در عراق.<ref>الاعلام، ج4، ص16-17.</ref> 20. صالح بن عبدالعزیز آل الشیخ، از مسئولان کنونی اوقاف.<ref>میقات حج، ش24، ص197، «نگاهی به مطبوعات عربستان».</ref>

در قوه مجریه نیز معمولاً آل شیخ تصدی وزارتخانه‌های فرهنگی، آموزشی و قضایی و زیرمجموعه‌های آن همچون مؤسسات آموزش عالی و دانشگاه‌ها را بر عهده دارند.<ref>شناخت عربستان، ص124.</ref> مهم‌ترین افراد در این زمره، عبارتند از: 1. عبدالعزیز بن عبدالله بن حسن (1336-1404ق.) مدیر کل تربیت اسلامی در وزارت معارف؛ سپس وزیر معارف. 2. برادرش حسن (1351-1407ق.) وزیر معارف.<ref>علماء نجد، ج1، ص238.</ref> 3. محمد بن ابراهیم بن عبداللطیف (1311-1386ق.) مؤسس دانشکده‌های علوم دینی و زبان عربی در ریاض، دارای نقش عمده در تأسیس دانشگاه مدینه منوره، سپس رئیس آن و رئیس آموزش زنان.<ref>علماء نجد، ج1، ص247، 250، 252.</ref> 4. عبدالعزیز بن عبدالله بن حسن (1336-1404ق.) وزیر معارف.<ref>علماء نجد، ج3، ص435.</ref> 5. عبدالعزیز بن عبدالله بن محمد بن عبداللطیف، عضو انجمن فرهنگی دوره پنجم.<ref>علماء نجد، ج6، ص139.</ref> 6. حسن بن عبدالله بن حسن بن حسین آل شیخ (1352-1407ق.)، وزیر معارف، مدیر آموزش اعلا، نایب رئیس مجلس اعلای دانشگاه‌ها، ناظر کل مطبوعات و ناظر انجمن جهانی جوانان در ریاض.<ref>علماء نجد، ج2، ص42.</ref>

در قلمرو مذهبی نیز افتاء، امر به معروف و نهی از منکر و حتی قوانین مربوط به اداره حرمین، بر پایه عقاید وهابی و زیر نظر مستقیم آل شیخ صورت می‌گیرد.<ref>شناسنامه فرهنگی عربستان، ص50.</ref> وزارت اوقاف، شئون اسلامی، دعوت و ارشاد و سازمان‌های دیگر، برای نظارت بر کارهای مذهبی تأسیس شده‌اند.<ref>شناخت عربستان، ص124.</ref> «هیئت کبار العلما» بزرگ‌ترین نهاد تصمیم گیرنده دینی و قضایی است که در سال 1391ق. بر پایه فرمان پادشاه تشکیل و اعضای آن به دستور او انتخاب شدند. این هیئت دربردارنده20 عالم دینی پیرو مذهب حنبلی با قرائت ابن‌تیمیه و محمد بن عبدالوهاب است که معمولاً افرادی از آل شیخ در آن حضور دارند.<ref>شناسنامه فرهنگی عربستان، ص49.</ref> عمده فعالیت اعضای این سازمان، صدور فتواست که نقش مهمی در مسائل مذهبی و سیاسی کشور دارد؛ زیرا در کشور به صورت رسمی از هیچ یک از مذاهب فقهی مشهور اهل سنت پیروی نمی‌شود، بلکه فتواهای همین سازمان که نظر رئیس آن بیشترین نقش را دارد، پایه امور است.<ref>شناخت عربستان، ص142-143.</ref>

«ادارة البحوث العلمیة و الافتاء» نیز در سال 1373ق. شکل گرفت و شیخ محمد بن ابراهیم آل شیخ به ریاست آن منصوب شد که همزمان مفتی عربستان سعودی و رئیس مرجع قضایی کشور نیز بود.<ref>شناسنامه فرهنگی عربستان، ص54-55.</ref> مفتی بزرگ عربستان در حال حاضر شیخ عبدالعزیز بن عبدالله آل شیخ است. مهم‌ترین افراد آل شیخ که در افتاء، امر به ‌معروف و نهی از منکر، خطابه و امامت مساجد بزرگ صاحب منصب بوده‌اند، عبارتند از: 1. عبدالعزیز بن عبدالله بن محمد بن عبداللطیف، از اعضای «هیئت کبار العلماء» و خطیب مسجد نمره در روز عرفه.<ref>علماء نجد، ج6، ص139.</ref> 2. عبدالملک بن ابراهیم (1324-1404ق.) رئیس هیئت‌های امر به معروف و نهی از منکر در منطقه غربی (حجاز).<ref>علماء نجد، ج5، ص38.</ref> 3. عمر بن حسن بن علی آل شیخ (1319-1395ق.) رئیس هیئت امر به معروف و نهی از منکر در منطقه شرقی (نجد).<ref>علماء نجد، ج5، ص312.</ref> 4. عبدالله بن حسن بن حسین آل شیخ (1287-1378ق.) رئیس هیئت امر به معروف، ناظر بخش کتاب و مطبوعات داخلی کشور<ref>علماء نجد، ج1، ص234.</ref> و مشرف بر حرم مکی و طلاب علوم دینی.<ref>علماء نجد، ج2، ص41.</ref> 5. عبدالملک بن ابراهیم بن عبداللطیف، رئیس هیئت امر به معروف و نهی از منکر منطقه غربی.<ref>علماء نجد، ج1، ص349.</ref> 6. شیخ عمر بن حسن آل شیخ، رئیس هیئت امر به معروف و نهی از منکر در منطقه شرقی.<ref>الشیخ محمد بن عبدالوهاب عقیدته السلفیه، ص42.</ref> 7. عبداللطیف بن محمد بن عبدالرحمن، امام و خطیب مسجد جامع ریاض.<ref>علماء نجد، ج3، ص117.</ref> 8. عبدالعزیز بن عبدالله بن حسن (1336-1404ق.) امام و خطیب مسجدالحرام و خطیب مسجد نمره.<ref>علماء نجد، ج3، ص435.</ref> 9. حسین بن محمد، امام و خطیب مسجد جامع درعیه.<ref>علماء نجد، ج2، ص63.</ref>

از مهم‌ترین سازمان‌های مذهبی عربستان «رابطة العالَم الاسلامی*» است که آل شیخ در آن نقشی مهم دارند. این سازمان حدود 40 سال پیش با عضویت نمایندگانی از دیگر کشورها شکل گرفت و از قدرتمند‌ترین سازمان‌های مذهبی در عربستان به شمار می‌آید.<ref>شناخت عربستان، ص143.</ref> مقر این سازمان که در زمان ملک فیصل تشکیل شد، در مکه بود؛ اما در سراسر جهان اسلام دفاتری را گشود و محمد بن ابراهیم آل شیخ ریاست مجلس مؤسسان آن را برعهده گرفت.<ref>علماء نجد، ج1، ص251.</ref> بودجه سالانه این سازمان افزون بر 000/000/200 ریال سعودی است و طی 10 سال گذشته هزینه‌ای بسیار برای ساخت بناهای اسلامی و ترویج آیین وهابیت صرف کرده و دولت نیز مبالغ هنگفت برای ترویج اسلام، نشر و حفظ قرآن، مؤسسه ائمه ارشاد و سازمان‌های خیریه، بیمارستان‌ها و درمانگاه‌ها در خارج از کشور هزینه کرده است. 1000 مسجد و صدها مرکز اسلامی در جهان زیر نظر این سازمان فعالیت دارند. نیز این سازمان هزینه احداث 20 مرکز اسلامی، 1259 مسجد، 1069 مدرسه، 200 مؤسسه مذهبی، 134 دانشگاه، 41 درمانگاه، 76 بیمارستان و یک انستیتوی جهان عرب در پاریس را پرداخته است.<ref>شناخت عربستان، ص143-144.</ref> همه این فعالیت‌ها در مسیر تبلیغ و گسترش وهابیت صورت گرفته است.

افزون بر حوزه‌های یاد شده، افرادی از آل شیخ در زمینه شعر و ادب فعالیت داشته‌اند؛ از جمله: 1. احمد بن عبدالرحمن بن عبدلله. 2. عبداللطیف بن عبدالرحمن بن حسن بن محمد (1225-1292ق.).<ref>معجم المؤلفین، ج6، ص11.</ref> 3. عبدالله بن عمر بن عبداللطیف.<ref>علماء نجد، ج6، ص137.</ref> 4. حسین بن حسن بن حسین بن علی (1284-1329ق.) شاعر بلندپایه آل شیخ، دار ای اشعاری در رد مخالفان وهابیت.<ref>علماء نجد، ج2، ص59.</ref> 5. سلیمان بن عبدالله بن محمد (1200-1233ق.) دارای اشعاری در موضوعات مختلف همچون مدح جدش، مدح کتاب کشف الشبهات و مسائل علمی مانند ارکان نماز.<ref>علماء نجد، ص347.</ref>

الاعلام: الزركلی (م.1396ق.)، بیروت، دار العلم للملایین، 1997م؛ ایضاح المكنون: اسماعیل باشا البغدادی (م.1339ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ البدر الطالع: محمد بن علی الشوکانی، بیروت، دار المعرفه؛ تاریخ النجد و دعوة شیخ محمد بن عبدالوهاب: عبدالله فیلیبی، ترجمه: الدیراوی، بیروت، المکتبة الاهلیة؛ تاریخ النجد: محمود شکری الآلوسی، دار المعالی، عمان- اردن، 1419ق؛ التوحید الذی هو حق الله علی العبید: محمد بن عبدالوهاب (م.1306ق.)، به کوشش محمد سالم، عبدالحمید؛ جزیرة العرب فی القرن العشرین: حافظ وهبه، قاهره، 1375ق؛ دائرة معارف القرن العشرین: فرید وجدی، بیروت، دار الفكر؛ الدرر السنیه: احمد زینی دحلان (م.1304ق.)، استانبول، مكتبة ایشیق، 1396ق؛ السلفیة بین اهل السنة و الامامیه: السید محمد الکثیری، بیروت، الغدیر للطباعة والنشر، 1418ق؛ شناخت عربستان سعودی: نمایندگی ولی فقیه در امور حج، تهران، مشعر، 1386ش؛ شناسنامه فرهنگی عربستان سعودی: صباح زنگنه، تهران، راه ابریشم، 1386ش؛ الشیخ محمد بن عبدالوهاب عقیدته السلفیه: احمد بن حجر آل ابوطامی، ریاض، الامانة العامة للاحتفال، 1419ق؛ علماء نجد خلال ثمانیة قرون: عبدالله بن عبدالرحمن آل بسام، دار العاصمه، 1419ق؛ عنوان المجد فی تاریخ النجد: عثمان بن عبدالله بن بشر، ریاض، مکتبة الملک عبدالعزیز العامه، 1423ق؛ الفجر الصادق: جمیل افندی صدقی الزهاوی، استانبول، مکتبة ایشیق، 1984م؛ كشف الارتیاب: سید محسن الامین (م.1371ق.)، به كوشش امین، مكتبة الحریس، 1382ق؛ معجم المؤلفین: عمر كحّاله، بیروت، دار احیاء التراث العربی ـ مكتبة المثنی؛ میقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت؛ الوهابیة فی نظر العلماء المسلمین: احسان عبداللطیف البکری، قم، کتابخانه مرعشی، 1408ق.